GLOBALNE I LOKALNE PROBLEMY POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA POLSKA I ŚWIAT

POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA POLSKA I ŚWIAT

Tom II

Redakcja naukowa Marek Górka, Urszula Soler

Poznań 2017

RECENZENCI prof. dr hab. Jacek Knopek

(Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) dr hab. Aleksander Głogowski

(Uniwersytet Jagielloński)

PATRONAT NAUKOWY

© COPYRIGHT BY Marek Górka, Urszula Soler Wszelkie prawa zastrzeżone

Poznań 2017

ISBN 978-83-62710-44-7

PROJEKT OKŁADKI, SKŁAD, ŁAMANIE, POLIGRAFIA

MEDIA–EXPO Wawrzyniec Wierzejewski

www.media-expo.pl

WSTĘP... 5

Część pierwsza

PROBLEMY BEZPIECZEŃSTWA LOKALNEGO

1. Arkadiusz Sekściński – Współczesne zagrożenia dla bezpieczeństwa wewnętrznego Polski ... 11 2. Marek Górka – Wybrane aspekty cyberbezpieczeństwa

w perspektywie polityki lokalnej i międzynarodowej ... 47 3. Andrzej Pieczywok – Konteksty edukacji dla bezpieczeństwa

w przestrzeni i perspektywie polityki bezpieczeństwa państwa ... 65 4. Tomasz Hoffmann – Rola Polskiego Czerwonego Krzyża

w sytuacjach kryzysowych ... 98 5. Grzegorz Tokarz – Korupcja w polityce bezpieczeństwa III Rzeczpo-

spolitej – przegląd najważniejszych dokumentów ... 121 6. Jarosław Walczak – Miejsce przygotowań obronnych państwa

w systemie bezpieczeństwa narodowego ... 135 7. Marcin Liberacki – Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej

w systemie bezpieczeństwa państwa ... 154 8. Marcin Adamczyk – Deficyt handlowy zagrożeniem dla bezpieczeń-

stwa ekonomicznego państwa? ... 175 9. Monika Adamczyk – Zasoby kapitału społecznego a wzrost bezpie-

czeństwa publiczneg ... 195 10. Urszula Soler – Rozwój sieci dróg elementem polityki bezpieczeństwa

lokalnego ... 213

Część druga

PROBLEMY BEZPIECZEŃSTWA GLOBALNEGO

11. Olga Jastrzębska – Ekspansywna polityka Rosji na obszarze pora- dzieckim jako wyzwanie dla koncepcji bezpieczeństwa Paktu Północ- noatlantyckiego ... 231 12. Paweł Olbrycht – Polityka bezpieczeństwa na obszarach morskich –

możliwości prawne i działania organizacji międzynarodowych ... 253 13. Leszek Sykulski – Geopolityka w świadomości politycznej współcze-

snych rosyjskich intelektualistów ... 276 14. Wojciech Milewski – Zaangażowanie stolicy apostolskiej

w kształtowanie bezpieczeństwa międzynarodowego w drugiej połowie XX wieku – wybrane zagadnienia ... 292 15. Olga Brusylovska – Russian–Ukrainian crisis: From informational war

to military conflict... 309 16. Vazha Kakabadze – D. Uznadze’s the place and the role of the theory

of „attitude” in the decision–making process of the administration and management ... 333

BIOGRAMY ... 341

Deficyt handlowy zagrożeniem dla bezpieczeństwa ekonomicznego państwa?

Wprowadzenie

Niniejsze opracowanie powstało w ramach szerokich badań autora nad kwestią powstawania państw hegemonicznych. Podczas analizy zebranego materiału dotyczącego stosunków handlowych Chińskiej Republiki Ludo- wej i krajów Europy Środkowej i Wschodniej dała się zauważyć pewna prawidłowość – mianowicie kraj ten osiągał znaczące nadwyżki eksporto- we, które nierzadko były kilkadziesiąt razy większe niż import z danego państwa. Oczywistością jest, że skoro jedne kraje regularnie uzyskują zna- czącą nadwyżkę w bilansie handlowym (Chiny, ale także Niemcy czy Japo- nia), to dzieje się to kosztem deficytów w bilansach innych krajów. Temat sukcesów chińskiej polityki gospodarczej był już przedmiotem licznych analiz ekonomistów i politologów¹, podobnie zresztą jak wpływ handlu za- granicznego na rozwój gospodarczy. Jednocześnie wydaje się, iż brak jest głębszej refleksji nad związkiem tego pierwszego z bezpieczeństwem eko- nomicznym państwa². Autor zamierza podjąć próbę uzupełnienia debaty publicznej w tym zakresie, z punktu widzenia politologa stosunków mię- dzynarodowych i badacza bezpieczeństwa. Naturalną koleją rzeczy punktem

1 Zob. m. in. A. Brunet, J. P. Guichard, Chiny światowym hegemonem?, Warszawa 2011, passim; J. Dudziński, J. Narękiewicz, Chiny a deindustrializacja krajów rozwijających się (na przykładzie Ameryki Łacińskiej), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania” 2014, nr 37, t.1 „Gospodarka regionalna i międzynarodowa”, s. 137-151; H. Chołaj, Kapitalizm konfucjański? Chińskie reformy ekonomiczne a globalizacja, Warszawa 2014, passim; E. Cieślik, Efekt smoka.

Skutki ekspansji gospodarczej Chin po 1978 roku, Warszawa, Gdańsk 2012, passim; A.

Gwiazda, Globalna ekspansja gospodarcza Chin, Bydgoszcz 2013, passim.

2 Poza nielicznymi wyjątkami w postaci m. in. B. Michalski, Struktura polskiego salda bilansu handlowego w świetle problematyki bezpieczeństwa ekonomicznego, „Ekonomia XXI Wieku” 2016, nr 3 (11), s. 172-185.

wyjścia jest próba sformułowania odpowiedniej definicji bezpieczeństwa ekonomicznego i jego umiejscowienie w ramach badań nad bezpieczeń- stwem w ogóle. Następnie w oparciu o istniejące badania z dziedziny eko- nomii autor postara się przedstawić aktualny stan wiedzy na temat wpływu handlu międzynarodowego na rozwój gospodarczy. Ostatnim punktem ba- dań powinna być próba odpowiedzi na pytanie, czy należy uznać nieroz- ważną politykę handlową jako zagrożenie dla bezpieczeństwa ekonomicz- nego państwa. Materiał badawczy to publikacje krajowe i międzynarodowe z dziedziny bezpieczeństwa oraz ekonomii. Na potrzeby niniejszego opra- cowania (z powodów stylistycznych) pojęcia handlu międzynarodowego i zagranicznego, pomimo niewątpliwej różnicy znaczeniowej, będą stoso- wane zamiennie. Natomiast bilans handlowy jest rozumiany jako „(...) ze- stawienie wpływów i wydatków dewizowych z tytu-łu eksportu i importu dóbr i usług”³.

1. Ewolucja studiów nad bezpieczeństwem

Szczegółowa analiza bezpieczeństwa wymagałby zapewne nie tylko osobnego artykułu, lecz nawet całej monografii poświęconej samym tylko rozważaniom teoretycznym -współczesna typologia jest niezwykle rozbu- dowana. Mówiąc o bezpieczeństwie, możemy mówić o subiektywnym i obiektywnym jego stanie (a także dyskursywnym – „akt mowy” determinu- je zakwalifikowanie danej sfery życia do kwestii bezpieczeństwa)⁴, wymiarze negatywnym (bezpieczeństwie „od” zagrożeń) i pozytywnym (bezpieczeń- stwie „do” – w postaci dążenia do rozwoju, dobrobytu itd.)⁵, bezpieczeń- stwie narodowym (państwowym)⁶ i międzynarodowym, miękkich i twardych

3 G. Przekota, N. Mazuń, Ocena wpływu wybranych czynników makroekonomicznych na saldo obrotów towarowych handlu zagranicznego, „Zeszyty Naukowe Wydziału Nauk Ekonomicznych Politechniki Koszalińskiej” 2011, nr 15, s. 194.

4 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje, Warszawa 2012, s. 31.

5 Ibidem, s. 27-28.

6 Stanisław Koziej wskazuje, że choć oba pojęcia nie są tożsame, to jednak w epoce państw narodowych można je stosować zamiennie, co będzie miało miejsce w niniejszym opracowaniu.

elementach bezpieczeństwa, jego podmiotach („dawcach” bezpieczeństwa) i przedmiotach referencyjnych („biorcach”), zakresie (który nieustannie ewoluuje i rozszerza się), zasięgu przestrzennym (od lokalnego po globalny) czy sposobie zapewnienia⁷. Niemożliwością byłoby szczegółowo przeanali- zować w niniejszej pracy każde z powyższych kryteriów – skupiono się na definicji pojęcia oraz krótkim opisie jego ewolucji⁸.

Jak wskazują liczni autorzy źródłosłów pojęcia bezpieczeństwo jest ła- ciński⁹. W języku starożytnych Rzymian se cura oznaczało „wolny od trosk”, zaś securitas „stabilność polityczną”¹⁰. Niewątpliwie próba zdefi- niowania bezpieczeństwa może nastręczać pewnych trudności, gdyż mamy do czynienia ze zjawiskiem interdyscyplinarnym¹¹, które obejmuje m. in.

takie dziedziny wiedzy jak nauki społeczne, prawne, medycynę czy ekono- mię. Jednocześnie implikuje to niejako analogiczną sytuację, jak w przypadku terroryzmu – w samej tylko w literaturze polskojęzycznej funkcjonuje ponad 200 różnych definicji tegoż ostatniego¹². Czytelnik zain- teresowany problematyką studiów nad bezpieczeństwem zapewne nie raz stanął już przed problemem sformułowania lub wyboru najbardziej ade- kwatnej. Warto zwrócić uwagę, że zdecydowana większość tych definicji jest niezwykle syntetyczna, choć niewątpliwie nie można odmówić im traf- ności, gdy opisują bezpieczeństwo jako:

7 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo... op. cit., s. 28.

8 Zob. więcej na temat ewolucji studiów nad bezpieczeństwem: B. Buzan, People, States &

Fear. An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era, Colchester 2016, passim; B. Buzan, L. Hansen, The Evolution of International Security Studies, Cam- bridge 2009, passim.

9 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo... op. cit., s. 28; J. Kaczmarek, A. Skowroński, Bezpieczeństwo: świat – Europa – Polska, Wrocław 1998, s. 5; R. Ciekanowski, Rodzaje i źródła zagrożeń bezpieczeństwa, „Bezpieczeństwo i Technika Pożarnicza” 2010, nr 1, s.

27-28. R. Rosicki, O pojęciu i istocie bezpieczeństwa, „Przegląd Politologiczny” 2010, nr 3, s. 23; W. Kostecki, Strach i potęga. Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku, Warszawa 2012, s. 18.

10 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo... op. cit., s. 22.

11 P. Dziekański, Bezpieczeństwo ekonomiczne wyzwaniem współczesnego regionu – próba oceny syntetycznej, „Kultura bezpieczeństwa. Nauka - Praktyka – Refleksje” 2014, nr 16, s. 122.

12 J. Dworzecki, Terroryzm jako zagrożenie współczesnego świata, „Zeszyt Naukowy /

"Apeiron" Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego w Krakowie”

2011, nr 5, s. 183.

- „stan spokoju, pewności i niezagrożenia”¹³ - „stan braku zagrożenia”¹⁴

- „stan państwa lub grupy państw, zdolny do przeciwstawienia się zagro- żeniom wywołanym przez człowieka lub naturę, tj. w sytuacji kryzyso- wej”¹⁵

- „zdolność przetrwania, niezależność, tożsamość, możliwość rozwoju”¹⁶ Jedynym zastrzeżeniem jakie można mieć wobec powyższych jest tłuma- czenie jednego terminów (bezpieczeństwo) jako przeciwieństwa innego (zagrożenie). W tym miejscu warto przypomnieć, że samo zagrożenie jest definiowane w naukach o bezpieczeństwie m. in. jako „sytuacja, w której pojawia się prawdopodobieństwo powstania stanu niebezpiecznego dla oto- czenia”¹⁷. Jednocześnie należy zaznaczyć, że w obiegu naukowym funkcjo- nują zdecydowanie szersze definicje bezpieczeństwie, jak np. kompleksowe ujęcie zagadnienia zaproponowane przez byłego szefa Biura Bezpieczeń- stwa Narodowego Stanisława Kozieja:

„(...) bezpieczeństwo danego podmiotu to ta dziedzina jego aktywności, której treścią jest zapewnianie możliwości przetrwania (egzystencji) i swobody realizacji własnych interesów w niebezpiecznym środowisku, w szczególności poprzez wykorzystywanie szans (okoliczności sprzyjają- cych), stawianie czoła wyzwaniom, redukowanie ryzyka oraz przeciwdzia- łanie (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów.”¹⁸

13 Webster’s Third New International Dictionary, Springfield 1993, s. 2053–2054; cyt. za:

R. Rosicki, O pojęciu i istocie... op. cit. s. 23.

14 J. S. Nye (Jr), Neorealism and neoliberalism, „World Politics” 1988, nr 40, s. 235–251;

R. Zięba, Pojęcie

i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 10, s. 49; cyt. za: R. Rosicki, O pojęciu i istocie... op. cit. s. 23.

15 W. Pokruszyński, Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa. Podręcznik akademicki, Józefów 2010, s. 8; cyt. za: P. Dziekański, Bezpieczeństwo ekonomiczne... op. cit. s., 122.

16 Ibidem.

17 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, pod red. B. Zdrodowskiego, Warszawa 2008, s. 172.

18 S. Koziej, Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja,

„Bezpieczeństwo Narodowe” 2011, nr 18, s. 20.

Warto również przytoczyć definicję zawartą w Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego wydanego przez Akademię Obrony Narodowej, która określa bezpieczeństwo jako:

„stan, który daje poczucie pewności, i gwarancje jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Jedna z podstawowych potrzeb człowieka. Jest to sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś co człowiek szcze- gólnie ceni, na przykład: zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr material- nych.”¹⁹

Autor niniejszego opracowania jest zwolennikiem stosowania w nauce możliwie prostych określeń, wobec czego przychyla się do definicji bezpie- czeństwa „jako stan braku zagrożenia”, przy jednoczesnym zastrzeżeniu, że mamy do czynienia z sytuacją idealną, która w realnym świecie zasadniczo nie występuje. Rzeczony problem dobrze oddaje sentencja zawarta w publikacji Teresy Łoś – Nowak, mówiąca, iż „Stajemy się tylko bez- pieczniejsi – nigdy bezpieczni”²⁰. W tej sytuacji wydaje się, że powinniśmy określać bezpieczeństwo „jako stan w którym zagrożenia zostały zminimali- zowane”. Warto jeszcze podkreślić, że tak sformułowana definicja zakłada obiektywny stan rzeczy, tj. rzeczywiste ograniczenie zagrożeń dla danego podmiotu. Gdybyśmy mieli do czynienia z ujęciem subiektywnym powinna ona podkreślać „poczucie braku/minimalizacji zagrożeń”. Oczywiście taka sytuacja może prowadzić do złej percepcji zagrożenia – może ono być wy- olbrzymiane lub niedoceniane²¹. Daniel Frei w tym kontekście wyróżnił cztery możliwe stany bezpieczeństwa – dwa w których postrzeganie zagro- żeń odpowiada ich rzeczywistemu poziomowi, czyli odpowiednio „stan braku bezpieczeństwa” (zagrożenie jest znaczne i tak też jest postrzegane) i

„stan bezpieczeństwa” (zagrożenie jest minimalne i taka jest jego percep- cja) oraz dwa w których postrzegany poziom zagrożenia jest znacząco różny od jego rzeczywistego poziomu: „stan obsesji” (gdy zagrożenie jest wyol-

19 Słownik terminów... op. cit., s. 14.

20 A. Dudek, T. Łoś-Nowak, Bezpieczeństwo państwa w środowisku międzynarodowym, [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, (red.) S. Dębski, B. Górka- Winter, Warszawa 2003; cyt. za: T. Szubrycht, Współczesne aspekty bezpieczeństwa pań- stwa, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2006, nr 4 (167), s. 90.

21 A. Wolfers, "National Security" as an Ambiguous Symbol, „Political Science Quarterly”

1952, t. 67, nr 4, s. 485.

brzymione) i „stan fałszywego bezpieczeństwa” (gdy zagrożenie jest niedo- ceniane)²². Bezsprzecznie, niezależnie od przyjętej definicji, bezpieczeństwo jest jedną z najwyższych wartości dla człowiek, jak i całych zbiorowości²³.

Do tej pory w historii studiów nad bezpieczeństwem mieliśmy do czynie- nia z co najmniej dwoma momentami przełomowymi, jednocześnie zdaniem autora prawdopodobnie jesteśmy również świadkami kolejnego z nich. Roz- pad bloku państw komunistycznych i zakończenie zimnej wojny przyniosły w świecie zachodnim ogromną falę optymizmu odnośnie zmniejszenia istnie- jącego poziomu zagrożeń w środowisku międzynarodowym, co zdawała się potwierdzać postępująca demokratyzacja w byłych krajach satelickich ZSRR czy redukcja sił zbrojnych po obu stronach „żelaznej kurtyny”. Zmiany poli- tyczne na świecie miały wpływ na postrzeganie państwowocentrycznej per- spektywy bezpieczeństwa czy jego zakresu przedmiotowego. Od lat 90. ubie- głego wieku zaczęto rozpatrywać bezpieczeństwo również z punktu widzenia jednostki, grup społecznych, środowiska naturalnego jak i systemu czy or- ganizacji międzynarodowych. Ponadto przestało ono obejmować jedynie kwestię militarno-polityczne – znacząco wzrosło zainteresowanie zagadnie- niami ekonomicznymi, socjalnymi, czy ekologicznymi²⁴. Kolejnym „kamie- niem milowym” w rozwoju badań nad bezpieczeństwem stały się wydarzenia z 11 września 2001 roku. Naturalną siłą rzeczy ich zakres rozszerzył się (i w dużej mierze skoncentrował) na zabezpieczeniu antyterrorystycznym czy na zagadnieniach religijnych²⁵, ideologicznych i tożsamościowych. Obecnie w związku z postępem technologicznym oraz sytuacją w Europie (kryzys uchodźczy, poczucie zagrożenia rosyjską agresją, ciągły kryzys ekonomicz- ny), na Bliskim Wschodzie (wojna domowa w Syrii) oraz w Azji (wzrost po- tęgi gospodarczej i wojskowej Chin), istotne stały się kwestie cyberbezpie- czeństwa, zabezpieczenia humanitarnego, poszanowania praw człowieka czy rosnącej emigracji²⁶, ale również niejako do łask wraca klasycznie poj-

22 W. Pokruszyński, Teoretyczne aspekty... op. cit., s. 9.

23 R. Ciekanowski, Rodzaje i źródła... op. cit., s. 27; J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo... op.

cit., s. 22.

24 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo... op. cit., s. 26-27.

25 Ibidem, s. 20.

26 R. Ciekanowski, Rodzaje i źródła... op. cit., s. 27.

mowane bezpieczeństwo militarne i ekonomiczne. Stąd m. in. zainteresowa- nie autora zagadnieniem.

2. Bezpieczeństwo ekonomiczne – próba konceptualizacji

Bezpieczeństwo ekonomiczne stanowi istotny²⁷ element badań nad pro- blematyką bezpieczeństwa narodowego i samo w sobie jest zagadnieniem szerokim i wieloaspektowym²⁸. Zagrożenia dla bezpieczeństwa ekonomicz- nego państwa są zdefiniowane w Słowniku terminów z zakresu bezpieczeń- stwa narodowego jako:

„takie negatywne zewnętrzne i wewnętrzne oddziaływania (zjawiska i procesy), w wyniku których może nastąpić: utrata zdolności gospodarki narodowej do zaspokajania ekonomicznych potrzeb obywateli; osłabienie rozwoju gospodarczego skutkujące pogorszeniem się pozycji kraju na arenie międzynarodowej; znaczące ograniczenie lub całkowita utrata swobody (suwerenności) podejmowania decyzji w sprawach gospodarczych; niedopa- sowanie funkcjonalne gospodarczych podstaw bezpieczeństwa kraju do sprostania wymogom międzynarodowych konfliktów ekonomicznych, poli- tycznych i militarnych.”²⁹

Należy przy tym podkreślić, iż katalog potencjalnych zagrożeń jest nie- zwykle obszerny i obejmuje m. in.

- relatywnie niski wzrost gospodarczy w odniesieniu do innych krajów;

27 O czym najlepiej świadczy rosnące zainteresowanie wielu naukowców tą sferą badań nad bezpieczeństwem: zob. m. in. M. Górka, Mossad. Porażki i sukcesy tajnych służb izraelskich, Warszawa 2015, s. 26-35; K. M. Księżopolski, Wpływ rozszerzenia Unii Europejskiej na bezpieczeństwo ekonomiczne państw Europy Środkowej – aspekty energetyczne, „Studia Europejskie” 2007, nr 1, s. 71-91; J. Sojka, E. Waloszczyk, Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa w procesie globalizacji gospodarki, „Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne” 2008, nr 5, s. 81-87; M. Kahler, Economic security in an era of globalization: definition and provision, „The Pacific Review” 2014, nr 17, t. 4, s. 485-502.

28 P. Dziekański, Bezpieczeństwo ekonomiczne... op. cit., s. 123; K. Falkowski, Wybrane determinanty bezpieczeństwa ekonomicznego państw obszaru poradzieckiego, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2013, nr 4, s. 26.

29 Słownik terminów... op. cit., s. 173.

- bariery w dostępie do zagranicznych rynków zbytu, kapitału i surowców naturalnych;

- całkowita utrata rynków zbytu w efekcie nieuczciwej konkurencji ze strony innych podmiotów międzynarodowych stosunków gospodarczych;

- ograniczenie w dostępie do informacji i technologii;

- międzynarodowa przestępczość gospodarcza;

- szerzenie się ubóstwa i głodu;

- problemy ze zbilansowanie wydatków budżetowych;

- konsumowanie „owoców wzrostu” zamiast przeznaczania środków na inwestycje;

- powstawanie „szarej strefy” w gospodarce;

- nadmierny import towarów prowadzący do deindustrializacji kraju³⁰; - ograniczanie dostępu do surowców energetycznych i infrastruktury przesyłowej;

- utrudnienia w dostępie do źródeł wody i żywności;

- spekulacje walutowe;

- manipulowanie ratingami wiarygodności kredytowej;

- rosnące bezrobocie;

- niekontrolowana inflacja;

Niewątpliwym elementem wspólnym zawartych w poprzednim rozdziale definicji było postrzeganie bezpieczeństwa jako stanu w którym brak jest potencjalnych zagrożeń, a właściwie są one możliwie najbardziej ograni- czone. Mając to na uwadze, można dojść do konkluzji, iż ekonomiczny za- kres bezpieczeństwa narodowego, to nic innego, jak brak zagrożeń dla tej sfery aktywności danego kraju. Analizując z jakiego rodzaju zagrożeniami musi zmagać się państwo, można pokusić się więc o sformułowanie bardziej szczegółowej definicji bezpieczeństwa gospodarczego. Polscy badacze po- strzegają bezpieczeństwo ekonomiczne m. in. jako:

- „(...) stan rozwoju krajowego systemu gospodarczego, który zapewnia wysoką sprawność jego funkcjonowania poprzez należyte wykorzystanie

30 R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Warszawa 2003, s.

94-95; cyt. za: Ł. Roman, Istota współczesnych wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa,

„Journal of Modern Science” 2015, nr 4 (27), s. 220-221.

wewnętrznych czynników rozwoju oraz zdolności do skutecznego przeciw- stawienia się zewnętrznym naciskom, mogącym doprowadzić do zaburzeń rozwoju.”³¹

- „stan rzeczywistości, w którym możliwy jest harmonijny rozwój go- spodarki oraz zapewnienie odpowiedniego poziomu życia obywateli po- przez niezakłócony dostęp do surowców, rynków zbytu, kapitału, nowocze- snych

technologii czy informacji.”³²

- „całokształt czynników i uwarunkowań zabezpieczających niezależność gospodarki narodowej, stabilność oraz zrównoważenie, gwarantujących jej doskonalenie się”³³

- „zdolność systemu gospodarczego państwa (grupy państw) do takiego wykorzystania wewnętrznych czynników rozwoju i międzynarodowej współzależności ekonomicznej, które będą gwarantowały jego niezagrożony rozwój”³⁴

Elementem łączącym wszystkie powyższe definicje jest rozwój (gospo- darczy) kraju. Wydaje się więc, że możemy dość trafnie i syntetycznie okre- ślić bezpieczeństwo ekonomiczne państwa jako stan braku (minimalizacji) zagrożeń dla jego rozwoju gospodarczego. Mając to na uwadze warto po- chylić się nad wpływem handlu zagranicznego na rozwój gospodarczy.

3. Deficyt handlowy i jego wpływ na rozwój gospodarczy państwa

Merkantyliści już w epoce renesansu za źródło zamożności kraju uważali dodatni bilans handlowy (czyli nadwyżkę eksportu nad importem), który

31 Słownik terminów... op. cit., s. 16.

32 T. Szubrycht, Współczesne aspekty... op. cit., s. 92.

33 K. A. Kłosiński, Światowe determinanty bezpieczeństwa ekonomicznego, [w:]

Bezpieczeństwo ekonomiczne państw, (red.) T. Guz, K. A. Kłosiński, P. Marzec, Lublin 2006, s. 41; cyt. za: I. Jaźwiński, Determinanty kształtowania polskiego bezpieczeństwa gospodarczego. Wybrane aspekty, „Przegląd Strategiczny” 2011, nr 1, s. 59-60.

34 Z. Kołodziejak, Bezpieczeństwo ekonomiczne – geneza, uwarunkowania, zakres pojęciowy, aktualność, [w:] Bezpieczeństwo ekonomiczne we współczesnym świecie, (red.) E. Frejtag-Mika, Z. Kołodziejak, W. Putkiewicz, Radom 1996, s. 10; cyt. za: R. Cegiełka, Terroryzm i bezpieczeństwo ekonomiczne, Warszawa 2014, s. 128.

pozwalał akumulować bogactwo³⁵. Ekonomiści klasyczni z Adamem Smith’em na czele kontestowali merkantylistyczne założenia ograniczeń w handlu międzynarodowym³⁶. Argumentowali oni, że dążenie do uzyski- wania dodatniego bilansu handlowego za wszelką cenę czy przeciwdziałanie eksportowi surowców na rzecz towarów przetworzonych uniemożliwia uzy- skiwanie korzyści wynikających z racjonalnego, międzynarodowego po- działu pracy. Natomiast John Maynard Keynes, twórca jednej z dwóch wio- dących teorii ekonomicznych XX wieku, twierdził, że nadwyżka eksporto- wa może mieć dobroczynny wpływ na rozwój gospodarczy, zaś nadwyżka importowa może wpływać negatywnie³⁷. Zdaniem Keynesa popyt zagra- niczny może być impulsem rozwojowym (w sytuacji dodatniego bilansu handlowego) – obok konsumpcji, inwestycji i wydatków rządowych odpo- wiada on za wysokość PKB. Przewidywał on również zaistnienie efektu mnożnikowego w sytuacji, gdy popyt zagraniczny implikuje zwiększone inwestycje w sektorach eksportowych³⁸.

Na gruncie teoretycznym wpływ nadwyżek eksportowych na PKB moż- na uzasadnić teorią wzrostu ciągniętego przez eksport, w myśl której sprze- daż towarów za granicę implikuje wzrost produkcji krajowej, a co za tym idzie wzrost gospodarczy³⁹. Ponadto wpływ ten wynika z samej konstrukcji wskaźników gospodarczych – dochód narodowy, czyli suma dochodów spo- łeczeństwa równy jest produktowi krajowemu brutto pomniejszonemu

35 A. Brunet, J. P. Guichard, Chiny... op. cit., s. 95.

36 Zob. więcej na temat funkcjonowania merkantylizmu w historii: A. Brunet, J. P.

Guichard, Chiny... op. cit., s. 60-78; D. Ormrod, The Rise of Commercial Empires. England and the Netherlands in the Age of Mercantilism, 1650–1770, Cambridge 2003, passim; D.

A. Irvin, Mercantilism as Strategic Trade Policy: The Anglo-Dutch Rivalry for the East India Trade, „The Journal of Political Economy” 1991, nr 6 (99), s. 1296-1314; R. L. Ran- som, British Policy and Colonial Growth: Some Implications of the Burden from the Navi- gation Acts, „The Journal of Economic History” 1968, nr 28, t. 3, s. 427-435.

37 E. Kacperska, Wpływ handlu zagranicznego z Rosją na wielkość PKB Polski ze szczególnym uwzględnieniem handlu rolno-spożywczego, „Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego” 2012, nr 27, t. 12 „Problemy Rolnictwa Światowego”, zeszyt 4, s. 55-56.

38 G. Przekota, N. Mazuń, Ocena wpływu wybranych... op. cit., s. 196.

39 M. Pisarski, Badanie zależności pomiędzy handlem zagranicznym a PKB z wykorzystaniem modelu VAR oraz przyczynowości Grangera, „Ekonometria” 2013, nr 4 (42), s. 115.

o amortyzację, czyli produktowi krajowemu netto. Nań zaś składają się wy- datki konsumpcyjne, inwestycje i transfery rządowe oraz eksport netto (róż- nica między eksportem i importem), co zapisuje się poniższym wzorem:

Y= K + I + G + NX Y = dochód narodowy K = konsumpcja I = inwestycje

G = wydatki rządowe NX = eksport netto

Jasno wynika, że im większa nadwyżka eksportu nad importem, tym większe środki są w posiadaniu podmiotów krajowych i mogą zostać wyda- ne na konsumpcję i inwestycje, co napędza wzrost gospodarczy⁴⁰. Z drugiej strony przewaga importu nad eksportem zmniejsza dochód narodowy i wymusza stymulowanie konsumpcji oraz inwestycji, aby zrównoważyć ujemny bilans handlowy i ostatecznie osiągnąć zakładany poziom wzrostu gospodarczego. Przeprowadzone do tej pory badania empiryczne również wykazały związek pomiędzy wzrostem eksportu i dochodu narodowego, choć zdaniem wielu ekonomistów są one obciążone pewnymi wadami me- todologicznymi⁴¹.

Należy jednocześnie podkreślić, iż krótkotrwały deficyt handlowy nie musi od razu być zjawiskiem negatywnym. Nadwyżka importu nad ekspor- tem pozwala bowiem skorzystać z oszczędności zagranicznych w celu sfi- nansowania inwestycji krajowych. Im bardziej efektywne są inwestycje, tym dłuższy może być czas wykorzystywania oszczędności zagranicznych, choć jednocześnie zyski z nich muszą wystarczyć na sfinansowanie kosztów ob- sługi długu zagranicznego. Można więc założyć, iż kraj krótkotrwale deficy- towy może odnieść pewne korzyści w sytuacji, gdy oszczędności zagranicz- ne są spożytkowane na pozyskanie nowych technologii czy środków pro- dukcji. Zaś racjonalne wykorzystanie tych ostatnich może długookresowo przynieść znaczący wzrost produkcji eksportowej, która powinna sfinanso-

40B. Ślusarczyk, S. Ślusarczyk, Podstawy mikro- i makroekonomii, Lublin 2011, s. 376-377.

41 Zob. więcej: T. Serwach, Wpływ handlu międzynarodowego na wzrost gospodarczy na przykładzie Korei Południowej i Tajwanu [niepublikowana dysertacja doktorska], s. 65-71.

wać spłaty wcześniejszych zobowiązań. W takich warunkach inwestycje z zagranicy rzeczywiście przyczynią się do rozwoju ekonomicznego kraju, zaś nawet kilkuletnia nadwyżka importowa nie przyniesie długotrwałych skutków negatywnych dla gospodarki. Z drugiej zaś strony jeżeli oszczęd- ności przeznaczy się na konsumpcję czy inwestycje w sektorach wytwarza- jących towary na rynek wewnętrzny, to długi zagraniczne mogą się okazać trudne do spłacenia. Import towarów i usług powoduje zaciąganie zobowią- zań zagranicznych, które muszą zostać sfinansowane poprzez eksport lub dalsze zadłużanie się. Kraj, który nie radzi sobie ze spłatą zobowiązań jest zmuszony do zaciągania kolejnych kredytów w celu spłaty starych lub do negocjacji odroczenia ich spłaty, co może się odbić negatywnie na koszcie ich obsługi. Gdy w wyniku przedłużającego się deficytu handlowego doj- dzie do kryzysu finansowania zagranicznego, to w dłuższej perspektywie czasu kraj ten napotka trwałą przeszkodę dla wzrostu gospodarczego. Wraz z rosnącym zadłużeniem co raz mniejsze są możliwości stymulowania wzrostu gospodarczego poprzez konsumpcję i inwestycje wewnętrzne. Wy- daje się więc, że wskazane jest, aby długofalowo osiągać nadwyżki w bilansie handlowym, gdyż pozwolą one wywiązać się z powstałych zo- bowiązań względem zagranicy i zarazem osiągać wysoki wzrost gospodar- czy. Jednocześnie jak pokazuje empiria, korzyści wynikające z bycia krajem deficytowym przysłaniają wielu decydentom skutki, jakie niesie długotrwa- ły deficyt handlowy⁴². Rachityczny wzrost gospodarczy w większości kra- jów rozwiniętych jest właśnie efektem nieliczenia się z kosztami znaczącej i długotrwałej nadwyżki importowej – przykładem ekstremalnym jest Gre- cja, która jest krajem deficytowym od kilku dekad i praktycznie utraciła możliwość regulowania swoich zobowiązań.

W czasach gdy niczym nieskrępowany globalny handel jest często przed- stawiany jako wartość sama w sobie, warto pamiętać, że może się on stać przyczyną ekonomicznych zawirowań na szeroką skalę. Wraz ze wzrostem stopnia otwartości gospodarki i jej uzależnienia od międzynarodowej wy-

42 P. Misztal, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako czynnik wzrostu gospodarczego w Polsce, „Finanse. Czasopismo Komitetu Nauk o Finansach PAN” 2012, nr 1 (5), s. 11-12;

B. Ślusarczyk, S. Ślusarczyk, Podstawy... op. cit., s. 377; A. Brunet, J. P. Guichard, Chiny światowym... op. cit., s. 96-102.

miany handlowej (łączny eksport i import liczony jako procent PKB), rośnie również podatność na transmisję kryzysu z zewnątrz. Powiązania handlowe były m. in. jednym z kanałów, którymi kryzys zadłużeniowy (zapoczątko- wany w Stanach Zjednoczonych) rozlał się również na kraje UE⁴³. Jedno- cześnie warto podkreślić, że Chiny, choć nie tylko należą do czołówki świa- towych eksporterów, ale na produkcji eksportowej oparły swój trwający od kilku dekad dynamiczny rozwój gospodarczy, odczuły jedynie nieznaczne spowolnienie gospodarcze – wskaźnik wzrostu PKB spadł w latach 2008- 2009 z poziomu przeszło 14% do ok. 9,5%, a w 2010 ponownie stał się on dwucyfrowy⁴⁴. Odpowiedzią na pytanie jak Chinom udało się praktycznie uniknąć kryzysu, może być stan ich finansów publicznych. W omawianym okresie dług rządowy nie przekraczał w tym kraju 15-20% PKB⁴⁵, podczas, gdy w USA, Kanadzie czy krajach strefy euro wynosił on od 40% do nawet 105% PKB⁴⁶. Natomiast w 2015 roku chiński dług wciąż nie przekroczył 20% PKB, zaś w grupie G7 osiągnął on już przeciętny poziom 85% PKB (z dwoma skrajnymi wyjątkami: Włochy – 122%, Japonia – 249%)⁴⁷. Mimo, iż wielkość eksportu Państwa Środka zmalała w 2009 roku o ponad 15%⁴⁸, to Pekin i tak był w stanie utrzymać wzrost gospodarczy na poziomie nieno- towanym w krajach rozwiniętych przeszło od kilkudziesięciu lat. Dopiero w ciągu ostatnich dwóch lat dynamika ta nieznacznie się obniżyła, do ok.

7% rocznie⁴⁹. Jednocześnie jak wskazuje wielu analityków są to raczej

43 Ł. Topolewski, Wymiana handlowa a wzrost gospodarczy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania” 2014, nr 37, t. 2 „Gospodarka regionalna i międzynarodowa”, s. 349-355.

44 World Development Indicators: http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?

source=world-development-indicators, [dostęp: 14 lutego 2017].

45 J. P. Guichard, Chiny światowym... op. cit., s. 235; World debt comparison. The global debt clock: http://www.economist.com/content/global_debt_clock, [dostęp: 14 lutego 2017].

46 World debt comparison… op. cit.

47 World debt comparison… op. cit.

48 World Integrated Trade Solution: http://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/

Country/CHN/StartYear/2006/EndYear/2010/TradeFlow/Export/Indicator/XPRT-TRD- VL/Partner/WLD/Product/Total, [dostęp: 14 lutego 2017].

49 World Development Indicators… op. cit.

przejściowe trudności, niż stały trend⁵⁰. Bezsprzecznie niskie zadłużenie oraz znaczące rezerwy walutowe mogą pozwolić na zastąpienie wzrostu opartego na inwestycjach zagranicznych i eksporcie, wewnętrznymi inwe- stycjami i konsumpcją.

Refleksja końcowa

Wydaje się, iż wśród badaczy, komentatorów i decydentów panuje kon- sensus odnośnie tego jak ważne w XXI wieku jest zagadnienie bezpieczeń- stwa ekonomicznego państwa. Podobna zgodność występuje wśród badaczy również w kwestii tego, iż zapewnienie nieskrępowanego rozwoju gospo- darczego jest jego kluczowym elementem. Jednocześnie wśród ekonomi- stów brak całkowitej jednomyślności odnośnie związku pomiędzy saldem bilansu handlowego, a poziomem rozwoju gospodarczego kraju. Rachitycz- ny wzrost gospodarczy w wielu krajach rozwiniętych, które (od wielu lat, a często nawet dekad) są krajami deficytowymi oraz niezwykle dynamiczny wzrost gospodarczy w Chinach (które jak do tej pory opierały go na inwe- stycja zagranicznych i rosnącej produkcji eksportowej), zdają się potwier- dzać istnienie takowej zależności, lecz wątpliwości wciąż pozostają. Warto podkreślić, iż autor nie będąc ekonomistą, nie podejmie się próby ich osta- tecznego rozwiania. Jednocześnie zakładając na potrzeby niniejszego opra- cowania, iż rzeczywiście jest tak jak w swojej książce piszą Brunet i Guichard, czyli powtarzające się znaczące nadwyżki importowe prowadzą do obniżenia poziomu rozwoju gospodarczego kraju, to deficyt handlowy należałoby zakwalifikować jako zagrożenie dla bezpieczeństwa ekonomicz- nego państwa, a nie jedynie teoretyczny problem natury ekonomicznej. Jest to o tyle istotne, że jak przypomina Łukasz Fijałkowski, w myśl teorii seku- rytyzacji zakwalifikowanie konkretnego problemu do sfery bezpieczeństwa pozwala na wykorzystanie nadzwyczajnych środków w celu rozwiązania

50 Zob. więcej: B. P. O'Reilly, The Implications of China’s Growth Slowdown:

http://thediplomat.com/2015/02/the-implications-of-chinas-growth-slowdown/, [dostęp: 14 lutego 2017]; T. Heath, No, China’s Not About to Collapse: http://thediplomat.com/

2015/03/no-chinas-not-about-to-collapse/, [dostęp: 14 lutego 2017]; B. Lee, What Is Chi- na’s Way?: http://thediplomat.com/2015/02/what-is-chinas-way/, [dostęp: 14 lutego 2017].

go⁵¹. Powinno to również zwrócić uwagę decydentów, wśród których niestety brak jest głębszej refleksji na temat zagrożeń wynikających z nieustannego zadłużania kraju przy jednoczesnym utrzymywaniu deficytu handlowego⁵². Zaniedbania w innych sferach bezpieczeństwa państwa (również ekonomicz- nego, jak chociażby w kwestii zapewnienia nieograniczonego dostępu do surowców energetycznych) spotykają się zazwyczaj z ostrą reakcją społe- czeństwa (i nie tylko), a winni ponoszą odpowiedzialność polityczną, a często również karną. Dlaczego z podobnym potępieniem nie spotykają się Ci spo- śród decydentów, którzy utrzymując deficytowy handel międzynarodowy (czyli zadłużając kraj) powodują trwałe zagrożenie dla rozwoju gospodarcze- go kraju? Czyżby brak konsensusu wśród ekonomistów co do związku mię- dzy jednym i drugim był tego przyczyną? Może jednocześnie Ci, którzy ta- kowy związek uznają nie skupiają wystarczającej uwagi środowiska nauko- wego i opinii publicznej na potencjalne zagrożenie? Wydaje się, że również badacze zajmujący się zagadnieniami bezpieczeństwa niezbyt zwracają uwa- gę na rzeczony problem. Bezsprzecznie z jednej strony wymaga on dalszych badań, z drugiej zaś większej świadomości wśród szerokiej rzeszy społeczeń- stwa oraz elit, iż nadmierny import i rosnący dług publiczny nie są jedynie abstrakcyjnymi problemami, lecz mogą być kluczową kwestią dla bezpie- czeństwa ekonomicznego państwa. Podobną świadomość w ciągu kilkunastu ostatnich lat udało się zaszczepić odnośnie chociażby kwestii bezpieczeństwa energetycznego – dziś już raczej nikt nie kwestionuje potrzeby posiadania zdywersyfikowanych źródeł surowców potrzebnych do jego zapewnienia.

Być może niedługo podobnie będzie w przypadku prowadzenia zrównoważo- nej wymiany handlowej z zagranicą.

Abstract

Among scholars, commentators as well as decision makers there is a consensus about the vital importance of the problem of a state's economic

51 Zob. więcej: Ł. Fijałkowski, Teoria sekurytyzacji i konstruowanie bezpieczeństwa,

„Przegląd Strategiczny” 2012, nr 1, s. 149-161.

52 Brunet i Guichard określają tą sytuację mianem „bliźniaczego deficytu” i wskazują, że jest to prosta droga do trwałej recesji.

security in the 21st century. At the same time, however, a threat that reoc- curring trade deficits can pose on a country's economic development seems to lack any wider debate. The author's intention is to attempt to fill the gap in the public debate on the issue in question. One of the aims of the this arti- cle is to provide an adequate definition of economic security and situate it in the field of research on security as well as to present the actual knowledge on the influence of international trade on economic development. Finally, the author will attempt to answer the question of whether an inconsiderate trade policy should be regarded as a threat to state's economic security.

Bibliografia

1. Brunet A., Guichard J. P., Chiny światowym hegemonem?, Warszawa 2011.

2. Buzan B., Hansen L., The Evolution of International Security Studies, Cambridge 2009.

3. Buzan B., People, States & Fear. An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era, Colchester 2016.

4. Cegiełka R., Terroryzm i bezpieczeństwo ekonomiczne, Warszawa 2014.

5. Chołaj H., Kapitalizm konfucjański? Chińskie reformy ekonomiczne a globalizacja, Warszawa 2014.

6. Ciekanowski R., Rodzaje i źródła zagrożeń bezpieczeństwa, „Bezpie- czeństwo i Technika Pożarnicza” 2010, nr 1.

7. Cieślik E., Efekt smoka. Skutki ekspansji gospodarczej Chin po 1978 roku, Warszawa, Gdańsk 2012.

8. Czaputowicz J., Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne kon- cepcje, Warszawa 2012.

9. Dudek A., Łoś-Nowak T., Bezpieczeństwo państwa w środowisku mię- dzynarodowym, [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego pań- stwa, (red.) S. Dębski, B. Górka-Winter, Warszawa 2003.

10. Dudziński J., Narękiewicz J., Chiny a deindustrializacja krajów rozwi- jających się (na przykładzie Ameryki Łacińskiej), „Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekono- micznych i Zarządzania” 2014, nr 37, t.1 „Gospodarka regionalna i międzynarodowa”.

11. Dworzecki J., Terroryzm jako zagrożenie współczesnego świata, „Ze- szyt Naukowy / „Apeiron” Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publiczne- go i Indywidualnego w Krakowie” 2011, nr 5.

12. Dziekański P., Bezpieczeństwo ekonomiczne wyzwaniem współczesnego regionu – próba oceny syntetycznej, „Kultura bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” 2014, nr 16.

13. Falkowski K., Wybrane determinanty bezpieczeństwa ekonomicznego państw obszaru poradzieckiego, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo- Wschodniej” 2013, nr 4.

14. Fijałkowski Ł., Teoria sekurytyzacji i konstruowanie bezpieczeństwa,

„Przegląd Strategiczny” 2012, nr 1.

15. Górka M., Mossad. Porażki i sukcesy tajnych służb izraelskich, War- szawa 2015.

16. Gwiazda A., Globalna ekspansja gospodarcza Chin, Bydgoszcz 2013.

17. Heath T., No, China’s Not About to Collapse:

http://thediplomat.com/2015/03/no-chinas-not-about-to-collapse/.

18. Irvin D. A., Mercantilism as Strategic Trade Policy: The Anglo-Dutch Rivalry for the East India Trade, „The Journal of Political Economy”

1991, nr 6 (99).

19. Jakubczak R., Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Warszawa 2003.

20. Jaźwiński I., Determinanty kształtowania polskiego bezpieczeństwa go- spodarczego. Wybrane aspekty, „Przegląd Strategiczny” 2011, nr 1.

21. Kacperska E., Wpływ handlu zagranicznego z Rosją na wielkość PKB Polski ze szczególnym uwzględnieniem handlu rolno-spożywczego, „Ze- szyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego” 2012, nr 27, t. 12 „Problemy Rolnictwa Światowego”, zeszyt 4.

22. Kaczmarek J, Skowroński A., Bezpieczeństwo: świat – Europa – Pol- ska, Wrocław 1998.

23. Kahler M., Economic security in an era of globalization: definition and provision, „The Pacific Review” 2014, nr 17, t. 4.

24. Kłosiński K. A., Światowe determinanty bezpieczeństwa ekonomiczne- go, [w:] Bezpieczeństwo ekonomiczne państw, (red.) T. Guz, K. A.

Kłosiński, P. Marzec, Lublin 2006.

25. Kołodziejak Z., Bezpieczeństwo ekonomiczne – geneza, uwarunkowa- nia, zakres pojęciowy, aktualność, [w:] Bezpieczeństwo ekonomiczne we współczesnym świecie, (red.) E. Frejtag-Mika, Z. Kołodziejak, W. Put- kiewicz, Radom 1996.

26. Kostecki W., Strach i potęga. Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku, Warszawa 2012.

27. Koziej S., Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2011, nr 18.

28. Księżopolski K. M., Wpływ rozszerzenia Unii Europejskiej na bezpie- czeństwo ekonomiczne państw Europy Środkowej – aspekty energetycz- ne, „Studia Europejskie” 2007, nr 1.

29. Lee B., What Is China’s Way?: http://thediplomat.com/2015/02/what-is- chinas-way /.

30. Michalski B., Struktura polskiego salda bilansu handlowego w świetle problematyki bezpieczeństwa ekonomicznego, „Ekonomia XXI Wieku”

2016, nr 3 (11).

31. Misztal P., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako czynnik wzrostu gospodarczego w Polsce, „Finanse. Czasopismo Komitetu Nauk o Finansach PAN” 2012, nr 1 (5).

32. Nye (Jr) J. S., Neorealism and neoliberalism, „World Politics” 1988, nr 40.

33. O'Reilly B. P., The Implications of China’s Growth Slowdown:

http://thediplomat.com/2015/02/the-implications-of-chinas-growth- slowdown /.

34. Ormrod D., The Rise of Commercial Empires. England and the Nether- lands in the Age of Mercantilism, 1650–1770, Cambridge 2003.

35. Pisarski M., Badanie zależności pomiędzy handlem zagranicznym a PKB z wykorzystaniem modelu VAR oraz przyczynowości Grangera,

„Ekonometria” 2013, nr 4 (42).

36. Pokruszyński W., Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa. Podręcznik akademicki, Józefów 2010.

37. Przekota G., Mazuń N., Ocena wpływu wybranych czynników makroek- onomicznych na saldo obrotów towarowych handlu zagranicznego,

„Zeszyty Naukowe Wydziału Nauk Ekonomicznych Politechniki Ko- szalińskiej” 2011, nr 15.

38. Ransom R. L., British Policy and Colonial Growth: Some Implications of the Burden from the Navigation Acts, „The Journal of Economic His- tory” 1968, nr 28, t. 3.

39. Roman Ł., Istota współczesnych wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa,

„Journal of Modern Science” 2015, nr 4 (27).

40. Rosicki R., O pojęciu i istocie bezpieczeństwa, „Przegląd Politologicz- ny” 2010, nr 3.

41. Serwach T., Wpływ handlu międzynarodowego na wzrost gospodarczy na przykładzie Korei Południowej i Tajwanu [niepublikowana dyserta- cja doktorska].

42. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, pod red. B.

Zdrodowskiego, Warszawa 2008.

43. Sojka J., Waloszczyk E., Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa w procesie globalizacji gospodarki, „Studenckie Prace Prawnicze, Ad- ministratywistyczne i Ekonomiczne” 2008, nr 5.

44. Szubrycht T., Współczesne aspekty bezpieczeństwa państwa, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2006, nr 4 (167).

45. Ślusarczyk B., Ślusarczyk S., Podstawy mikro- i makroekonomii, Lu- blin 2011.

46. Topolewski Ł., Wymiana handlowa a wzrost gospodarczy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania” 2014, nr 37, t. 2 „Gospodarka regional- na i międzynarodowa”.

47. Webster’s Third New International Dictionary, Springfield 1993.

48. Wolfers A., „National Security” as an Ambiguous Symbol, „Political Science Quarterly” 1952, t. 67, nr 4.

49. World debt comparison. The global debt clock: http://www.

economist.com/content/global_debt_clock.

50. World Development Indicators: http://databank.worldbank.org/data/

reports.aspx?source=world-development-indicators.

51. World Integrated Trade Solution: http://wits.worldbank.org/

CountryProfile/en/Country/CHN/StartYear/2006/EndYear/2010/

TradeFlow/Export/Indicator/XPRT-TRD-L/Partner/WLD/Product/Total.

52. Zięba R., Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach mię- dzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 10.