Title: Świat awifauny V w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego : żuraw i struś
Author: Lubomír Hampl
Citation style: Hampl Lubomír. (2020). Świat awifauny V w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego : żuraw i struś. Katowice:
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. DOI: 10.31261/PN.3950
przekładach Pisma Świętego
Tomasz M. Dąbek OSB
Świat awifauny V w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego
żuraw i struś
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
•
Katowice 2020Wykaz skrótów 9
Wprowadzenie 17
Rozdział 1. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw należących do kategorii pojęciowej ptactwa z bazowym komponentem leksykalnym ‘żurawia’ 1 1 ŻuraW – definicje i podział taksonomiczny rodziny Gruidae 23
1.2. Symbolika, opis i wartościowanie żurawia 27
1.3. Żuraw w przekładach biblijnych 43
1 3 1 Księga Izajasza (przykład I) 44
1 3 2 Księga Jeremiasza (przykład II) 56
1.4. Tabele zbiorcze 67
1.4.1. Tabela zbiorcza nr 1, dotycząca ekwiwalencji terminologiczno-leksykalnej 67
1.4.2. Tabela zbiorcza nr 2, dotycząca ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków 70
Rozdział 2. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw należących do kategorii pojęciowej ptactwa z bazowym komponentem leksykalnym ‘strusia’ 2 1 STruś – definicje i podział taksonomiczny rodziny Struthionidae 75
2.2. Symbolika, opis i wartościowanie strusia 79
2.3. Struś w przekładach biblijnych 88
2 3 1 Księga Kapłańska: ptactwo nieczyste (przykład I) 90
2 3 2 Księga Powtórzonego Prawa: ptactwo nieczyste (przykład II) 92
2 3 3 Księga Hioba (przykłady III–V) 94
2 3 4 Księga Izajasza (przykłady VI–VIII) 108
2 3 5 Księga Jeremiasza (przykład IX) 123
2 3 6 Lamentacje (przykład X) 128
2 3 7 Księga Micheasza (przykład XI) 133
2.4. Tabele zbiorcze 139
2.4.1. Tabela zbiorcza nr 3, dotycząca ekwiwalencji terminologiczno-leksykalnej 139
2.4.2. Tabela zbiorcza nr 4, dotycząca ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków 142
Zakończenie 149
Bibliografia 155
Spis tabel 195
Indeks osobowy 197
Indeks postaci biblijnych 205
Indeks postaci z mitologii antycznej 207
Shrnutí 209
Резюме 213
Summary 217
List of abbreviations 9
Introduction 17
Chapter 1. Czech and Polish translations of biblical names that belong to the conceptual base of the birds with a root component ‘crane’ 1.1. CraNE – definitions and the taxonomic classification of the family Gruidae 23
1.2. The symbolism, description and status of stork 27
1.3. Crane in biblical texts 43
1.3.1. Book of Isaiah (example I) 44
1.3.2. Book of Jeremiah (example II) 56
1.4. Summary tables 67
1.4.1. Summary Table no. 1 pertaining to terminological-lexical equivalence 67
1.4.2. Summary Table no. 2 pertaining to quantity and frequency of bird names 70
Chapter 2. Czech and Polish translations of biblical names that belong to the conceptual category of birds with a root component ‘ostrich’ 2.1. OSTrICH – definitions and the taxonomic classification of the family Struthionidae 75
2.2. The symbolism, description, and status of ostrich 79
2.3. Ostrich in biblical texts 88
2.3.1. Book of Leviticus: impure birds (example I) 90
2.3.2. Book of Deuteronomy: impure birds (example II) 92
2.3.3. Book of Job (examples III–V) 94
2.3.4. Book of Isaiah (examples VI–VIII) 108
2.3.5. Book of Jeremiah (example IX) 123
2.3.6. Book of Lamentations (example X) 128
2.3.7. Book of Micah (example XI) 133
2.4. Summary Tables 139
2.4.1. Summary Table no. 3 pertaining to terminological-lexical equivalence 139
2.4.2. Summary Table no. 4 pertaining to quantity and frequency of bird names 142
Conclusions 149
Bibliography 155
List of tables 195
Index of names 197
Index of Bible characters 205
Index of characters from ancient mythology 207
Shrnutí 209
Резюме 213
Summary 217
ak. – akadyjski am – Księga Amosa ang. – angielski ap – Apokalipsa arab. – arabski arm. – armeński
aTH – akademia Techniczno-Humanistyczna
aVČr – akademie věd České republiky [akademia Nauk republiki Czeskiej]
aWP – Atlas wędrówek ptaków. Szlakami skrzydlatych podróżników (J. Elphick, 1996)
aZB – Atlas zwierząt biblijnych (B. Szczepanowicz, a. Mrozek, 2007) B21 – Bible. Překlad 21. století
BB – Biblia Budnego Szymona
BBos – Bible boskovická z lat 1415–1430 BBrz – Biblia Brzeska 1563
BČ1 – Bible česká, díl prvý: Knihy Starého zákona, svazek I: Genesis – Judit
BČ2 – Bible česká, díl prvý: Knihy Starého zákona, svazek II: Ester – Sirachovcova
BČ3 – Bible česká, díl prvý: Knihy Starého zákona, svazek III: Isajáš – Knihy Machabejské
BCH – Bestiarium chrześcijańskie (S. Kobielus, 2002) BČSýk – Bible česká Sýkora
BD – Bible drážďanská BEk – Biblia Ekumeniczna BG – Biblia Gdańska BH – Biblia Hebrajska BJ – Biblia Jerozolimska
BJW – Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r.
BK – Bible kralická
BKZ – Biblia Królowej Zofii (Szaroszpatacka) BLT – Bible litoměřicko-třeboňská
błrus. – białoruski
BO – Staročeská bible drážďanská a olomoucká
Bog. – Starý zákon. Knihy prorocké, II, IV (V. Bogner, 1979, 1985)
bp – biskup
BP – Biblia Poznańska BPaul – Biblia Paulistów
BS – Biblický slovník, svaz. I, II (a. Novotný, 1956/1992)
BSSJ – Vocabularium biblicum septen linguarum – Biblický slov- ník sedmi jazyků hebrejsko-řecko-latinsko-anglicko-německo- -maďarsko-český (J. Heller 2000)
BT – Biblia Tysiąclecia bułg. – bułgarski
BW – Biblia Warszawska
BWP – Biblia Warszawsko-Praska cap. – kapitola [rozdział]
chor. – chorwacki
ClarBoh – Bohemář (Claretus) ClarEx – Exemplář (Claretus) ClarGl – Glosář (Claretus) ClarPhys – Fyziologář (Claretus)
ClarPhysPZ – Fyziologář Ptačí zahrádka (Claretus) cm – centymetr
cz. – część
czes. – czeski
č. – číslo [numer]
ČEP – Český ekumenický překlad
ČES – Český etymologický slovník (J. rejzek, 2001)
ČPFS – Česko-polský frazeologický slovník (E. Mrhačová, M. Balow- ski, 2009)
ČrFS – Česko-ruský frazeologický slovník (V. Mokienko, a. Wurm, 2002)
ČrP – Český rabínský překlad ČSP – Český studijní překlad
ČSVaS – Český slovník věcný a synonymický (J. Haller, 1969) DoSaI – Dictionary of Symbols and Imagery (a. de Vries, 1974) dosł. – dosłownie
Dt – Deuteronomium, in. Pátá kniha Mojžíšova [Księga Powtórzo- nego Prawa, in. Piąta Księga Mojżeszowa, Pwt]
EB – Encyklopedia biblijna (P. achtemeier, 2004) ed – editor, editoři [redaktor, redaktorzy]
ed., eds. – editor, editors [redaktor, redaktorzy]
EK – Encyklopedia katolicka, t. III (red. r. Łukaszyk, L. Bieńkow- ski, F. Gryglewicz, 1995)
ESJČMa – Etymologický slovník jazyka českého (V. Machek, 1997) et al. – et alii [i inni]
Ez – Księga Ezechiela
EZP – Encyklopedia zwierząt. Ptaki (a. Trepka, 2002) fr. – francuski
godz. – godzina gr. – grecki
[h-] – pomocnicza numeracja Stronga
HČSSZ – Hebrejsko-český slovník ke Starému zákonu (B. Pípal, 2006) hebr. – hebrajski
Hi – Księga Hioba
HPST – Hebrajsko-polski Stary Testament. Prorocy (oprac. i wstęp a. Kuśmirek, 2008)
Hrsg. – Herausgeber [redaktor]
IETS – Ilustrovaná encyklopedie tradičních symbolů (J.C. Cooperová, 1999)
IPSNZ – Ilustrovaný průvodce Starým a Novým zákonem (J. Bowker, 2005)
itd. – i tak dalej
itp. – i tym podobne Iz – Księga Izajasza JB – Jeruzalémská bible
Job – Kniha Jóbova [Księga Hioba, Hi]
Jl – Księga Joela Jr – Księga Jeremiasza kasz. – kaszubski
kg – kilogram
KHKBH – Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej (J.H. Walton, V.H. Matthews, M.W. Chavalas, 2005)
KKB – Katolicki komentarz biblijny (r.E. Brown, J.a. Fitzmyer, r.E. Murphy, 2001/2004)
km – kilometr
Kpł – Księga Kapłańska ks. – ksiądz
KuL – Katolicki uniwersytet Lubelski L.H. – Lubomír Hampl
Lb – Księga Liczb lit. – litewski
Lm – Lamentacje
Lv – Leviticus, in. Třetí kniha Mojžíšova [Księga Kapłańska, in. Trzecia Księga Mojżeszowa, Kpł]
LWZB – Leksykon wszystkich zwierząt biblijnych (P.C. Bosak, 2018) LXX – Septuaginta (grecki przekład Starego Testamentu)
łac. – łaciński łot. – łotewski
m – metr
m.in. – między innymi mac. – macedoński mand. – mandejski
Mi – Księga Micheasza
MKPś – Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek (red. wyd. pol. W. Chro- stowski, 2000)
mong. – mongolski
Mt – Ewangelia według św. Mateusza
nakl. – nakladatelství [wydawnictwo]
NBG – Pismo Święte. Nowa Biblia Gdańska. Stare i Nowe Przymierze NBS – Nový biblický slovník (J.D. Douglas, 1996)
NEP – Nowa encyklopedia powszechna, t. 1–6 (1995–1996) niem. – niemiecki
NKBSTśP – Nowy Komentarz Biblijny. Stary Testament (Edycja świętego Pawła)
no – numero [numer]
np. – na przykład
nr – numer
NŘ – Naše řeč – ptačí (V. Flajšhans, 1940)
NSFLeb – Nowy słownik frazeologiczny (r. Lebda, 2005) NT – Nowy Testament
OaPŽ – Od agamy po žraloka. Velký ilustrovaný slovník zvířat (1974) odc. – odcinek
OPPP – Ottův průvodce přírodou Ptáci (2015) oprac. – opracował(a)
Oz – Księga Ozeasza PaN – Polska akademia Nauk par. – paragraf
PE – Ptaki Europy (a. van den Berg, T. van der Have, G. Keijl, 2008) PEk – Przekład Ekumeniczny
PEQ – „Palestine Exploration Quarterly”
PKM – Pět Knih Mojžíšových včetně Haftarot (přel. E. Sidon) Pl – Pláč [Lamentacje, Lm]
Pnp – Pieśń nad Pieśniami PNS – Překlad nového světa PNś – Przekład Nowego Świata pol. – polski
popr. – poprawione por. – porównaj pow. – powiat
přel. – přeložil(a) [przełożył(a)]
Prož – Proroci rožmberští 90. léta 14. století Prz – Księga Przysłów
przeł. – przełożył(a)
Ps – Księga Psalmów
PSFBuch – Powszechny słownik frazeologiczny (a. Bernacka, 2002) PSFIbis – Popularny słownik frazeologiczny (Z. Dominów, M. Domi-
nów, 2009)
PSHPST – Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Stare- go Testamentu (P.M. Briks, 2000)
PSP – Pavlíkův studijní překlad pt. – pod tytułem
PWFCIP – Ptactwo we frazeologii czeskiej i polskiej. Konceptualizacja – odzwierciedlenie – obraz (L. Hampl, 2012)
Pwt – Księga Powtórzonego Prawa, in. Piąta Księga Mojżeszowa
R – rocznik
Rdz – Księga Rodzaju red. – redakcja roč. – ročník [rocznik]
ros. – rosyjski rozdz. – rozdział
s. – strona
SEJP – Słownik etymologiczny języka polskiego (a. Brückner, 1927/1993)
serb. – serbski
SESJČ – Stručný etymologický slovník jazyka českého se zvláštním zřetelem k slovům kulturním a cizím (J. Holub, S. Lyer, 1978 i 1982)
Sf – Kniha Sofonjáše [Księga Sofoniasza, So]
SFBral – Słownik frazeologiczny PWN z Bralczykiem (oprac. E. Sobol, 2008)
SFJP – Słownik frazeologiczny języka polskiego (D. Podlawska, M. świątek-Brzezińska, 2008)
SFJPSkor – Słownik frazeologiczny języka polskiego (S. Skorupka, 1968) SFuTa – Słownik frazeologiczny w układzie tematycznym i alfabetycz-
nym (a. Nowakowska, 2003)
SJPKKN – Słownik języka polskiego (J. Karłowicz, a. Kryński, W. Niedź- wiecki, t. I–IX, 1900–1919/1952–1953)
SJPZF – Słownik języka polskiego z frazeologizmami (E. Dereń, E. Po- lański, 2009)
słow. – słowacki słoweń. – słoweński
2 Sm – Druga Księga Samuela SNC – Slovo na cestu
So – Księga Sofoniasza
SOISB – Słownik obrazów i symboli biblijnych (M. Lurker, 1989) SSB – Słownik symboliki biblijnej (L. ryken, J.C. Wilhoit, T. Long-
man, 1998)
SSČSČ – Slovník současné češtiny správně česky (2011) SS I // II – Slovník staročeský, díl I, II (J. Gebauer, 1970) ST – Stary Testament
STB – Słownik tła Biblii (J.I. Packer, M.C. Tenney, 2007) stcz. – staroczeski
stprus. – staropruski stsł. – starosłowiański svaz. – svazek [tom]
SWB – Słownik wiedzy biblijnej (B.r. Metzger, M.D. Coogan, 2004) SWJP – Słownik współczesnego języka polskiego (B. Dunaj, 2000) SWPS – Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
syr. – syriacki aramejski
SZ – Starý zákon [Stary Testament, ST]
SZF – Słownik związków frazeologicznych (W. rzehak, M. Paw, M. Wawrzecki, 2005)
SZP – Světem zvířat ptáci, díl II, č. 1–2
śa I – Świat awifauny w polskich i czeskich przekładach Pisma Świę- tego – sowy i jaskółki (L. Hampl, 2013)
śa II – Świat awifauny II w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego – ptactwo czyste i nieczyste (L. Hampl, 2014) śa III – Świat awifauny III w polskich i czeskich przekładach Pisma
Świętego – rodzina krukowatych – kawka, wrona, kruk, gaw- ron i sójka (L. Hampl, 2016)
śa IV – Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego – bocian, ibis, pelikan (L. Hampl, 2018)
św. – święty, święta
t – tom
tj. – to jest
tłum. – tłumaczenie TM – tekst masorecki transl. – translation [przekład]
tzn – to znaczy tzw. – tak zwane
uaM – uniwersytet im. adama Mickiewicza w Poznaniu ug. – ugarycki
ukr. – ukraiński ul. – ulica
uMCS – uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie uzup. – uzupełnione
VČPFS – Velký česko-polský frazeologický slovník (T. Orłoś, 2009) VelNomQ – Nomenclator quadrilinguis Boemico-Latino-Graeco-Germa-
nicus (D.a. Veleslavín 1598/2015)
VLG – Vulgata (łaciński przekład Pisma Świętego) vol. – volume [tom]
vyd. – vydavatelství (vydalo) [wydawca]
w. – werset
WSFJP – Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego (P. Müldner- -Nieckowski, 2003)
WSFZP – Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami (a. Kło- sińska, E. Sobol, a. Stankiewicz, 2005)
WSHPST – Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Tes- tamentu, t. I, II (L. Koehler, W. Baumgartner, J. Stamm, 2008) wyd. – wydanie
wydaw. – wydawnictwo
z – zeszyt
Za – Księga Zachariasza
ZČPFI – Zvířata v české a polské frazeologii a idiomatice (E. Mrhačo- vá, r. Ponczová, 2003)
zob. – zobacz
ZSIM – Zwierzęta symboliczne i mityczne (J.C. Cooper, 1998) Ž – Kniha žalmů [Księga Psalmów, Ps]
żyd.-aram. – żydowski aramejski
W ręce nie tylko fachowych odbiorców, ale i szerokiego grona czytelników interesujących się problematyką tłumaczenia biblijnego, przekazuję piąty już tom monografii z zakresu przekładoznawstwa, leksykologii i tekstologii Świat awifauny w polskich i czeskich przekła- dach Pisma Świętego, stanowiącej owoc projektu badawczego „świat awifauny w Biblii”. Dotychczas wydane cztery tomy dotyczyły: sowy i jaskółki (śa I 2013), ptactwa czystego i nieczystego pod względem kultu i rytuału (śa II 2014), ptaków z rodziny krukowatych, tj. kawki, wrony, kruka, gawrona i sójki (śa III 2016), oraz bociana, ibisa i pe- likana (śa IV 2018). Prezentowana książka została poświęcona kolej- nym reprezentantom kategorii pojęciowej ptactwa obecnym na kartach Pisma Świętego – żurawiowi i strusiowi (czes jeřábu i pštrosu).
Za podstawowy materiał badawczy w niniejszej rozprawie, podob- nie jak w poprzednich tomach, posłużyły – jak je określam – bazowe przekłady Pisma Świętego, których jest w przedstawianej pracy zawsze szesnaście (BK, BO, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, SNC, BG, BJW, NBG, BT, BWP, BW, BP, PNś).
Prześledziłem wnikliwie osiem czeskich tłumaczeń biblijnych, w tym dwa staroczeskie – najbardziej znaną protestancką Biblię Kra- licką według ostatniego wydania z 1613 roku i katolicką Biblię Oło-
muniecką z 1417 roku – oraz sześć współczesnych, reprezentujących różne kanony, wyznania i wspólnoty religijne: Český ekumenický pře- klad, Český studijní překlad, Bible. Překlad 21. století, Překlad nového světa, Jeruzalémskou Bibli, Slovo na cestu
W przypadku polskojęzycznych edycji Biblii starałem się zachować takie same kryteria dotyczące zróżnicowania przekładów. W badaniu uwzględniłem osiem polskich tłumaczeń biblijnych, w tym dwa sta- ropolskie – protestancką Biblię Gdańską z 1632 roku i katolicki prze- kład ks. Jakuba Wujka z 1599 roku – oraz sześć współczesnych: Nową Biblię Gdańską, Biblię Tysiąclecia, zwaną również Tyniecką, Biblię Warszawsko-Praską, przetłumaczoną przez jedną osobę, ks. bpa Kazi- mierza romaniuka, Biblię Warszawską, zwaną potocznie Brytyjką, Biblię Poznańską i Przekład Nowego Świata świadków Jehowy.
W celu poszerzenia zakresu badawczego w analizie wziąłem pod uwagę także materiał uzupełniający. Zaprezentowałem wybiórczo dzie- sięć wydań Pisma Świętego – cztery w języku czeskim i sześć w języku polskim. Z czeskojęzycznych edycji posłużyły mi tłumaczenia jedno- autorskie, tj. trzytomowa edycja Bible česká w przekładzie Jana Hejčla, z początku XX wieku, oraz Pavlíkův studijní překlad, z 2014 roku, do- konany przez Miloše Pavlíka – jako najnowsza pozycja wśród przekła- dów Pisma Świętego na czeskim rynku wydawniczym. uwzględniłem także staroczeską Bibli drážďanskou, pochodzącą z XIV wieku (która niestety, poza nielicznymi fragmentami, nie dochowała się do dzisiaj), oraz staroczeską Bibli litoměřicko-třeboňskou, z początku XV wieku.
W przypadku polskojęzycznych przekładów uzupełniających ko- rzystałem ze staropolskiego kalwińskiego wydania Biblii Brzeskiej (na- zywanej również, od nazwiska fundatora, Biblią Radziwiłłowską lub, od miejsca powstania tłumaczenia – Biblią Pińczowską) oraz staropolskie- go wydania Biblii Szymona Budnego (tzw. Biblii Nieświeskiej). Spośród współczesnych przekładów wybrałem następujące: Biblię Jerozolimską, Biblię Paulistów, Biblię Ekumeniczną i interlinearny przekład z koda- mi gramatycznymi i transliteracją anny Kuśmirek pt. Hebrajsko-pol- ski Stary Testament. Prorocy. Oprócz tych bazowych i uzupełniających
wydań Pisma Świętego korzystałem dodatkowo jeszcze z wielu innych czeskojęzycznych i polskojęzycznych edycji Biblii, pochodzących z różnych okresów.
Niniejsza monografia składa się z dwóch rozdziałów. Kompozy- cja opisu analizowanych pojęć dotyczących przedstawicieli awifauny w całej rozprawie przebiega zgodnie z porządkiem przyjętym w po- przednich tomach.
Pierwszy rozdział rozpoczynam od podziału taksonomicznego rodziny żurawie – łac. Gruidae, czes čeleď jeřábovití, a następnie przywołuję różnorodne definicje zaczerpnięte zarówno ze słowników monolingwistycznych, jak i z atlasów, przewodników, encyklopedii i innych leksykonów. Przedstawiam symbolikę i wartościowanie wzmiankowanego żurawia (rozdz. 1.1), podaję informacje kulturowe, obyczajowe, etymologiczne, geograficzne, społeczne, zoologiczne, symboliczne, konotacyjne, wartościujące i komentarzowe (włącznie z przykładami dotyczącymi architektury, heraldyki, emblematyki i lite- ratury), sięgając m.in. do analiz zaliczanych do szeroko pojętego nur- tu interdyscyplinarnych badań humanistycznych1. Po przedstawieniu i wyjaśnieniu zaproponowanych zagadnień przechodzę do analizowa- nego leksemu żurawia, czes. jeřába, czyli konfrontatywnie badam, jak on jest obecny w urzeczywistnianym procesie translatologicznym na kartach Pisma Świętego
1 W tym rozdziale i w całej monografii zostały wykorzystane również pomoc- nicze źródła informacji dotyczące świata zwierząt, a zwłaszcza interesującej nas ka- tegorii pojęciowej ptactwa. Są to dzieła: arystotelesa, Marka Cycerona, Pliniusza Starszego, Solinusa, św. ambrożego z Mediolanu, Horapollona, św. Hieronima ze Strydonu, Kasjodora, św. Grzegorza Wielkiego, św. Izydora z Sewilli, rabana Mau- ra, Hugona z opactwa św. Wiktora w Paryżu, Hugona z Folieto, alberta Wielkiego, Brunetto Latiniego, Marca Polo, Claretusa (Mistra Bartoloměje z Chlumce, zwane- go Klaretem), Pavla Žídka (Paulusa de Praga), pomocne były także różne traktaty o symbolice zwierzęcej, np. Aviarium, Fizjologi, lub Lapidarium traktujące o symbo- lice kamieni. W niektórych sytuacjach przywoływałem pisma średniowiecznej bene- dyktyńskiej uzdrowicielki Hildegardy z Bingen, która posiadała różnorodną i bogatą wiedzę na temat ptaków w medycynie.
Przywołuję dwa wersety biblijne, oba pochodzące ze Starego Te- stamentu (por. Iz 38,14 i Jr 8,7), w których został bezpośrednio wy- mieniony opisywany reprezentant awifauny (oczywiście w zależności od rodzaju tłumaczenia). Trzeba jednak zaznaczyć, że w zaprezento- wanej zarówno wewnątrzjęzykowej, jak i międzyjęzykowej analizie – w przypadku niektórych czeskich i polskich przekładów tekstów Pisma Świętego – mamy do czynienia z wersetami biblijnymi, w których kon- cepualizowany żuraw, czes. jeřáb, nie został w procesie translacyjnym uwzględniony (por. przekłady bazowe: BO, B21, PNS, BJW, PNś, jak również uzupełniające: BD i BPaul). Zdarzają się także sytuacje, że główny bohater ornitofauny został wymieniony, ale w innej kolejności wobec pozostałych ptaków występujących w analizowanych czeskich i polskich przetłumaczonych wersetach, co dokładnie odzwierciedlają sporządzone tabele 1 i 2 na końcu pierwszego rozdziału – włącznie z podaną frekwencją i przeliczeniem procentowym.
W drugim rozdziale koncentruję się na awifaunistycznym kom- ponencie leksykalnym struś, czes. pštros, określającym największego przedstawiciela ptactwa w Biblii. Metodologia badawcza jest identycz- na, jak w rozdziale pierwszym. Wyszczególnionych zostało jedenaście przykładów z kart Pisma Świętego (Kpł 11,16; Pwt 14,15; Hi 30,29;
Hi 39,13; Hi 39,17; Iz 13,21; Iz 34,13 i Iz 34,11 oraz Jr 50,39;
Lm 4,3; Mi 1,8), w których ten ptak występuje. Ponownie jak w przy- padku żurawia, czes. jeřába, opisywany w rozdziale struś, czes. pštros, został zlokalizowany tylko w Starym Testamencie. W piątym przykła- dzie (Hi 39,17) mamy do czynienia z marginalnym występowaniem tego leksemu, por. zwłaszcza współczesny przekład Biblii Poznańskiej W pozostałych czeskich i polskich uwzględnionych edycjach (BK, BO, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, SNC, BG, BJW, NBG, BT, BWP, BW, PNś oraz BČ, PSP, BBrz, BB, BJ, BPaul, BEk) występują w omawianym wersecie wszędzie zaimki odnoszące się do rodzaju zarówno męskiego (pol. struś, czes. pštros), jak i żeńskiego (pol. strusica, czes. pštrosice) z wcześniej wzmiankowanego wersetu Hi 39,13, w którym występowały rzeczowniki określające wybranego do analizy reprezentanta awifauny.
Podczas systematycznej lektury niniejszej monografii można się przekonać, że zastosowanie konfrontatywnego porównania i metody komparatystycznego badania w analizie próbki kilku czeskich i pol- skich przekładów biblijnych pozwala dostrzec w przypadku niektórych tłumaczeń Pisma Świętego – jak to ostatnio określam – absolutny za- męt terminologiczny, spowodowany trudnościami identyfikacyjnymi i interpretacyjnymi opisywanych leksemów świata awifaunistycznego, pochodzących najczęściej z języka hebrajskiego, a w niektórych przy- padkach z przekładów pośrednich, tj. z greki i łaciny (por. Septuagintę i Wulgatę).
CZESKIE I POLSKIE PRZEKŁADY BIBLIJNE NAZW NALEŻĄCYCH DO KATEGORII POJĘCIOWEJ PTACTWA Z BAZOWYM KOMPONENTEM LEKSYKALNYM ‘ŻURAWIA’
1.1. ŻURAW – definicje i podział taksonomiczny rodziny Gruidae
Opisywany w tym rozdziale reprezentant kategorii pojęciowej ptac- twa jest jednym z największych przedstawicieli rodzimej, tj. środkowo- europejskiej, awifauny i zarazem (zgodnie z obserwacją naszych przod- ków, a także ornitologów) jednym z najwcześniej przylatujących do Europy środkowej po zimie ptaków. Przedmiotowy ŻURAW (łac. Grus grus), czes. JEŘÁB popelavý, to: ‘duży ptak bagienny, przebywający na mokradłach i stepach’ (Skorupko, auderska, Łempicka 1968: 1032; De- reń, Polański 2009: 693); ‘o smukłej budowie ciała’ (Dubisz t. IV, 2003:
1131); ‘z prostym dziobem’ (SWJP t. V, 2000: 454–455); ‘z długimi no- gami, długą, smukłą szyją; żyje w Eurazji, w Polsce rzadki’ (Dunaj 2001:
902–903); ‘typowy błotniak, który unika terenów górskich, ale za to lubi rozległe przejrzyste, równe przestrzenie, trzęsawiska i moczarowate ste- py’ (Doroszewski t. X, 1968: 1456–1457); ‘zimujący w afryce’ (Szym- czak t. III, 1981: 1095), ponieważ ‘na zimę gromadnie żurawie odlatują, zachowując w locie figurę trójgrańca’ (Karłowicz, Kryński, Niedźwiec- ki t. VIII, 1927/1953: 722–723; Linde 1860/1995: 1141–1142); ‘tworząc długi szereg w kształcie litery V’ (Bańko 2000: 1417), tzw. klucz żura-
wi, ‘szyk, w którym leci sznur ptaków’ – czes. jeřáb ‘tažný’ (ČSVaS t. I, 1969: 270); ‘pták’ (Trávníček 1952: 582); ‘který je velký a má vyso- ké nohy’ (ČES 2001: 248); ‘dlouhý a vztyčený krk’ (SSČSČ 2011: 252;
Žídek 2008: 203); ‘a také dlouhý zobák’ (Styblík 2006: 50); ‘postavou připomínající čápa’ (OaPŽ 1974: 121; Mates 2002: 106); ‘žijící na baži- nách’ (Filipec, Daneš, Mejstřík 2005: 121); ‘nebo přilétá na mokré louky a okraje rybníků’ (Komárek 2007: 80) – [tłum. pol.1: przelotowy wielki ptak, który jest wielkich rozmiarów, z wysokimi nogami, długą podnie- sioną szyją i długim dziobem, postawą przypominający bociana, żyjący na terenach bagiennych, przylatujący na podmokłe łąki i brzegi stawów].
Ptak ten należy do rodziny Gruidae, czes. čeleď jeřábovití
Do najbardziej znanych przedstawicieli z rodziny żurawie2 (Gru- idae) czes. čeleď jeřábovití, należących do rzędu żurawiowych (Gruifor- mes) czes řád krátkokřídlí, zaliczane3 są przede wszystkim:
czes jeřáb popelavý4 (łac. Grus grus) pol. żuraw5,
1 Wszystkie tłumaczenia cytowanych fragmentów w niniejszej pracy pochodzą od autora i są zaznaczane w kwadratowych nawiasach. używane są skróty: [tłum.
pol.:] – w przekładzie całych zdań lub [pol.] – w przekładzie pojedynczych wyrazów lub połączeń kolokacyjnych.
2 Ptaki te w potocznym myśleniu pojmowane są jako dlouhonozí ptáci (volavka, čáp) – [tłum. pol.: jako ptaki z długimi nogami (czapla, bocian)]. Są jednak większe od wzmiankowanych bocianów czy czapli.
3 W monografii Ptaki Europy (van den Berg, van der Have, Keijl 2008: 89) au- torzy zaznaczają, że chodzi o dwa gatunki europejskich żurawi (Gruidae): tj. żurawia i żurawia stepowego. Podobnie sądzą Jan Hanzák i Karel Hudec (díl II, část 1, 1974:
367), pisząc: v Evropě a také od nás jsou známy dva druhy [tłum. pol.: w Europie, a także i u nas (tj. w Czechach – L.H.), znane są dwa gatunki].
4 O sporadycznym występowaniu tego ptaka (jeřába popelavého) na terytorium Czech wypowiadają się (por. Škorpíková, reiter, Valášek, Křivan, Pollheimer 2012:
144–145). Ptak ten – patrząc z perspektywy historycznej – wcześniej nazywał się jeřáb obecný (por. Hudec 2012: 3), a jeszcze wcześniej funkcjonowała nazwa zorav obecný (por. Hudec 2012: 9).
5 W terminologii polskiej występują dubletowe, tzw. synonimiczne nazwy awi- faunistyczne tego samego gatunku. Dla żurawia (Grus grus) zarezerwowana jest także nazwa dwuczłonowa: żuraw zwyczajny // żuraw popielaty // żuraw szary
czes jeřáb panenský (łac. Anthropoides // Grus virgo) pol. żuraw stepowy6,
ale można wymienić także mniej znane gatunki taksonomiczne, takie jak np.:
czes jeřáb bílý7 (łac. Grus leucogeranus) pol. żuraw biały,
czes jeřáb americký8 (łac. Grus americana) pol. żuraw krzykliwy, czes jeřáb černokrký (łac. Grus nigricollis) pol. żuraw czarnoszyi, czes jeřáb bělošíjí9 (łac. Grus vipio) pol. żuraw białoszyi,
czes jeřáb rajský (łac. Anthropoides paradisea) pol. żuraw rajski, czes jeřáb paví (łac. Balearica pavonina) pol. żuraw koroniasty10, czes jeřáb paví západoafrický (łac. Balearica pavonina pavonina)
pol. żuraw czarnokoronowy11,
czes jeřáb královský (łac. Balearica regulorum) pol. koronnik szary, czes jeřáb královský východoafrický (łac. Balearica regulorum
gibbericeps) pol. żuraw koroniasty wschodni,
6 Żuraw stepowy należy do gatunków ekstremalnie rzadkich, gdyż w ostatnich dziesięcioleciach nie odnotowano obecności jego przedstawicieli w Polsce, zalicza się do kategorii B – gatunków niestwierdzonych w kraju po 1950 roku (por. Marchowski 2015: 89). Wypada także zaznaczyć, że w czasach biblijnych w Palestynie występował żuraw stepowy (Anthropoides virgo), który jeszcze dzisiaj żyje na suchych stepach azji (por. Bosak 2018: 771).
7 W przypisach 3–13 podaję wariantywne nazwy, jakie są używane w termino- logii awifawnistycznej na określenie konkretnie przedstawianego gatunku ptaka (naj- częściej chodzi o nazewnictwo binominalne). Na przykład czes. jeřáb bílý to także jeřáb sibiřský. Przylot żurawia białego w rosji traktowany jest jako znak końca zimy.
Jak zaznacza Noah Strycker (2019: 259–260) żuraw biały jest gatunkiem krytycznie zagrożonym wyginięciem, a jego światowa populacja liczy zaledwie trzy tysiące osob- ników, z których większość migruje co roku z rosji do wschodnich Chin.
8 analogicznie jeřáb americký w czeskiej terminologii określany jest również jako jeřáb bělohřbetý
9 Jeřáb červenolící lub jeřáb daurský
10 Afrykanin – jak podaje andrzej Trepka (2002: 70), jest to chyba najpiękniejszy gatunek wśród żurawi.
11 Koronnik czarny
czes jeřáb bradavičnatý (łac. Bugeranus carunculatus) pol. żuraw koralowy,
czes jeřáb kápový (łac. Grus monacha) pol. żuraw białogłowy, czes jeřáb kanadský (łac. Grus canadensis) pol. żuraw kanadyjski, czes jeřáb mandžurský (łac. Grus japonensis) pol. żuraw man-
dżurski,
czes jeřáb Antigonin (łac. Grus antigone) pol. żuraw indyjski12, czes jeřáb australský13 (łac. Grus rubicunda) pol. żuraw austra-
lijski
Zaprezentowany wykaz został opracowany z uwzględnieniem na- stępujących publikacji: http://www.biolib.cz/; http://bigfiles.birdlife.cz/
Historicke_nazvy_ptaku.pdf; Ptaki 2012: 128–129, 412–419; Bailey 2004: 32; Maynard 1995: 43; EZP Trepka 2002: 70–71; Bezzel 2004: 46;
OPPP 2015: 150–151; Dungel, Hudec 2005: 90–91; SZP Hanzák, Hudec díl II, část 1, 1974: 366–370; Hudec 2012: 3; Mikula 1975: 89–92;
Kněžourek 1911/1912: 129–136; Frič 1854: 34; Platera 1852: 98;
Hudec 2017: 446; OaPŽ 1974: 121–123; Sokołowski 1972; Dmitrijev 1991: 97–99, 177–179; Marchowski 2015: 89–90; Kruszewicz 2017:
46–49; Ptaki Polski odc. 4, 2011: 10–16; atlas ptaków cz. 2, 2016: 44;
Janiszewska, Włodarczyk cz. 1, 2017: 72–73; Ferens, Wojtusiak 1960:
15, 397; Tomiałojć 1990: 154–157; aWP Elphick 1996: 60–61; PE van den Berg, van der Have, Keijl 2008: 89, 213; Burnie 2002: 298–301.
Słynny średniowieczny wenecki kupiec i podróżnik Marco Polo, przebywający raz w krainie Tenduk (stolicy państwa tureckiego Ön- gütów), należącej do Wielkiego Chana, podaje klasyfikację żurawi, zwracając głównie uwagę na ich ubarwienie: Żyje tam pięć gatunków żurawi. Jeden jest czarny jak kruki i bardzo wielki, inne są białe zupeł- nie i nadzwyczaj piękne, gdyż na wszystkich piórach mają oczy jak na skrzydłach pawich, lecz są barwy jaśniejącego złota; głowy mają czer-
12 Antygona indyjska
13 Jeřáb brolga
wono-czarne z szyją czarno-białą ze złotem i są większe niż inne rodza- je. Trzeci gatunek jest naszemu podobny, oczy mają rozmaitego koloru, zwłaszcza czarne i niebieskie. Czwarty jest mały, ma upierzenie czer- wono-błękitne, na uszach ma pióra czarne i czerwone, bardzo piękne.
Piąty gatunek popielaty z głową czarno-czerwoną bardzo piękną, są one bardzo wielkie (por. rozdz. LXXIV w: Polo 1954/1993: 116–119).
Na podstawie tych relacji został sporządzony dość dokładny opis pięciu gatunków żurawi żyjących na terenie Czagannoru (por. przypis komentarzowy do wspomnianego rozdz. LXXIV w: Polo 1954/1993:
564–567): 1. Grus monachus (mong. chartogorigu), rzadki ten ptak zna- ny jest w południowej Syberii i jest bardziej brązowy niż czarny. 2. Grus leucogeranus (?), którego spotkać można również na Syberii, niekiedy zapuszcza się daleko na południe, na tereny północno-zachodnich Indii.
3 Grus cinerea 4 Anthropoides virgo, różne wersje dzieła Marka Polo przedstawiają barwę jego upierzenia również jako czerwono-błękitną, czarno-białą lub czerwono-czarną; odmiana ta jest dosyć powszech- na nad jeziorem Bajkał. 5. Grus antigone (patrz także: http://bibliote ka.kijowski.pl/sredniowiecze/polomarcoopisanieświata.pdf; Aviarium rozdz. XLIV; BCH 2002: 360; www.zrodla.historyczne.prv.pl)
1.2. Symbolika, opis i wartościowanie żurawia
Żuraw jest jednym z największych ptaków żyjących w Ziemi świę- tej. Jego skrzydła mają rozpiętość 1,8–2,3 m, a w pozycji stojącej ptak ten osiąga wysokość około 1,2 m. Cechuje go dymorfizm wyrażony w wielkości, tj. samiec jest większy od samicy. Żuraw to ptak brodzący, który żywi się pokarmem roślinnym, czyli np. nasionami i jagodami, zjada także większe bezkręgowce i drobne kręgowce, tj. owady, żaby i ryby. Z tego też powodu – chociaż przedstawiciel ten reprezentujący awifaunę (por. hebr. ‘āḡūr [h-5693]) nie znajduje się w wykazie ptaków zakazanych do konsumpcji – jak podkreślają autorzy Słownika tła Biblii, Żydzi uważają żurawia za zwierzę nieczyste (Packer, Tenney 2007: 182).
Natomiast średniowieczna benedyktyńska uzdrowicielka Hildegarda z Bingen sądziła, że maso jeřába představuje pokrm vhodný jak pro lidi zdravé, tak i pro lidi nemocné (Ptačí medicína, Přírodopis: kniha VI, par. 4) – [tłum. pol.: mięso żurawia przedstawia pokarm nadający się zarówno dla ludzi zdrowych, jak i ludzi chorych]. Zwłaszcza spożywa- nie jego wątroby miało pomagać w przypadku problemów jelitowych, natomiast rozmielony na proszek żołądek zalecano w zwalczaniu pęk- niętych wrzodów, a proszek z kości żurawia – przeciw robakom paso- żytującym w ciele człowieka. Czasami podczas lektury Księgi ptaków (Physica de avibus) – jak podkreśla Schäfer (2003: 129) – znajdujemy przykłady przekonań i światopoglądu uznawanych za wyróżnik myśle- nia powszechnego w epoce średniowiecza14. W średniowiecznej medy- cynie – na co zwracają uwagę Chevalier i Gheerbrant (t. 2, 1973: 393) – jaja żurawi służyły do sporządzania pigułek nieśmiertelności.
Mało który ptak pobudza tak wyobraźnię ludzką, jak właśnie żuraw.
Pisano o tych ptakach, że są najpiękniejsze w porannej mgle, ponie- waż wyglądają wtedy jak ptasie katedry (Kruszona 2008: 79). Żura- wie żyją gromadnie – podobnie jak gołębie czy łabędzie – o czym już pisał arystoteles (Historia animalium 488a, księga pierwsza, rozdz. I), i podlegają naczelnikowi lub wodzowi, który nimi kieruje (Historia ani- malium 614b, księga dziewiąta, rozdz. X). Jak zauważył św. ambroży (Hexaemeron księga V, Homilia VIII, rozdz. XV, par. 50), żurawie są przykładem do naśladowania ze względu na niezawodne i dobrowolne czuwanie. Ich wspólne życie w stadzie przenosi się na metaforyczny ob-
14 Przytoczę opis jednego przykładu, który dotyczy ciężkiego i bolesnego po- rodu: Weź i wysusz krew żurawia oraz wysusz również pazury [inni tłumaczą: prawą nogę – Hildegarda z Bingen 2013: 53] tego ptaka i wszystko schowaj. Jeżeli jakaś kobieta będzie miała ciężki i bolesny poród, rozpuść trochę tej wyschniętej krwi w wo- dzie. Następnie posmaruj nią rodzącej kobiecie pochwę i niech także ona spojrzy na siebie w lustrze wody zmieszanej z krwią żurawia. Później przywiąż prawy pazur //
nogę żurawia do jej brzucha [inni tłumaczą: nad jej pępek]. Ten przeprowadzony za- bieg według Hildegardy zawiera w sobie niesamowitą moc. Polega na tym, że ściśnięte wnętrzności i zamknięte łono rodzicielki łatwiej otworzą się do porodu (za: Schäfer 2003: 129; tłum. własne – L.H.).
raz idealnego państwa, jakie kiedyś istniało w świecie ludzkim. Wśród żurawi istnieje równość pracy i pokora wobec zasad wynikających z hierarchii. W średniowiecznym traktacie Aviarium (por. rozdz. XLIV) zaznaczono, że żurawie symbolizują tych, którzy dążą do tego, aby żyć w sposób uporządkowany. Żurawie, jak wiadomo, zachowują zarówno w locie, jak i na ziemi doskonały porządek, zgranie i harmonię. Wiadomo także, że żurawie są ptakami wędrownymi, co już podkreślał ambroży (por. Hexaemeron księga V, Homilia VIII, rozdz. XIV, par. 48), pisząc, że żurawie latają wysoko i często przemierzają długie dystanse. arysto- teles15 również zwracał na to uwagę, precyzując swoją wypowiedź, że ptaki te migrują z jednego krańca świata do drugiego (por. Historia ani- malium 597a, księga ósma, rozdz. XII). arystoteles podziwiał żurawia za roztropność (Zoologia 614b, księga IX, rozdz. X), a starożytni – za wy- trwałość podczas długich lotów. Żurawiowi – jak podaje Jean Campbell
15 Kiedy arystoteles w swoich manuskryptach opisywał tego ptaka, używał gr. wyrazu γέρανος [geranos], wskazując na zidentyfikowanego żurawia (por. istnieją- ce lokalizacje tych zapisów: 488a, 4, 10; 519a, 2; 539b, 31; 597a, 4, 23, 31; 597b, 30;
614b, 18–26; 615b, 16, 18; patrz także Hildegarda z Bingen 2013: 148, 162). Takie tłumaczenie potwierdza Zygmunt Węclewski (1905: 139). Natomiast tacy pisarze, jak ojciec Kościoła Sophronius Eusebius Hieronymus (tzw. św. Hieronim) Epistolae 125,15 (PL 22,1080); Marcus Tullius Cicero (Marek Tulliusz Cyceron) De natura deorum II, 49; pisarz rzymski Pliniusz Starszy Historiae naturalis libri X, 23 i 58–60;
historyk rzymski Flavius Magnus aurelius Cassiodorus (Kasjodor) Variarum libri duodecim IV, 47,5 (PL 69,640a); pisarz rzymski Gaius Iulius Solinus Collectanea rerum memorabilium 10,11, 10,12, 10,16; biskup, ojciec i doktor Kościoła Isidorus Hispalensis (św. Izydor z Sewilli) Etymologiarum libri XII, 7,14; encyklopedysta, teolog, benedyktyn Hrabanus Maurus tzw. raban Maur De universo VIII, 6; benedyk- tynka, mistyczka Hildegarda z Bingen Physica Liber VI De avibus 4; biskup, ojciec Kościoła św. ambroży Hexaemeron, V, 15,50; V, 14,48; dominikanin, doktor Kościoła albertus Magnus (albert Wielki) De animalibus libri XXIII, cap. 49 [113], piszący wszyscy po łacinie (por. Isidor ze Sevilly 2004: 176–177; Kniha… 2008: 367–368;
andré 1967) – używali określenia grus, co wskazuje na żurawia, czes. jeřába (por. rów- nież Plezia 1998: 680). Żurawia także barwnie opisał encyklopedysta włoski Brunetto Latini w dziele Skarbiec wiedzy (księga I 1992: 179–180); patrz również: https://vdocu ments.site/brunetto-latini-skarbiec-wiedzy.html, s. 151; Kobielus 2012: 163.
Cooper (1998: 324) – przypisuje się wielką inteligencję, zdyscyplinowa- nie i czujność. również średniowieczny Bartoloměj z Chlumce (Bartho- lomeus de Solencia), czyli tzw. Klaret (Claretus), w dziele Fyziologář, które zostało na język czeski przetłumaczone pt. Ptačí zahrádka, zazna- cza: když jeřábi táhnou, letí jakoby pod vojenským znamením: ten, který hejno vede, napomíná ostatní, aby zachovávali v letu pořádek, a když ochraptí, nastoupí na jeho místo jiný. Jejich vůdce letí dopředu s nata- ženým krkem (Fyziologář // Ptačí zahrádka par. 59, zob. Klaret 1991:
36) – [tłum. pol.: kiedy żurawie ciągną po niebie, lecą one jakby pod sztandarem wojskowym. Ten, który stado prowadzi, upomina pozosta- łe żurawie, by zachowywały podczas lotu porządek, a kiedy ochrypnie, zastąpi go inny. Ich przywódca leci do przodu z wyciągniętą głową].
święty Hieronim ze Strydonu wskazywał, że stada dzikich zwierząt podążają za swymi przewodnikami: u pszczół są królowe, a żurawie lecą za jednym ze stada, formując szyk w kształcie litery „v” (Listy IV 125,15, por. Czuj/Ożóg 2011: 161).
W dalszej części dzieła Klareta znajduje się wiersz o opisywanym przedstawicielu awifauny. W tekście czeskim zauważamy ważny czyn- nik tekstologiczny, jakim jest rym, warto więc go zachować również w tekście polskojęzycznego przekładu; to samo dotyczy liczby sylab (liczbę tę zaznaczono w nawiasach na końcu każdego wersu):
Spí hejno jeřábů celé – (8) jen jediný oči má bdělé: (9) ve spánku hříchu lid tyje – (8) a dobře má ten, kdo se kaje. (9) Do křiku hejno se dá, (7)
když kámen, jejž hlídka má, padá: (9) nad těmi máme plakat, (7)
jež vidíme za viny pykat. (9) Jeřáb se rychle zvedne, (7)
když kámen mu na zemi spadne: (9) ze srdce prosme my za ně, (8) ať záhuba hříšníky mine. (9) Hejno vždy v řadě se drží (8)
śpi całe stado żurawie – (8) oczy jednego patrzą czujnie: (9) ze snu grzechu lud korzysta – (8) dobrze ma ten, u kogo skrucha. (9) Stado do krzyku się da, (7) jak warcie kamień nagle spada: (9) tych mamy opłakiwać, (7)
chcących za winy pokutować. (9) Żuraw szybko się dźwignie, (7) gdy kamień na ziemię mu spadnie: (9) z głębi serca prośmy za nie, (8) niech zguba grzesznika ominie. (9) Stada szeregiem latają (8)
a všichni tamtéž vždy míří: (8) společně žít mají bratři – (8) tak Bůh k jejim modlitbám patří. (9)
Klaret, ok. 1320–1370, Ptačí zahrádka (1991: 36)
wszyscy klucza się trzymają: (8) wspólnie żyć więc bracia mają – (8) Boga w modlitwie uwzględniają. (9)
Ptasi ogród [tłum. własne – L.H.]
Ciekawej analizy dotyczącej czeskich nazw ptaków w Fysiologiáři Klareta16 dokonał Vladimír Šmilauer (1940: 383–394), omawiając rów- nież staroczeski wyraz rzerzab, tj. łac. grus, czes. jeřáb popelavý, czyli nazwę zorav (Megalornis grus). Zachowaniom żurawi, zwłaszcza ich wartom nocnym, poświęciły uwagę także Olga Belova (2001: 117–118) i Florence McCulloch (1962: 105–106). uważa się żurawie również za zwiastunów zmiany pór roku (por. Wohlleben 2017: 288)17
W trakcie naszych rozważań należy uczynić jeszcze wzmiankę o utrwalonym obrazie i zakorzenionej symbolice opisywanego repre- zentanta kategorii pojęciowej ptactwa, jakim jest bazowy leksem żuraw, czes jeřáb analizowany żuraw, podobnie jak bocian, symbolizuje:
wzniosłość, nieśmiertelność, szczęście, podróż, wędrówkę, taniec, wio- snę, poranek, deszcz, wyrocznię, wróżbę, pilność, czujność, bystrość, wścibstwo, ostrożność, długowieczność, żądzę, miłość, pobożność, mi- łosierdzie, wierność, czystość, dobrobyt, arystokratyzm, zarozumiałość, snobizm, skąpstwo, głupotę, niezgrabność, paplanie, trajkotanie, zdra- dę, dobroduszność, sprawiedliwość, lojalność, inteligencję, mądrość, alfabet i poezję (Kopaliński 2001: 515). Cykliczne powroty żurawi na wiosnę do miejsca lęgu symbolizowały odrodzenie i dlatego żurawie stały się w chrześcijaństwie symbolem zmartwychwstania (Szczepano- wicz, Mrozek 2007: 154). W wielu różnorodnych kulturach, począwszy
16 Oprócz opisanej już lokalizacji analizowanego żurawia u Klareta (patrz ClarPhysPZ 59) znane są jeszcze inne wzmianki o tym reprezentancie świata awifauny (por. ClarGl 265; ClarBoh 92; ClarPhys 383; ClarEx 54). Szersze rozważania patrz:
ryba 1940 320–335; Šmilauer 1940: 383–394; Flajšhans 1926/1928: 23–30; Flajšhans 1940: 33–43; Michálek 1989; Hadravová 2008
17 Na ten temat patrz przypis 37.
od Japonii18 i Chin19, a kończąc na cywilizacjach śródziemnomorskich, żuraw stanowił alegorię sprawiedliwości, długowieczności i troskliwej dobroci (Cirlot 2012: 459) oraz nieśmiertelności (Becker 2002: 106), a od czasów antycznych był symbolem czes. bdělosti (vigilantia – por. royt, Šedinová 1998: 124) – czyli ogólnie pojmowanej czujności.
W średniowiecznej medycynie jaja żurawi wykorzystywano w sporzą- dzaniu pigułek nieśmiertelności (Kobilelus 2002: 362).
Już w czasach antycznych i średniowiecznych uważano żurawia za symbol wspominanej czujności (Forstner 1990: 251); por. bestiariusze i traktaty o symbolice zwierzęcej (Aviarium rozdz. XLIV), ponieważ podczas nocnego odpoczynku jeden ze stada żurawi zawsze czuwa, trzymając w szponach podkurczonej nogi kamień. Jeżeliby żuraw za- snął, kamień wypadnie mu z łapy, a obudzi go. Kamyk trzymany przez żurawia podczas nocnej straży w interpretacji chrześcijańskiej wskazuje na Chrystusa, a łapa – na stan umysłu. Komentarz moralny odpowia- da szeroko zaprezentowanemu pojęciu: „Kto czuwał nad sobą, ten miał w umyśle Chrystusa” (por. Kobielus 2012: 163). Z punktu widzenia chrześcijaństwa zaprezentowany żuraw – jak zaznaczono w IETS – kro- mě bělosti symbolizuje loajalitu, dobrotu a pořádek v řeholním životě (Cooperová 1999: 66) – [tłum. pol.: oprócz czujności oznacza lojalność, dobroć, porządek w życiu zakonnym]. średniowieczny mistyk, filozof i teolog (kanonik regularny św. augustyna) Hugon z opactwa św. Wik- tora w Paryżu (por. De bestiis et aliis rebus I, 39) odnosi zachowanie się tych ptaków do szczegółów życia wspólnoty, która – jak podkreśla Forstner (1990: 251) – kieruje się miłością.
18 Japończycy żurawia uważają za symbol szczęścia, który stał się, podobnie jak gałązka kwitnącej wiśni, tematem i motywem dekoracyjnym w sztuce japońskiej (por.
Kruszona 2008: 77).
19 W chińskiej symbolice żuraw ma wielkie znaczenie. Zwany jest Patriarchą Skrzydlatego Plemienia, jest posłańcem bogów i pośrednikiem między niebem a ziemią.
Symbolizuje nieśmiertelność, długowieczność, opiekuńczy instynkt macierzyński, powo- dzenie, czujność, szczęście i wysoką pozycję w społeczności (Cooper 1998: 326). W sztu- ce przedstawiany jest wraz z tarczą słoneczną i drzewem piniowym – symbolami jang
Charakterystycznemu poruszaniu się żurawia podczas tokowania nadano miano taniec żurawia20, czes. jeřábí tanec. Określenie to zyskało też drugie znaczenie, odnoszone do dziedziny sztuki, której starożytną patronką była Terpsychora. W starożytnej, a także średniowiecznej Eu- ropie, zwłaszcza u Greków i rzymian, tak nazywany taniec był sym- bolem miłości i radości życia (Becker 2002: 106). W mitologii greckiej Tezeusz wraz ze swymi towarzyszami, którzy uniknęli śmierci, po powrocie na wyspę Delos wykonali „taniec żurawia” (gr. geranikos), odtwarzając drogę wiodącą skomplikowanymi ścieżkami labiryntu;
przewodnik przeciągał ich na stronę śmierci (w lewo) lub na stronę ży- cia (w prawo)21. W Europie taniec ten przetrwał do XIX wieku i był wy- korzystywany w rytuałach religijnych. „Taniec żurawia” wykonywano w niektórych kościołach podczas świąt Wielkanocnych22
Leksem żuraw występuje w nomenklaturze astronomicznej, a kon- kretnie jako nazwa gwiazdozbioru (Grzenia 2002: 386). Chodzi o jedną z „ptasich” konstelacji, czyli o gwiazdozbiór nieba południowego, znaj- dujący się na południe od ryby Południowej. układ gwiazd przypomina
20 Dałoby się, w szerokim słowa znaczeniu powiedzieć, na co zwraca uwagę Noah Strycker (2017: 161–162), że wiele zwierząt tańczy. Niemal o każdej istocie można w pewnych momentach powiedzieć, że tańczy, „porusza się rytmicznie”.
u dzikich ptaków funkcja tańca ogranicza się zazwyczaj do uwodzenia. Żurawie krzykliwe wykonują skomplikowany taniec godowy, na który składa się płynne pod- rywanie się w powietrze, wysokie unoszenie nóg i piruety. Zwykle żurawie przy- latują do Europy już pod koniec lutego (por. Przybyłowicz a., Przybyłowicz Ł., cz. 2, 2016: 44; Burnie 2002: 262) lub lęgi rozpoczynają już w marcu (Kruszewicz 2017: 49). Przed połączeniem w pary samce rywalizują o względy partnerek, wyko- nując właśnie charakterystyczny taniec. Te długotrwałe pląsy żurawi – jak zaznacza Trepka (2002: 71) – zaliczane są do najwspanialszych popisów choreograficznych w świecie ptaków.
21 Taniec żurawi w Grecji symbolizował początek roku (por. Cooper 1998: 325).
również w Grecji ptaka tego kojarzono z apollinem, bogiem wiosny i światłości.
22 Taniec żurawia był wykonywany m.in. w świątyniach w auxerre, reims i Chartres; niegdyś w tych miejscach znajdowały się labirynty (por. Kowalski, Krzak 1989: 68–69).
żurawia w locie23 (por. Zgółkowa t. 50, 2005: 313; Hudec 2017: 131;
Kobielus 2002: 362).
Żuraw to także atrybut bogów i bohaterów, np. egipskiego Totha, Hermesa – jako boga podróżnych, wędrowców i pielgrzymów, Demeter bogini siewców i ziemi uprawnej, artemidy, ateny, Perseusza, Tezeusza, gaelskiego boga Manannana, opiekuna żeglarzy i kupców (por. Kopa- liński 2001: 515; Vries DoSaI 1974: 116).
W chrześcijaństwie omawiany reprezentant świata awifauny to sym- bol religijności i lojalności (por. pielgrzymuje w ślad za swoim przewod- nikiem), jak również życia klasztornego, dobroczynności i uczciwości.
W heraldyce ptak ten przedstawiany jest zazwyczaj z kamieniem w dzio- bie – jako symbol czujności.
Żurawia odnajdziemy także w realizacjach architektonicznych.
W „mieście stu wież”, Pradze, w jednej z najważniejszych dzielnic, hi- storycznie miejskiej: Staré Město, ptak ten jest detalem wielu ornamen- tów, zdobień na fasadach kamienic, zwłaszcza wybudowanych w XVII i XVIII wieku24 (por. Petráňová 2008: 37, 270–271). Przykładem jest kamienica przy ulicy Jakubskiej 5 (wzmianka o budynku pochodzi z 1653 i 1725 roku). Kamienica ta znana była pod nazwą U dvou je- řábů – [pol. dosł. u dwóch żurawi25]. Mianem żuraw określa się dźwig wieżowy. W Polsce wszystkim znana jest Brama Żuraw – dawny dźwig portowy z XV wieku nad Motławą w Gdańsku.
Szczególne miejsce żurawiowi poświęcono w literaturze pięknej26, w której konceptualizowany ptak pojmowany jest wieloaspektowo,
23 Tylko niewielki fragment gwiazdozbioru Żurawia można obserwować w Pol- sce i Czechach. Natomiast w międzynarodowej komunikacji językowej dla tej konste- lacji używany jest skrót „Gru”.
24 Jest to niewątpliwie powiązane z szerszym i częstszym stosowaniem w deko- racji w tym okresie motywów związanych z ptakami.
25 Po polsku może lepiej nazwa by brzmiała: Pod dwoma żurawiami.
26 Ciekawej analizy w twórczości Juliusza Słowackiego dotyczącej symboliki ptaków, w tym rozpatrywanego żurawia, dokonała Dorota Kulczycka (2004: 38–77).
Watro także przypomnieć artykuł Stanisława Schneidera (1911: 400–419) pt. Świat ptasi w Balladynie. również twórczość adama Mickiewicza została przeanalizowana
