Warunki zamieszkania pensjonariuszy w Domach Opieki Społecznej w świetle badań własnych

(1)

Seria: ARCHITEKTURA z. 50 Nr kol. 1855

Maria BIELAK

Politechnika Śląska, Wydział Architektury

WARUNKI ZAMIESZKANIA PENSJONARIUSZY W DOMACH OPIEKI SPOŁECZNEJ W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH

Streszczenie. Rzeczywistość panująca w Polsce przewiduje radykalne zmiany w kwestii budownictwa dla osób starszych. Powstają nowe placówki opieki, a stare stopniowo zostają zmodernizowane. Jednak żeby obiekty te tworzyły należyte środowisko zamieszkania dla ludzi starszych, m uszą powstać na bazie ściśle określonych norm i nowoczesnych standar

dów. Baza informacji dotycząca budynków domów pobytu stałego dla osób starych w Polsce jest niewystarczająca. Propozycja oferowana przez polskie ustawodawstwo, dotycząca po

trzeb seniorów oraz warunków, jakim powinny odpowiadać placówki opiekuńcze, nie spełnia potrzeb, które określają naukowcy związani z tem atyką psychologii, fizjologii czy osoby związane z pomocą społeczną. Należy zbudować nowy „wzorzec użytkowy” dla tego typu placówek, który pozwoli na tworzenie należytego środowiska życia dla tej grupy społecznej.

Baza danych może powstać jedynie na podstawie dokładnych, długotrwałych badań nad real

nym środowiskiem przeznaczonym dla osób w podeszłym wieku. Konieczne są więc badania jakościowe, studia przeprowadzone na już istniejących, funkcjonujących placówkach, w celu określenia najczęstszych błędów projektowych, których w budowanym wzorcu należy unikać.

RESIDENTS’ LIVING CONDITIONS IN SOCIAL CARE HOMES IN THE LIGHT OF OWN RESEARCH

Summary. Polish reality provides for radical changes in the housing for the elderly. New care facilities apper, and the old ones are upgraded gradually. But to create these objects as a proper environment for older people to live in, they must be based on specific norms and modem standards. The database information on the building o f permanent residence for the elderly in Poland is insufficient. The proposal offered by the Polish legislation concerning the needs o f seniors and the conditions to be met by the facility does not meet the seniors’ needs defined by researchers affiliated with the subject o f psychology, physiology, or persons related to welfare. A new "utility model" for this type o f facilities should be build that will allow to create suitable living environment for this social group. The database can be created only on the basis o f accurate, long-term research upon the real environment designed for the elderly. So, qualitative research are needed, studies conducted on existing, functioning institutions, in order to identity the most common design errors, which should be avoided in the newbuilt pattern.

(2)

48 M. Bielak

Wraz ze starzeniem się społeczeństwa, pojawiają się nowe, ważne problemy związane ze stworzeniem tej grupie należytych, godnych warunków życia, zabezpieczających wszystkie ich potrzeb. Potrzeby ludzi starych są bardzo zróżnicowane, nie możemy zakładać, że jest to grupa jednorodna, o takich samych wymaganiach. Właśnie ta część populacji posiada szeroki wachlarz indywidualnych problemów i potrzeb, dlatego też nie można ograniczać się do pod

stawowych standardów, określonego przepisami i ustawami minimum, gdy przystępujemy do rozważań nad kształtowaniem środowiska zamieszkania dla osób starszych. Musimy spojrzeć szerzej na problem jakości życia tego środowiska [1], W związku z tym, zbudowanie najdo

godniejszego środowiska życia dla tej grupy osób staje się ważkim zadaniem. Musimy myśleć o stworzeniu takiej przestrzeni, aby była ona jak najlepiej dostosowana do jednostkowego człowieka, jako jej przyszłego użytkownika.

Artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie: Jak należy kształtować środowisko mieszka

niowe dla osób starych, tak aby zostały zabezpieczone ich indywidualne potrzeby? Panująca w Polsce, nowa rzeczywistość przewiduje radykalne zmiany w kwestii budownictwa dla osób starszych. Powstają nowe placówki opieki, a stare stopniowo zostają zmodernizowane. Jed

nak, żeby obiekty te stały się dobrze funkcjonującymi środowiskami fizycznymi, tworzyły należyte środowisko zamieszkania dla ludzi starszych, m uszą powstać na bazie ściśle okre

ślonych norm i nowoczesnych standardów. Niestety, w Polsce taka baza informacji dotycząca budynków Domów Opieki Społecznej dla osób starych jest niewystarczająca. Należy zbudo

wać więc nowy „wzorzec użytkowy” dla tego typu placówek, który pozwoli na tworzenie należytego środowiska życia dla tej grupy społecznej. Baza danych może powstać jedynie na podstawie dokładnych, długotrwałych badań nad realnym środowiskiem przeznaczonym dla osób w podeszłym wieku. Konieczne są więc badania jakościowe, studia przeprowadzone na już istniejących, funkcjonujących placówkach, w celu określenia najczęstszych błędów pro

jektowych, których w budowanym wzorcu należy unikać.

Poastawowym założeniem tego typu badań jest zbudowanie przyjaznego środowiska za

mieszkania dla indywidualnego użytkownika, jakim jest osoba starsza, posiadająca jakże indywidualne potrzeby. Dlatego też wszystkie badania powinny opierać się głównie na współpracy z użytkownikami danego obiektu [8]. W pracy, oprócz badań nad jakością tech

niczną, duży nacisk został położony na przeanalizowanie jakości funkcjonalnej i behawioral

nej.

Badania obejmowały:

Jakość techniczną:

• standard, stan techniczny, stan utrzymania obiektu;

(3)

• rodzaj konstrukcji, wyposażenie w instalacje, systemy techniczne - ich nowoczesność i stan utrzymania;

• materiały budowlane użyte do budowy, wykończenia obiektu, stan utrzymania;

• bariery architektoniczne;

• bezpieczeństwo ludzi i mienia;

• zgodność rozwiązań konstrukcyjnych z normami i przepisami budowlanymi.

Jakość funkcjonalną:

• zdolność budynku do wspierania, ułatwiania procesów w nim zachodzących;

• dopasowanie przestrzeni obiektu do potrzeb odbywających się w nim procesów spo

łecznych;

• ergonomiczność rozwiązania, wyposażenie;

• efektywność wykorzystania powierzchni, przestrzeni;

• jakość przestrzeni, stref mieszkalnych, miejsc pracy;

• poziom powiązania poszczególnych przestrzeni, zapewnienie płynnego wykonywania zadań, możliwość sprawnego „komunikowania” się, poruszania.

• zgodność rozwiązań przestrzennych z normami budowlanymi.

Jakość behawioralną:

• wymagania użytkownika względem budynku - podział funkcji ze względu na czynności odbywające się w budynku;

• poziom zaspokojenia potrzeb psychicznych użytkowników, takich jak: prywatność, te- rytorialność; gradacja przestrzeni (od publicznej, poprzez półpubliczną, półprywatną, po prywatną), „wayfmding” - odnajdywanie drogi do celu;

• estetyka przestrzeni wewnętrznej i zewnętrznej;

• oddziaływanie otoczenia, poszczególnych przestrzeni na samopoczucie, nastrój, psychi

kę, zdrowie pensjonariuszy;

• reakcja użytkownika na przestrzeń: zmiany termiczne, zapachy, zróżnicowanie wrażeń dźwiękowych, słuchowych, dotykowych;

• poczucie bezpieczeństwa;

• możliwość kontaktu z naturą, zielenią (wewnętrzne atria, ogród zimowy, oranżerie).

Przedmiotem przeprowadzonych badań jakościowych stały się obiekty placówek opie

kuńczych dla osób starszych. Zostały one poddane ocenie w trakcie użytkowania, funkcjono

wania (zmodyfikowana metoda POE, studium przypadku) oraz zostały przeprowadzone ba

(4)

50 M. Bielak

dania na grupach użytkowników tychże placówek: pracownikach i mieszkańcach (rozmowy, wywiady i badania ankietowe) [7, 8].

Nadrzędnymi celami omawianych badań były:

• rozpoznanie, zbadanie jakości środowiska zbudowanego, jakim jest Dom Opieki Spo

łecznej dla ludzi starszych, na tle rzeczywistych, realnych potrzeb i wymagań poszcze

gólnych grup użytkowników tej placówki;

• ocena poziomu zaspakajania potrzeb użytkowników;

• stworzenie wymagań kulturowych środowiska zbudowanego i przyjaznego dla indywidualnego użytkownika:

- wyraźne określenie potrzeb, wymagań poszczególnych grup użytkowników względem budynku;

- sformułowanie najodpowiedniejszych warunków socjalnych, warunków życia, za

mieszkania oraz pracy w danym obiekcie;

- wykreowanie należytego wizerunku, odpowiedniej estetyki w poszczególnych prze

strzeniach dla przebywających w nich użytkowników;

- stworzenie wysokiego komfortu użytkowania danej przestrzeni (prywatność, terytorial- ność, intymność, dobre samopoczucie).

Zastosowane metody badawcze w trakcie badań:

• analiza dostępnej dokumentacji architektoniczno-budowlanej obiektu;

• dokumentacja fotograficzna budynku;

• obchód i obserwacja badanego obiektu;

• inwentaryzacja urządzeń, sprzętów wyposażenia poszczególnych stref obiektu;

• badania ankietowe przeprowadzone wśród użytkowników;

• wywiady i rozmowy z dyrektorem/kierownikiem placówki i z jego użytkownikami.

Postawione zadania do wykonania:

• zbudowanie „Listy Kategorii Jakości” dla obiektu domu opieki dla ludzi starszych, w zakresie jakości: funkcjonalnej, behawioralnej, technicznej, tak aby systematycznie, efektywnie i wyczerpująco gromadzić dane.

• opracowanie ankiety uwzględniającej potrzeby wszystkich grup użytkowników;

• opracowanie listy pytań skierowanej do pensjonariuszy placówki;

• ocena określonych stref (przestrzeni) przez poszczególne grupy użytkowników.

Spodziewane wyniki, korzyści płynące z przeprowadzonych badań:

• zdobycie pełnej informacji o stanie faktycznym nieruchomości;

• poznanie opinii wszystkich grup użytkowników;

(5)

• rozpoznanie wad i niedostosowań, które należy usunąć lub zrekompensować;

• opracowanie sugestii dotyczących poprawy funkcjonowania obiektu i zmniejszenia kosztów utrzymania;

• opracowanie wytycznych do dalszych prac konserwatorskich, remontowych, rozbudowy nieruchomości;

• wskazanie potencjalnych możliwości poprawy jakości obiektu.

Dla należytego przeanalizowania sprawności funkcjonowania obiektu Domu Opieki Spo

łecznej, sporządzona została Lista Kategorii Jakości, która to w znacznym stopniu ułatwiła analizowanie badanych budynków. W sposób logiczny, krok po kroku, zostały według niej przeanalizowane zagadnienia dotyczące sprawności funkcjonowania obiektów, jako środo

wisk zbudowanych, zostały zaznaczone i opisane parametry, decydujące o ich wysokiej (zale

ty - plusy) oraz o niskiej jakości (wady - minusy) [2]. Dokonano szczegółowych analiz ele

mentów związanych z Domem Opieki Społecznej - począwszy od oceny jego lokalizacji w tkance miejskiej i zbadania otoczenia oraz stanu zagospodarowania działki, poprzez zagad

nienia techniczne związane z samym budynkiem (środowisko wewnętrzne, mikroklimat oraz wizerunki zewnętrzny i wewnętrzny, estetyka, atrakcyjność dla użytkowników), skończywszy na rozwiązaniach funkcjonalnych poszczególnych stref oraz powiązań pomiędzy nimi.

Podczas badań ocenie został poddany problem dostosowania poszczególnych przestrzeni do potrzeb przebiegających w nich procesów społecznych i aktywności. Przeanalizowane zostało wyposażenie kolejnych stref i pomieszczeń w sprzęt, urządzenia przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, systemy przywoławczo-alarmowe, systemy alarmowo- przeciwpożarowe oraz nowoczesność i stan ich utrzymania. Rozpatrywane były także powią

zania funkcjonalne pomiędzy kolejnymi strefami oraz dostępność poszczególnych przestrzeni w obiekcie. Brane było pod uwagę bezpieczeństwo ludzi i mienia oraz występowanie barier architektonicznych.

Cała przestrzeń domu opieki dla osób starszych została wstępnie podzielona na trzy podstawowe strefy funkcjonalne (co znacznie uporządkowało i ułatwiło prowadzenie badań), według których zostały przeprowadzane poszczególne analizy i oceny jakościowe.

Występują tu:

• strefa ogólnodostępna:

- holi główny, strefa wejściowa;

- sala spotkań, odwiedzin;

- przestrzeń publiczna;

(6)

52 M. Bielak

• strefa prywatna:

- część mieszkaniowa wraz ze strefami dziennymi;

- pomieszczenia higieniczno-sanitarne;

• strefa wspomagająca:

- strefa medyczna - gabinet lekarski, gabinet zabiegowo-pielęgniarski, pokój wolontariu

szy, pomieszczenia do terapii i rehabilitacji, pomieszczenia socjalne dla personelu me

dycznego, sanitariaty;

- część administracyjna - pokoje biurowe;

- część obsługi technicznej - kuchnia, pralnia, ochrona, czystość, instalacje;

- pomieszczenia socjalne dla personelu, sanitariaty;

- dodatkowe usługi wspomagające, wspierające.

Przedstawione powyżej kwestie, związane ze sferą przygotowawczą, przyczyniły się w dużej mierze do usprawnienia całego procesu badawczego. Wszystkie powyższe przygoto

wania znacznie ułatwiły prowadzenie samych badań jakościowych oraz usystematyzowały zbieranie informacji dotyczących poszczególnych obiektów, umożliwiły opracowanie wy

tycznych jakościowych dla placówek opiekuńczych dla seniorów.

Na przestrzeni czterech lat (2004 - 2008) badaniom poddanych zostało sześć placówek opiekuńczych dla ludzi starszych, położonych w województwie śląskim, oraz trzy obiekty zlokalizowane w Stanach Zjednoczonych, w stanie Maine. Rozpatrywane obiekty różniły się znacznie, począwszy od różnic w datach wzniesienia, poprzez pełnione wcześniej funkcje, standardy techniczne i funkcjonalne oraz warunki lokalizacyjne, skończywszy na standardach usług świadczonych przez placówki.

Na przełomie 2008/2009 roku zostały przeprowadzone ponowne badania jakościowe na czterech obiektach. Były to analizy sprawdzające w tych placówkach stan funkcjonowania oraz zaistniałe zmiany w przeciągu ostatnich lat, które ukazały poziom realizacji oraz ich zgodność z wytycznymi do prac konserwatorskich, remontowych, rozbudowy nieruchomości, sugerowanymi po pierwszych badaniach.

Dane zebrane w trakcie badań przedstawione zostały w ujęciu tabelarycznym, co w znaczny sposób systematyzuje i ułatwia analizy oraz wydaje się czytelniejsze przy rozpa

trywaniu problemów związanych z poszczególnymi zagadnieniami. Kierując się logicznością Listy Kategorii Jakości, przeanalizowano i przedstawiono pozytywy oraz negatywy poszcze

gólnych stref środowiska zbudowanego poszczególnych domów opieki. W każdym z opisy

wanych problemów znaleziono także miejsce na opinie, uwagi wszystkich grup użytkowni

(7)

ków danego obiektu, wynikające z przeprowadzonych w trakcie badań rozmów i wywiadów.

Wszystkie analizy danych uzyskanych w trakcie badań poszczególnych obiektów zakończone zostały wnioskami, przedstawionymi w tabeli zbiorczej pt. Wymagania funkcjonalne domów dla osób starszych'. Zawiera ona konkluzje prowadzące do poprawy standardów oraz wska

zówki dla należytego kształtowania środowiska zamieszkania dla osób starszych.

Zebrane tabelarycznie informacje, dostarczające wiedzę dotyczącą problemów i potrzeb osób w podeszłym wieku, wzbogacone o normy, standardy i wytyczne projektowe, stały się podstawą do sformułowania kryteriów jakościowych, jakim powinny odpowiadać obiekty opiekuńcze, m ogą stanowić wytyczne projektowe dla nowoprojektowanych placó

wek - znalazły one miejsce w tabeli pt. Wymagania stawiane obiektom domów opieki dla ludzi starszych2.

DA N E W Y JŚ C IO W E : £> OM 0 W IżLil 0 3 tbi SthiP jiŻ 1 CSi

G R U P Y U Ż Y TK O W N IK Ó W , W N IO S K I Z BADAŃ JA K O Ś C IO W Y C H IC H PO TR Z E B Y i P R O B L E M Y PR Z E D S T A W IO N E ZG O D N E Z L ISTĄ K A TEG O R II

JA K O ŚC I

USTAW A PR A W O B U D O W LA N E R O Z P O R Z Ą D Z E N IE M IN IS T R A IN FR A ST R U K T U R Y U STA W A O PLA N O W A N IU I Z A G O SPO D A R O W A N IU PR ZEST R Z E N N Y M R O Z P O R Z Ą D Z E N IE M IN IS T R A PRACY

I PO LIT Y K I SPO Ł E C Z N E J

W YMAGANIA DOTYCZĄCE OTOCZENIA I POSZCZEGÓLNYCH S T R E F O BIEK TU D .O .S.

Z E S T A W IE N IE PO D S U M O W U JĄ C E EFE K TY BADAŃ W ŁA SN Y CH , W YTY CZN E 1 N O R M Y P R O JE K T O W E

Rys. 1. Diagram kolejności prowadzonych prac badawczych (opracowanie własne) Fig. 1. The diagram of the sequence of the research carried out (own elaboration)

Schemat na rysunku 1 ilustruje kolejność przeprowadzonych prac badawczych, które w efekcie końcowym doprowadziły do sformułowania listy wymagań stawianych środowisku

1 Bielak M.: Badania jakościowe nad środowiskiem zamieszkania w domach opieki społecznej dla ludzi star

szych. Wybrane przykłady, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej. Gliwice 2010, s. 145.

2 Ibidem, s. 151.

(8)

54 M. Bielak

zbudowanemu placówki opiekuńczej dla seniorów oraz do stworzenia schematu powiązań funkcjonalnych obiektu.

PRZESTRZEŃ ZEWNĘTRZNA - REKREACYJNA

PRZESTRZEŃ Z CAŁKOWICIE OGRANICZONYM DOSTĘPEM

POKOJE MIESZKALNE

CzĘSC DZIENNA STREFY MIESZKALNEJ

STREFA PÓŁPRYWATNA PRYWATNA

KOMUNIKACJA

POM.HIGIENICZNO _ -SANITARNE P R A LN IA Z ZAPLECZEM POMIESZCZENIA TECHNICZNE POMIESZCZENIA__

MAGAZYNOWE KUCHN IA Z ZAPLEC ZEM “ POMIESZCZENIA _ _ SOCJALNE

STREFA WSPIERAJĄCA

POKÓJ PRO-MORTE PLAC GOSPODARCZY DOSTAWA

STANOWISKO PERSONELU

SALA TELEWIZYJNA

SALA WIELOFUNKCYJNA

BIBLIOTEKA Z CZYTELNIĄ

KAW IARNIA

S A L A SPO TK A Ń O DW IEDZIN

I

PO K O JE M IESZK A LN E I STANOWISKO PERSONELU

ATRIUM, OGRÓD ZIMOW Y -

łfF A

ÓLNODOSTĘPNA

POMIESZCZENIE REHABILITACYJNE

I

POKÓJ ZABIEG O W Y ”

I

G ABINET _ LEKARSKI

CzĘŚĆ DZIENNA STREFY M IESZKALNEJ

__ POM. HIGIENICZNO- -SAN1TARNE

KOMUNIKACJA PIONOWA

PRZESTRZEŃ Z OGRANICZONYM DOSTĘPEM

— SALA HOBBY

OTWARTA KUCHNIA Z JADALNIĄ

— SALA SPOTKAŃ

_ STANOWISKO PERSONELU FRYZJER GAB. KOSMETYCZNY _ POM. HIGIENICZNO-

-SANITARNE

HALL GŁÓWNY RECEPCJA INFORMACJA KONTROLA DOSTĘPU

PRZESTRZEŃ WEJŚCIA GŁÓWNEGO

POMIESZCZENIA SOCJALNE

POCZEKALNIA SZATNIA

MIEJSCA PARKINGOWE DLA PRACOWNIKÓW (ODWIEDZAJĄCYCH

PRZESTRZEŃ PRZED WEJŚĆ IOWA

(

ADMINISTRACJA ---- INSTALACJE POMIESZCZENIA ---- POM. TECHNICZNE BIUROWE

... POM. POMOCNICZE

Rys. 2. Schemat powiązań funkcjonalnych wspólnoty mieszkaniowej dla osób starszych (opracowanie własne)

Fig. 2. The functional relationship scheme of residential community for older people (own elaboration)

Na bazie schematu powiązań funkcjonalnych można analizować już istniejące, działa

jące obiekty o charakterze opiekuńczym, sprawdzać działanie ich układów funkcjonalnych oraz tworzyć nowe ośrodki, budować dla nich programy funkcjonalno-po wierzchnio we o znacznie wyższym standardzie użytkowania. Diagram ilustruje najdogodniejsze, najko

rzystniejsze powiązania, relacje zachodzące pomiędzy poszczególnymi strefami, przestrze

niami obiektu.

Wytyczne zawarte w końcowej tabeli zbiorczej, poszerzone o zagadnienia związane z kształtowaniem mikroklimatu wewnątrz obiektu oraz dokładne wskazówki projektowe do

tyczące planowania indywidualnych mieszkań, wreszcie zaproponowany schemat powiązań funkcjonalnych obiektu opiekuńczego (wszystkie problemy przedstawione na podstawie za

(9)

sad projektowania uniwersalnego, ergonomii oraz obowiązujących wytycznych i norm pro

jektowych), stwarzają bazę wiadomości, która przyczyni się do stworzenia bezpiecznego środowiska zamieszkania dla seniorów, które ma szansę zapewnić im godne i wygodne ży

cie, zaspokoić ich indywidualne potrzeby oraz pomóc w stworzeniu otoczenia o jak najbar

dziej domowym charakterze.

Bibliografía

1. Bell P.A., Greene T.C., Fisher J.D., Baum A.: Psychologia środowiska. Gdańskie Wy

dawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.

2. Bielak M.: Badania jakościowe nad środowiskiem zamieszkania w domach opieki spo

łecznej dla ludzi starszych. Wybrane przykłady. W ydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gli

wice 2010.

3. Lang J.: Creating architectural theory: The role o f the behavioral Sciences in environmen- tal design. Van Nostrand Reinhold, New York 1987.

4. Lenartowicz K.: O psychologii architektury. Próba inwentaryzacji badań zakres przed

miotowy i wpływ na architekturę. W ydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 1992.

5. Meyer-Bohe W.: Budownictwo dla osób starszych i niepełnosprawnych. Arkady, War

szawa 1998.

6. Masły D.: Kierunki rozwojowe oceny jakości środowiska zbudowanego na przykładzie wybranych metod badań jakościowych w architekturze. Wydawnictwo Politechniki Ślą

skiej, Gliwice 2004.

7. Masły D.: Jakość budynków biurowych w świetle najnowszych metod oceny jakości śro

dowiska zbudowanego. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2009.

8. Niezabitowska E.: Metoda POE w praktyce, [w:] Niezabitowska E., Niezabitowski A.

(red.): Jakość i zarządzanie w przestrzeni architektonicznej. Tom II: Facility management w obiektach biurowych. Projekt TEMPUS, Gliwice 1998.

9. Niezabitowska E., Masły D.: Oceny jakości środowiska zbudowanego i ich znaczenie dla rozwoju koncepcji budynku zrównoważonego. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gli

wice 2007.

(10)

56 M. Bielak

10. Niezabitowska E., Niezabitowski A.: Badania jakościowe w architekturze i urbanistyce.

Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, s. Architektura, z. 33, Gliwice 1999.

11. Preiser W. i in.: Post-Occupancy Evaluation. Van Nostrand Reinhold, New York 1988.

12. Fross K., Bielak M.: Badania jakościowe pomocne w kreowaniu nowych standardów, wzorców użytkowania dla domów pomocy społecznej. Materiały Jubileuszowego Sympo

zjum Naukowego w Katowicach: Środowisko zbudowane w służbie człowieka. Wydaw

nictwo D&D, Gliwice 2005.

13. Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2005 r.

w sprawie domów pomocy społecznej. DzU 05, nr 217, poz.1837.

14. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. DzU 02, nr 75, poz. 690, z późniejszymi zmianami.

Recenzent: Dr hab. Marian Mitręga, prof. UŚ