Instytut Psychologii Stosowanej Uniwersytet Jagielloński
ZMIANY W OBSZARZE POCZUCIA SENSU ŻYCIA U OSÓB PO ZAWALE SERCA
Koncepcja człowieka sformułowanaprzez Viktora Emanuela Frankla stanowi bar
dzo ogólną, głęboką refleksję dotyczącąpodstaw ludzkiej egzystencji. Możnapatrzeć na nią z różnychperspektyw: psychologii klinicznej i psychoterapii, psychologii egzy stencjalnej, psychologii różnic indywidualnych, psychologii „Ja”, relacji „Ja-świat”, czy psychologii zdrowia w płaszczyźnie patogenetycznej (noopsychosomatyka) i sa- lutogenetycznej. Może być również rozpatrywana jako humanistycznakoncepcja mo
tywacji.
Autorzy identyfikowani z psychologią egzystencjalną oraz humanistyczną różnią się swymi poglądami teoretycznymi dużo bardziej, niżprzedstawiciele innych kierun
ków psychologicznych. Dla każdejhumanistycznejteorii motywacji charakterystyczne jest jednak, że wyróżnia klasę procesów poznawczych i procesów motywacyjnych
typową wyłącznie dla człowieka. W koncepcji Frenkla człowiekjawi się jako osoba, której egzystencja realizuje się na trzech poziomach: somatycznym, psychicznym inoetycznym. Dwa wcześniejsze rozwojowo: wymiar somatyczny i psychiczny czło
wiek dzieli ze światem zwierząt, a w każdym razie brak kryterium ich zróżnicowania na specyficzne dla zwierząt i człowieka. Przykładem mogąbyć emocje, odczuwane, sądząc po zachowaniu, zarówno przez zwierzęta, jak i człowieka, od niemowlęcia.
Dopiero kryterium:„świadomie odczuwane” może stanowićwarunek konieczny w de
finicji emocjitypowych wyłączniedla człowieka, które dla odróżnienia można nazwać uczuciami.
W miarę ontogenezyrozwija się poziom osiągany wyłącznie przez ludzi — wymiar noetyczny. Jest on potencjalnie obecny od początku rozwoju ontogenetycznego,jako świadomość i samoświadomość. W miaręrozwoju możliwości fizycznych orazproce sów i mechanizmów psychicznych umacniają się dynamizmy noetyczne: refleksja egzystencjalna, zdolność do dystansu wobec siebie i transcendencji ku wartościom, poczucie godności i wolności. U człowieka dojrzałego kompetencje noetyczne mogą osiągnąć poziom, umożliwiający przekraczanie ograniczeń wynikających z potrzeb somatycznych i psychicznych.
Motywacja, kierująca człowiekiem na noetycznym pułapieludzkiej egzystencji, to wola sensu życia i sensu otaczającego świata. Człowiek pragnie i poszukuje sensu w sobie i wokół siebie. Jego brak odczuwa jako przykrość. Zagubienie, czy nawetmało wyraziste uświadamianie sobie sensu życia może być źródłem nerwicy, wywoływać depresję, myśli samobójcze i zamachynawłasne życie.
Charakteryzując istotępoczucia sensu życia,Popielski pisze:
„W egzystencjalnym ujęciu i rozumieniu problematyki sensu życia wywodzimy ją z bardzo ogólnej konstatacji: człowiek jest w przyrodzie tym, który osobiście, na drodze intencjonalnych aktywności, odnosi się do wartości i ich systemów, uświadamia je sobie, wartościuje i doświad
cza skutków tego w formie „poczucia” sensu życia” (Popielski, 1999, s. 20).
Aktywność noetyczna człowieka oznacza więc nie tylko afirmację określonych wartości, ale rozpatrywanie swojego życia w odniesieniu do tych wartości, według określonych przez siebie kryteriów. Na co dzień człowiek doświadczasensu lub bez sensu zawsze subiektywnie i sytuacyjnie: ad situationem i ad personom. Może jednak generalizować swoje odczucia do poziomu uniwersalnego sensu lub pustki egzysten cjalnej - bezsensu.
Wola sensu jest pojęciem prospektywnym, motywacyjnym: odnosi się do pragnie
nia człowieka, aby jego życie układało się sensownie i w ostatecznym rozrachunku okazało się niepozbawione sensu.Na poziomie operacyjnym bada się jednak najczę
ściej poczucie sensu życia -kategorię retrospektywną, związaną z oceną dotychczaso wej aktywności życiowej wkontekście wartości i celów.
Biorąc pod uwagęuwarunkowania poczucia sensużycia: hierarchię wartości, indy
widualne kryteria realizowania wartości, postrzeganie siebie i świata, należy oczeki
wać, że ukształtowane w wieku dojrzałym (po 40. roku życia) jest strukturą stabilną, o charakterze noetycznej dyspozycji osobowościowej.
Powstajepytanie, czy rzeczywiście poczucie sensużycia jest stabilne w czasie oraz jaka jest jego dynamika w doświadczeniu przewlekłej choroby somatycznej? Chodzi
więc osomatyczne i psychologiczne uwarunkowania poczucia sensu życia.
Rozważającproblem w kategoriach psychologicznych, należy oczekiwać, że prze
wlekła choroba będzie miałaniekorzystny wpływ napoznawcze i emocjonalne odnie
sienia do siebiei do otaczającego świata, co w doświadczeniu chorego może sięwyra zić przekonaniem, że sens życia w chorobiejest co najmniej wątpliwy. Mechanizmy reagowania na stres choroby ujawniająsię w badaniach. Chorzy opisują siebie w kate goriach negatywnych, ujawniają obniżoną samoocenę, pomimo redukcji ,ja-idealne- go”(Życińska, 1995).
Z perspektywy noetycznej oczekiwaniamogąbyćnieco inne. Zgodnie zzałożeniami koncepcji Frankla, poczucie sensu życia realizuje się poprzez zmierzanie ku transcen
dentnym, obiektywnie istniejącym wartościom, które motywują aktywność życiową człowieka. Można wyróżnić wartości twórcze osiągane poprzez działanie, wartości do znaniowe w kontakcie ze światem i wartości postawy wobec siebie, innych, całego świata. Wartości twórcze i doznaniowe mają duże znaczenie, ale szczególna rola w procesie poszerzania kompetencji noetycznych, czyli stawania się osobą, przypada wartościom postawy, a zwłaszczapostawy wobec cierpienia. Cierpienie związane z do legliwościami i ograniczeniami choroby somatycznej może wywoływać różne postawy:
odbuntu, poprzezrozpacz,poczucie krzywdy, wrogość, do afirmacji życia w cierpieniu, odnalezienia wewnętrznej wolności przy zewnętrznym, somatycznym zniewoleniu.
Twórcza postawa wobeccierpienia w chorobie wyraża się w jejprzeżywaniu, jako okazji do osobowegorozwojupoprzezwypracowanie dystansu do celów materialnych i zacho
wań instrumentalnych, zyskanie głębokiego doświadczenia silnej więzi z ludźmi, ze światem otaczającym, pogłębienia refleksji egzystencjalnej: „Po co żyję?” i„Dokąd zmierzam?”. Takapostawa wobec każdegocierpienia, równieżtego w chorobie, stanowi według Franklapodstawową drogę stawaniasięosobą w całym bogactwie ludzkiej egzy
stencji (Franki, 1959, 1973, 1984; Nelicki, 1990; Schaff, 1986). Rozwojowa postawa wobec cierpieniaw chorobie może mieć wpływ również na realizację innych wartości.
Znanesą przykłady wyzwoleniaw chorobie i przez chorobę szczególnych potencjałów twórczych zablokowanych w pospiesznym stylużycia człowieka zdrowego.
Inaczej mówiąc, można zakładać, że człowiek chory, motywowany wolą sensu, przełamie ograniczenia narzucone przez chorobę oraz prawidłowości psychologicz nych mechanizmów reagowania na przewlekły stres, poszerzając sferę wolności po
przez zmierzanie kupriorytetowymdlaniego wartościom.
Analizując zjawisko zmiany w obszarze poczucia sensu, a więc najgłębszych warstw motywacji do życia, można hipotetycznie oczekiwać, że w doświadczeniu przewlekłej choroby, jaką jestchorobaniedokrwienna serca, ujawni siętwórcza posta
wa wobec cierpienia, w taki sposób, iż osoby odczuwające objawy choroby będą mo
gły uzyskać wyniki wskazujące na poczucie sensu życia, pogłębione w stosunku do osób pozawale serca, ale bez przejawówczynnej choroby wieńcowej.
Metoda
Osoby badane
Zbadanodwukrotnie, w odstępie roku, grupę 63 mężczyzn po pierwszym, niepowi- kłanym zawale serca, w tym28 osóbbezobjawówchoroby wieńcowej i 35 zobjawami w postaci bólów wieńcowych oraz duszności. W czasie pierwszego badania byli oni w wieku od 44do 68 lat(średnio 57 lat), w okresie po zawale sercaod 2do 7 lat (śred nio 5,25 lat). Dlazwiększenia prawdopodobieństwa uzyskania wyników wolnych od wpływu potrzeby aprobaty społecznej, ujawniającej się w metodach samoopisowych, do grupy włączono osoby, które w „Skali kłamstwa” kwestionariusza EPQ HJ. Ey- sencka uzyskały wynik nie wyższy niżósmy sten.
Zastosowanemetody
Wykorzystano kwestionariusz J.C. Crumbaugha i L.T. Maholicka opublikowany w roku 1963, jako Purpose in Life Test(w skrócie PIL) w autoryzowanym przekładzie Z. Płużek. W polskiej wersjijest on nazwany:Testem Sensu Życia (PLT).
Zamierzeniem autorów było skonstruowanie testu pozwalającego na określenie miejsca osoby badanej w ogólnym wymiarze:zdrowie - choroba.Metoda więc z zało
żenia macharakter prewencyjny. Zdrowiu odpowiada wyraźnie uświadomione poczu
cie sensu swego życia, chorobie - utrata poczucia sensu życia i wszechogarniająca pustkaegzystencjalna. Uczucie owej pustki należy do podstawowych objawów nerwi
cy noogennej.
Test składa się z trzech części, zróżnicowanych pod względem stopnia standa
ryzacji. Część pierwsza A jest20-pozycyjnym kwestionariuszem pozwalającym zmie
rzyć za pomocą siedmiopunktowych skallikertowskichnatężenie różnychsymptomów poczucia sensu życia. Im wyższajest suma punktów, jakie uzyska badany w całym kwestionariuszu, tym bardziej skrystalizowanejest jego poczuciesensu życia. Część B ma charakter metody półprojekcyjnej. Zawiera 14 zdań niedokończonych, z których większość sformułowana jest w pierwszej osobie.Treściowo zdania dotyczą również
wybranych aspektów poczucia sensu życia, a mianowicie: bilansu życia, celu życia, oceny swoich kompetencji życiowych, stosunku do choroby, uzależnień, śmierci.
Część trzecia ma charakter zupełnie już pozbawiony ram formalnych, dostarczając wytworów własnych. Instrukcja proponuje badanemu napisanie tekstu zawierającego charakterystykę „dążeń, ambicji i celów w życiu”.
Tabela 1
Wyniki analizy czynnikowej PLT (obok nazw czynników podano % wariancji całkowitej, wyjaśnionej przez dany czynnik oraz wartość współczynnika rzetelności a Cronbacha).
Ładunki czynnikowe umieszczone przy poszczególnych pozycjach testu determinują ich kolejność
Nr pozycji
W PLT Treść pozycji kwestionariusza Ładunek
czynnikowy
Czynnik 1. Wiara w sens istnienia (wyjaśnia 28,6% wariancji, a Cronbacha = 0,81)
11 Zastanawiając się nad własnym życiem: często myślę o tym, po co żyję -
zawsze znajduję wytłumaczenie dla swojego życia 0,79
12 Gdy zastanawiam się nad swoim stosunkiem do otaczającego świata, to:
czuję się całkiem zgubiony - znajduję swoją rolę w świecie 0,72
20 Doszedłem do wniosku, że:
brak mi celu w życiu - mam wyraźne cele dające pełne zadowolenie 0,69
4 Moje istnienie jest: zupełnie bezcelowe - celowe i sensowne 0,62
10 Mam poczucie, że moje dotychczasowe życie było:
wartościowe - pozbawione wartości 0,55
Czynnik II. Nastrój (wyjaśnia 9,4% wariancji, a Cronbacha = 0,78)
9 Moje życie: jest puste i pełne rozpaczy - dobrze się układa 0,83
17 Uważam, że moje szanse na znalezienie sensu życia, celu i roli w życiu:
są bardzo duże - są praktycznie żadne 0,76
1 Zazwyczaj jestem: zupełnie rozbity - pełen życia i entuzjazmu 0,72
Czynnik III. Odpowiedzialna kontrola życia (wyjaśnia 9,4% wariancji, a Cronbacha = 0,66)
18 Uważam, że: kieruję i kontroluję swoje życie - życie wymyka mi się z rąk
kierowane przez innych 0,81
13 Jestem osobą: zupełnie nieodpowiedzialną - bardzo odpowiedzialną 0,67
16 O samobójstwie: myślałem o tym na serio, jako jedynej drodze wyjścia
z sytuacji - nigdy ani przez chwilę o tym nie myślałem 0,58
Czynnik IV. Afirmacja życia w wolności (wyjaśnia 7,1% wariancji, a Cronbacha = 0,71)
6 Gdybym miał możliwość wyboru, to: wołałbym się nigdy nie narodzić -
chciałbym przeżyć wielokrotnie takie życie, jak moje 0,84
3 W życiu: nie mam żadnych celów ani do niczego nie dążę - mam bardzo
wyraźne cele i dążenia 0,74
14
Gdy zastanawiam się nad zdolnością człowieka do wolnego wyboru, to wydaje mi się, że: człowiek ma absolutnie wolny wybór przez cale życie - jest całkowicie zdeterminowany dziedziczeniem i środowiskiem
0,67
Czynnik V. Radość życia (wyjaśnia 6,2% wariancji, a Cronbacha = 0,67)
2 Wydaje mi się. że życie: ma zawsze coś podniecającego - jest zupełnie
szare 0,89
5 Każdy dzień: niesie z sobą coś nowego - jest zawsze taki sam 0,70
Czynnik VI. Satysfakcja z życia (wyjaśnia 6% wariancji, a Cronbacha = 0,54)
19 Moje codzienne obowiązki są: źródłem zadowolenia i radości - przykre
i pełne udręki 0,78
8 W dążeniu do celów życiowych: nigdy nie miałem powodzenia - udało
mi się zaspokajać moje potrzeby 0,65
7 Po przejściu na emeryturę będę: mógł zająć się czymś bardzo intere
sującym - przebałaganię zupełnie resztę życia 0,51
VII Stosunek do śmierci (wyjaśnia 5,5% wariancji, nie można obliczyć a Cronbacha)
15 Mój stosunek do śmierci jest taki, że: jestem na nią przygotowany -
jestem nieprzygotowany i bardzo się jej lękam 0,87
Autorzy PLToszacowali rzetelność części A na poziomie0,81 (Jest towspółczyn- lik korelacji r Pearsona, który po zastosowaniu poprawki Spearmana-Browna przyj - nuje wysokość 0,90; Popielski, 1987).
Trafnośćkwestionariuszaoceniano głównie z punktu widzenia jego przydatności do liagnozy frustracji egzystencjalnej, będącej według Frankla istotą nerwicy noogennej.
V tym zakresie, jak stwierdza Popielski (1987), metoda okazała się wystarczająco rafna. Autor przytacza wnioski z badań, z których wynika, że rezultaty PLT nisko iorelują ze skalą K. w Wielowymiarowej Skali Diagnostycznej (WISKAD), co może yskazywać na brak nastawień życzeniowych w wykonywaniutestu, nisko ze skalami nierzącymi objawy nerwicowe w tymże inwentarzu, co można interpretować jako potwierdzenietrafności PLT, który zzałożenia bada nerwicęo innym charakterze, niż Jasycznenerwice znane wpsychiatrii, wysokonatomiast ze skalą depresji wkwestio- lariuszu WISKAD, co potwierdza wniosek, że do przyczyn depresji może należeć łabo ustrukturowane poczuciesensu życia. Wedługjednak niektórychautorów, wyni- :i uzyskane za pomocą części kwestionariuszowej oraz projekcyjnej nie zawsze są pójne, co ogranicza trafność metody i sugeruje ostrożne interpretowanie wyników Popielski, 1987; Życińska, 1995).
W tym opracowaniu ograniczono się do analizy rezultatów kwestionariusza,
¡twierdzono,że współczynnik rzetelnościcałego testu - a Cronbacha równy jest 0,83,
aliczony na wynikach standaryzowanychwynosi 0,85.Oznacza to, żekorelacja, jakiej możemy oczekiwaćpomiędzy kwestionariuszem PLT a każdą inną teoretycznie moż
liwą 20-itemową skalą badającą poczucie sensu życia, wynosić będzie co najmniej 0,83, a więcbędziewysoka.
Wyniki badania 72 osób (tyle zbadano za pierwszym razem) poddano analizie czynnikowej zapomocąmetodyanalizy głównych składowych (principal components analysis') zrotacją varimax celem wyodrębnienia komponentów poczuciasensu życia.
Otrzymano 7 czynników, które łącznie wyjaśniają72,3% wariancjipozycji kwestiona riusza(tab. 1). Do poszczególnych czynnikówwłączonote stwierdzenia kwestionariu sza, których ładunki czynnikowe wynosiły co najmniej 0,50 i które były najbardziej wysycone danym czynnikiem. W ten sposób do siedmiu czynników przyporządkowano wszystkie 20 pozycji kwestionariusza. Jednakże współczynniki rzetelności a Cronba- cha przyjęły wartości zadowalające jedyniew przypadku pierwszych pięciu czynników idlatego tylko one mogą służyć jako rzetelne miary wyodrębnionych komponentów poczucia sensu życia.Nazwywyodrębnionych czynników podyktowanesą zawartością treściowąstwierdzeń, któreweszły w skład poszczególnychczynników.
Wyniki i dyskusja
W analizie wyników najpierwpodjęto próbę znalezienia odpowiedzinapytanie, czy w okresie objętym badaniem można w ogóle stwierdzić wystąpienie znaczących zmian w obszarze poczuciasensu życia. Rezultaty analizy przedstawionej w tab. 2 skłaniają do wniosku, że globalnamiara poczucia sensu życia nie ujawnia znaczących różnic, natomiast dwa komponenty, wyróżnione za pomocą analizy czynnikowej, to znaczy
Wiara w sens istnienia oraz Nastrój wskazują na występowanie znamiennych staty
styczniezmian, w kierunkuregresji. Wśród mężczyzn po zawale sercamaleje z czasem wiara wsens swego istnienia, anastrój związany zrefleksją nad życiem ulega pogor szeniu.
Tabela 2
Porównanie wyników (średnie arytmetyczne) I i II badania poczucia sensu życia osób po zawale serca (n=63)
Zmienne 1 II
F(2,61)
M SD M SD
Wynik ogólny PLT 118,71 13,08 112,52 13,65 2,25
Wiara w sens istnienia 17,95 2,35 16,52 2,60 3,48*
Nastrój 5,67 1.15 4,71 1,31 6,25**
Odpowiedzialna kontrola życia 6,38 0,59 6,48 0,75 0,21
Afirmacja życia w wolności 11,29 2,45 10,43 2,69 1.16
Radość życia 23,24 3,84 22,76 3,34 0,18
Oznaczenia istotności: p < 0,05; p<0,01
Nasuwasię w takimraziekolejnepytanie, nawiązujące do przedstawionej hipotezy:
czyodczuwanie duszności i bólów wieńcowychbędzie współwystępować zanalogicz
nymi regresyjnymi przemianami w zakresie poczucia sensu życia,jak w całej grupie mężczyzn pozawale serca, czy też obraz przemian ulegniemodyfikacjom.
Odpowiedź zawarta jest w tabeli 3 i 4oraz na rysunku 1 i 2. Wgrupie osób po za wale serca bez aktualnych dolegliwości wieńcowych z czasem maleje wiara w sens istnienia i zmiana ta przybiera zakres znamienny statystycznie. Odmiennie jest w gru pie mężczyzn po zawale serca, odczuwających dolegliwościchoroby wieńcowej. W ich przypadkuwiara w sens istnienia maleje nieznacznie. Z perspektywy założonych kryte
riów istotności różnic - nie zmienia się istotnie. Natomiast pogorszeniu ulega nastrój, ujawniającznaczącą regresję.
Tabela 3
Porównanie wyników (średnie arytmetyczne) 1 i II badania poczucia sensu życia osób po zawale bez objawów choroby wieńcowej (n= 28)
Oznaczenia istotności: * p < 0,05 Zmienne
1 II
F (2,26)
M SD M SD
Wynik ogólny PLT 122,57 11,72 119,43 12,22 0,24
Wiara w sens istnienia 19,43 1,51 17,57 2,07 3,67*
Nastrój 6,00 1,15 5,14 1,34 1,64
Odpowiedzialna kontrola życia 6,57 0,53 6,57 0,53 0,00
Afirmacja życia w wolności 11,29 2,14 10,57 2,94 0,27
Radość życia 23,57 4,35 24,57 2,57 0,27
Tabela 4
Porównanie wyników (średnie arytmetyczne) I i II badania poczucia sensu życia osób po zawale z objawami choroby wieńcowej (n = 35)
Oznaczenia istotności: ”p< 0,01 Zmienne
I II
F (2,33)
M SD M SD
Wynik ogólny PLT 116,79 13,71 109,07 13,40 2,67
Wiara w sens istnienia 17,21 2,39 16,00 2,74 1,56
Nastrój 5,50 1,16 4,50 1,29 4,67**
Odpowiedzialna kontrola życia 6,29 0,61 6,43 0,85 0,26
Afirmacja życia w wolności 11,29 2,67 10,36 2,68 0,84
Radość życia 23,07 3,73 21,86 3,39 0,81
Zakładając, że w obu grupach osóbpo zawale - zobjawami i bez objawów, zmia ny w zakresie czynnikaWiara w sens istnienia pozostaną w następnych latach natym samym poziomie, można prognozować, że po pięciu latach mężczyźni odczuwający objawy wieńcowe będą odczuwali w tym samym stopniu wiarę w sens istnienia, co badani nieodczuwający objawów, którzy w pierwszym badaniu charakteryzowali się wyraźnie wyższym poziomem tegoczynnika (rys. 1).
Rys. 1. Zmiany w zakresie wiary w sens istnienia w grupie osób po zawale serca z objawami choroby wieńcowej i bez objawów: wyniki badania i prognoza
W przypadku drugiego czynnika - Nastroju, przy analogicznym założeniu o za
chowaniu stałości zmian w następnych latach natym poziomie, jaki byłw okresie ba dania, można prognozować, że nastrój wszystkich badanych będzie z czasem ulegał pogorszeniu, aw stopniu znamiennym u tych osób, któreodczuwają dolegliwości cho roby wieńcowej (rys. 2).
I badanie II badanie III progn. IV progn. V progn.
Rys. 2. Zmiany w zakresie nastroju w grupie osób po zawale serca z objawami choroby wieńcowej i bez objawów: wyniki badania i prognoza
Podejmując analizę przedstawionychwyników, należy stwierdzić, że tabardzo zło żona i wielorako uwarunkowana struktura, jaką jest poczucie sensu życia, w chorobie wieńcowej ulega zmianie. Zmiana ta, jak każda, występuje w określonym czasie, ale bardzo wiele czynników może mieć wpływnajej wielkość i kierunek, stąd traktowanie upływu czasu jako zmiennej przyczynowej może być mylące. W każdym razie zaob serwowana zmiana jest ewidentna. Napoziomie grupy stwierdzono, że z czasemtakie komponenty poczucia sensużycia, jak wiara w sens istnieniaoraznastrój ulegają osła bieniu. Psychologiczneprawidłowości reagowania naprzewlekły stres w świetle wyni ków całej grupy tym samym zostają potwierdzone. Wykazanojednak, że dynamika zmian zależy od występowaniadolegliwości wieńcowych.Jeśli choroba wieńcowajest czynna - wiarawsens istnienia u mężczyzn po zawalepraktycznie nie ulega zmianie.
W kategoriach przyjętej koncepcji Frankla można wyjaśnić ten rezultat, stwierdzając, że ujawniło się tym wypadku osobotwórcze znaczenie postawy wobec cierpienia. Jak kolwiek różnie kształtowało się ono w indywidualnych przypadkach, na poziomie grupyodmieniłoobrazcharakterystycznydla całej próby.
Przedstawione rezultaty nasuwają następne pytania i sugestie, dotyczące dalszych badań i analiz: popierwsze, czy zaobserwowane w czasiezmianyw obszarze poczucia sensu życia są charakterystyczne dla osób po zawale serca, czy może dla przewlekle chorych, czy wreszcie występują po prostu z wiekiem? Po drugie, kategoria „cierpie nie” istotnaw interpretacji wyników jest badana w sposób pośredni. W gruncierzeczy, badano występowanie poważnych dolegliwości somatycznych (duszności, bólów wieńcowych), które zazwyczaj są źródłemcierpienia. Byłoby jednak wskazane zasto sowanie metody badającej, wjakim stopniu chorzy odczuwają objawy wieńcowejako cierpienie. Po trzecie, dlaczego osoby, które pomimo objawów chorobowych, albo właśnie dzięki nim,zachowują poczucie sensu życia, równocześnie ulegają obniżeniu nastroju? Prawdopodobnie różnica spowodowana jesttym, że wiara w sens istnienia i nastrój to względnie niezależne wymiary funkcjonowania osoby dotyczące jej róż
nych poziomów: osobowościowej dyspozycji - wiara w sens istnienia i dynamicznie zmieniającej się funkcji -nastroju.
Wnioski
1. Stwierdzono, że u mężczyzn po zawale serca poczucie sensu życia w każdym wymiarze wykazuje nieznaczną tendencję malejącą,natomiast istotnazmianazachodzi wzakresie wiary w sens istnienia oraz nastroju, związanego z refleksją nad swoim życiem, które wyraźnie u tych osób z czasem maleją.
2. Odmienne zmianywykazanou osóbpo zawale,które w okresieroku, pomiędzy pierwszym a drugim badaniem doświadczały objawów choroby wieńcowej: bólu i duszności. U tych mężczyznzmiany sąznamiennie mniejsze w porównaniu zosoba
mi po zawale bez dolegliwości. Doświadczenie przewlekłej choroby nie jest współza
leżnez osłabieniem wiary w sens swego życia, a wręcz przeciwnie, wydaje się go po głębiać i redukować negatywnywpływ czasu lub innych czynników.
3. Osoby doznające objawów choroby wieńcowej podlegają natomiast istotnym zmianom w postaci pogorszenia nastroju związanego zrefleksją nad swoją egzysten cją-
Piśmiennictwo
Franki V. E. (1959). Man's search for meaning. An introduction to logotherapy. New York, Beacon Press.
Franki V. E. (1973). Egzystencjalna pustka. „Życie i Myśl”, 5, 3-14.
Franki V. E. (1984). Homopatiens. Warszawa, Instytut Wydawniczy PAX.
Nelicki A. (1990). „Metakliniczna" koncepcja osoby K. E. Frankla. W: Galdowa A. (red.). Wybrane koncepcje osobowości. Część I(ss. 139-158). Kraków, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Popielski K. (1987). Testy egzystencjalne: Metody badania frustracji egzystencjalnej i nerwicy noo- gennej. W: Popielski K. (red.). Człowiek - pytanie otwarte. Lublin, Redakcja Wydawnictw KUL.
Popielski K. (1994). bioetyczny wymiar osobowości. Lublin, Redakcja Wydawnictw KUL.
Popielski K. (1999). Noopsychosomatyka: propozycja nowego podejścia diagnostyczno-terapeutycz
nego. „Przegląd Psychologiczny”, 42(4), 17—41.
Schaff A. (1986). Człowiek w poszukiwaniu sensu życia. „Studia Filozoficzne”, 4, 35-42.
Życińska J. (1995). Twórcze kształtowanie samego siebie poprzez doświadczenie nieuleczalnej cho
roby (na przykładzie chorych na stwardnienie rozsiane). W: Heszen-Niejodek I. (red.). Doświad
czenie kryzysu - szansa rozwoju czy ryzyko zaburzeń? (ss. 89-117). Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.