K rzysztof Zioło
Biblioteka Główna Politechniki Śląskiej
OD BIBLIO TEK I DO LIBR AR Y 2.0, CZYLI O BIBLIO TEK A C H U NIW ER SYTEC K IC H SŁÓW KILKA
W Artykule przedstawiono krótki zarys historii bibliotek, poczynając od starożytności do czasów współczesnych, zwracając szczególną uwagę na stronę techniczno-technologiczną rozwoju tych instytucji. Na tym tle zaprezentowano historię Biblioteki Głównej Politechniki Śląskiej.
1. Początki
M iejsce powstania pierwszych bibliotek jest i pewnie pozostanie tajemnicą. W iemy 0 ich istnieniu w Egipcie ju ż w X V wieku przed Chrystusem. N ajw iększą biblioteką starożytności była Biblioteka Aleksandryjska w Egipcie Ptolem euszów. Stanowiła ona w ielki ośrodek naukowy, będąc centrum nauki hellenistycznej, o osiągnięciach której stopniow o zapominano ju ż w Cesarstwie Rzymskim. Z upadkiem Cesarstwa związana jest zagłada w iększości bibliotek i księgozbiorów, a to co przetrwało zaw dzięczam y klasztorom 1 Arabom. W każdym bądź razie biblioteki są starsze od uniwersytetów i to one pierwotnie służyły rozwojowi nauki. Jest w ięc oczyw istym , iż jedną z niewielu jednostek wchodzących w skład każdego uniwersytetu, poczynając od tego najstarszego w Europie, tj. utworzonego w 1088 r. w B olonii224, jest biblioteka. Jej m isją było udostępnianie w iedzy zawartej w manuskryptach pisanych ręcznie na pergaminie. Ze w zględu na ich w ysoką wartość i niew ielkie „nakłady”, księgi te udostępniano tylko prezencyjnie w tym samym pom ieszczeniu, w którym przechowywano zbiory. K sięgozbiory biblioteczne były w dzisiejszym rozumieniu bardzo skromne i za w ielkie uchodziły kolekcje zawierające kilkadziesiąt kodeksów. Bibliotekarzem był zw ykle jeden z najbardziej zasłużonych profesorów. Dostęp był ograniczony tylko do grona profesorów i studentów danego
224 Alm a Mater Studiorum Universitas Boloniensis - działa nieprzerwanie do dziś jako Alma Mater Studiorum Universitä di Bologna.
226
uniwersytetu. M etodę masowej produkcji papieru w ynalazł Chińczyk Cai Lun około 105 r.
Została ona przeniesiona do Europy przez Arabów w XII wieku, ale aż do X V wieku dominował pergamin. Czcionkę drukarską wynalazł w XI wieku Chińczyk B i Sheng.
Technika druku była w Chinach szeroko wykorzystywana - w XII wieku istniały ju ż księgarnie. W Europie sytuacja zaczęła się zm ieniać na przełom ie X V i XVI w., tj. z chw ilą wynalezienia przez Gutenberga (1455 r.) czcionki drukarskiej oraz rozpowszechnienia się papieru. Powstające w ów czas księgi były nieporównanie tańsze a ich nakłady znacznie w iększe. W tym czasie powstawały pierwsze kolekcje prywatne tworzone przez profesorów, które zw ykle po ich śmierci przekazywane były do zbiorów bibliotek uniwersyteckich. Było to o tyle oczyw iste, że aż do końca XVIII w . uczeni żyli w celibacie i mieszkali w spólnie na terenie uniwersytetów225. Z tamtej epoki pochodzą też stroje używane dzisiaj przez kadrę profesorską na wielkich uroczystościach uczelnianych. W połow ie XIX w . pojawiły się osobne lokale biblioteczne przeznaczone na czytelnie i pracownie bibliotekarzy. A ż do lat 20. X X wieku standardem były osobne czytelnie dla kobiet i dla m ężczyzn. N a początku XX w. wraz z upowszechnieniem się nauki, wzrostem nakładów książek i ilości studentów, biblioteki rozszerzyły sw oją misję, wprowadzając m ożliw ość w ypożyczania książek na zewnątrz. Rozdzielono w ów czas zbiory na podręczne, wykorzystywane w czytelniach i m agazynowe z przeznaczeniem na udostępnianie poza bibliotekę. Kolejnym krokiem było uzyskanie rangi instytucji społeczno-kulturalnej o charakterze publicznym.
2. Biblioteka Politechniki Śląskiej
W przypadku Politechniki Śląskiej Biblioteka Główna została powołana do istnienia w 1945 r., m iesiąc po erygowaniu U czelni. M ieściła się ona w budynku „Czerwonej Chemii”, zajmując 6 pokoi, tj.: czytelnię, introligatornię, magazyn, sortownię, w ypożyczalnię i pokój biurowy. Tak naprawdę czytelnię i sortownię wykorzystywano jako sale wykładow e, a tym samym rola Biblioteki sprowadzała się do wypożyczalni. Pod koniec 1945 r. personel liczył trzy osoby, a zbiory zawierały 3 tys. wolum inów (głów nie w języku niem ieckim). Pod koniec 1946 r. księgozbiór wzrósł do 12 tys. wolum inów , obsługa do 10 osób, prenumerowano 126 tytułów czasopism. Potencjalnych czytelników było 2575, ale ze względu na małą ilość egzemplarzy w języku polskim wykorzystanie przez studentów było niewielkie. Pierwszym dyrektorem był inż. Tytus Laskiewicz, ostatni dyrektor biblioteki Politechniki Lwowskiej. W 1952 r. Bibliotekę przeniesiono do budującego się gmachu
225 Przykładem jest Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego.
227
W ydziału Górniczego, gdzie zajmowała prowizorycznie przygotowane pom ieszczenia, stopniowo powiększając sw oją powierzchnię (od 900 do 1900 m2 w latach 90.), kolejno otwierając czytelnie: ogólną na 96 miejsc (1955 r.), czasopism na 12 miejsc i pracowników nauki na 18 m iejsc (1956 r.) Zatrudniano w ów czas 19 pracowników, zbiory liczyły 76 576 w olum inów , prenumerowano 437 tytułów czasopism (165 polskich). Ilość czytelników w ynosiła 1779. Uwarunkowania polityczne tamtych czasów miały też istotny w pływ na Bibliotekę. 1 tak - ze w zględu na trudny dostęp do literatury zachodniej - znaczną część zbiorów stanowiły książki i czasopism a w języku rosyjskim. Gromadzono też duże ilości literatury ideologiczno-politycznej. D ziałalność społeczno-kulturalna ograniczała się do organizowania w ystaw z okazji kolejnych rocznic rewolucji proletariackiej. Z biegiem lat Biblioteka rozrastała się, zmianom ulegała struktura, rosła ilość czytelników. N a początku lat 90. X X w. w wypożyczalni zarejestrowanych było 7700 czytelników, a zbiory liczyły 855 tys. wolum inów . W skład Biblioteki w chodziły też filie w: Katowicach, Rybniku i Dąbrowie Górniczej. Podstawowym problemem była ciasnota: zbyt mała powierzchnia m agazynowa (część zbiorów przechowywano w schronach i odległych magazynach) i zbyt mało miejsc w czytelniach.
3. Rewolucja
W tym czasie na św iecie dążono do tego, aby biblioteki m ieściły się w e własnych budynkach, które tak projektowano, by drogi czytelników, bibliotekarzy i książek się nie krzyżowały. Wprowadzano też automatyzację pracy, a w ięc mechaniczne rejestratory w ypożyczeń, mechaniczne urządzenia transportu wewnętrznego (windy, transportery taśmowe, pocztę pneumatyczną), interkomy i dalekopisy łączące czytelnie i w ypożyczalnie z magazynami. K onieczność zwiększania powierzchni magazynowej doprowadziła do pojawienia się przesuwnych regałów do m agazynowania zwartego. W celu archiwizacji i zabezpieczania cennych zbiorów stosowano mikrofilmy i mikrofisze, a czytelnie w yposażano w odpowiednie czytniki. Pow szechna stała się standaryzacja i unifikacja sprzętu bibliotecznego. W drugiej połow ie lat 60. w bibliotekach pojawiły się pierwsze komputery wykorzystywane do tworzenia katalogów. Była to rewolucja, ponieważ w takim katalogu jeden opis dokumentu m oże być wykorzystyw any wielokrotnie do prezentacji różnego typu informacji. U m ożliw ia też połączenie w jed ną całość informacji o różnego rodzaju
22 8
dokumentach (książkach, mapach, fotografiach, czasopism ach, mikroformach226).
Jednocześnie wprowadzono standaryzację i normalizację katalogowania, co um ożliwiło powstanie w spólnego katalogowania zbiorów przez zespoły współpracujących bibliotek i stworzenie regionalnych katalogów. Dla um ożliwienia współpracy różnych system ów bibliotecznych opracowano odpowiednie formaty, np.: USM ARC, który um ożliwił powstanie w 1976 roku w spólnego katalogu OLUC227 w ramach OCLC228, łączącego w ów czas 54 biblioteki akademickie stanu Ohio. W latach 70. katalog zostaje podłączony do Internetu i powstaje tak zwany OPAC229, którego gw ałtowny rozwój przypada na następną dekadę. N a początku lat 80. pojawiają się pierwsze zintegrowane system y biblioteczne, obejmujące w szystkie etapy pracy bibliotecznej. S ą to ogromne bazy danych (wielkości zbiorów przekraczają 10 min wolum inów, ilości czytelników sięgają 100 tys.), umożliwiające: akcesję dokumentów, opracowanie formalne i rzeczow e, prowadzenie inwentarzy i rozliczeń finansowych, w yszukiwanie i lokalizację oraz określanie statusu, rezerwację, zamawianie i w ypożyczanie dokumentów. Gromadzone w bibliotekach zbiory na nośnikach tradycyjnych zostały rozszerzone o dokumenty elektroniczne (kasety audio i wideo) oraz o informacje w zapisie cyfrowym , tj. CD i D V D. W latach 90. następuje wykorzystanie kodów kreskowych, tak do oznaczania zbiorów, jak i do identyfikacji czytelników, co przyspiesza i ułatwia proces w ypożyczeń. M ożliw a staje się automatyzacja skontrum230. Wprowadza się też elektroniczne system y zabezpieczania zbiorów poprzez instalowanie bramek i oklejanie zbiorów odpowiednimi etykietami oraz system y telewizji dozorowej, co jest ściśle związane z upowszechnianiem się w olnego dostępu do zbiorów, a w ięc z tworzeniem tzw. magazyno-czytelni.
Jednocześnie rozpoczęła się rewolucja informacyjna będąca efektem rozwoju informatyki oraz znacznego wzrostu ilości publikacji naukowych i związanym z tym nasileniem zapotrzebowania na bieżącą informację bibliograficzną. Tradycyjne system y informacji bibliograficznej (abstrakty), oparte na opracowaniach drukowanych, zastępowano bazami tworzonymi komputerowo, a na przełom ie lat 80. i 90. X X w . wprowadzono m aszynow e nośniki informacji (CD-ROM ), tworzono też now e formy tych w ydawnictw takie jak: indeksy cytowań (np.: SCI231: forma drukowana od 1963 r., CD-ROM od 1988 r.),
226 M ikrofilmy, mikrofisze, mikrokarty itp.
227 O LU C - Online Union Catalog.
228 O C L C - Online Computer Library Center, w chwili obecnej łączy wszystkie biblioteki USA.
229 O PA C - Online Public Access Catalog.
2j0 Skontrum - proces inwentaiyzacji zbiorów, w dużych bibliotekach prowadzony permanentnie.
2''S C I - Science Citation Index wydawany przez ISI w Filadelfii.
22 9
indeksy słów kluczowych czy też bieżące spisy treści czasopism naukowych (Current Contentś). Pod koniec lat 90. um ożliwiono sieciow y dostęp do tych baz. N egatyw ną stroną
tego procesu było przejęcie go przez prywatne firmy, co przekształciło informację w rynkowy towar. Ten etap rewolucji nazwano WEB 1.0, a w bibliotekoznawstwie - Library 1.0.
4. Nowy budynek
W połow ie 1994 r. Biblioteka przeprowadziła się do now ego budynku przy ul. Kaszubskiej. Jest to hotelow y budynek typu „Lipsk”, przystosowany do celów bibliotecznych. Magazyny, czytelnie i w ypożyczalnię połączono windami, tak aby nie przeszkadzało to czytelnikom. W ydzielono piętro dla oddziałów merytorycznych.
Powierzchnia użytkowa to 4500 m2, w tym 1000 m2 magazynów, natomiast ilość m iejsc w p ię c iu czytelniach tem atycznych wynosi 340. W ramach „demokratyzacji” zlikwidowano czytelnię „profesorską”. W tym czasie służba biblioteczna liczyła 52 osoby. W ramach unowocześniania przeprowadzono komputeryzację, podłączono Internet oraz wprowadzono system biblioteczny LECH BM S, który umożliwia! zautomatyzowanie najważniejszych funkcji bibliotecznych, w tym jako jedni z pierwszych w kraju uruchomiliśmy komputerowe w ypożyczenia książek, co oznaczało rezygnację z wypełniania rewersów232. N ależy wspom nieć, że m ałą komputeryzację rozpoczęto ju ż w 1988 roku, kiedy to zaczęła powstawać baza „Dorobek Pracowników Politechniki Śląskiej”, dostępna w ów czas tylko na komputerze w Bibliotece.
Proces przeprowadzki wymagał przetransportowania i ułożenia w magazynach 855 tys.
w olum inów 233 oraz stworzenia baz danych: „Katalog” (60 tys. wolum inów w 8 tys.
rekordów) i „Czytelnicy” (ponad 22 tys.). Dla biblioteki był to moment przełom owy - sala katalogów, w yposażona w komputery, spowodowała wyraźny wzrost frekwencji. N ie obyło się też bez problemów: korzystanie z komputerów z katalogiem OPAC w niedozw olony sposób i sceptycyzm starszej kadry naukowo-dydaktycznej. Już na początku 1995 r. okazało się, że zakupiony serwer, jak również system biblioteczny, są obciążone do granic m ożliw ości. Tak w ięc w 1996 r. po zmianie struktury sieci komputerowej i zakupieniu nowych serwerów w drożono nowoczesny, krajowy system zarządzania biblioteką PROLIB®, który umożliwia: gromadzenie i katalogowanie wydawnictw zwartych i ciągłych,
2,2 Nie dotyczy to niestety starszych zbiorów, sprzed 1994 r.
2j3 Przy okazji dokonano zamiany sposobu ułożenia książek, z alfabetycznego na sygnaturowy, co bardzo przyspieszyło proces odnajdywania książki w magazynie.
2 3 0
prowadzenie inwentarzy, w ypożyczeń, w yszukiwania i zamawiania w OPAC-u, statystyk i administrowanie systemem . Pierwsze bibliograficzne bazy danych na CD-ROM (INSPEC, ICONDA i COM PENDEX) zakupiono już w 1989 r., natomiast w 1998 r. zakupiono pierwsze bazy z dostępem sieciowym : INSPEC i BEILSTEIN.
5. Wiek XXI
Wiek XXI to ciąg dalszy rewolucji informacyjnej i rozpowszechniania się idei społeczeństwa informacyjnego. W celu odniesienia korzyści z tej rewolucji konieczna jest budowa odpowiedniej struktury informatycznej oraz taka reorganizacja234 struktur administracji, korporacji i przedsiębiorstw, aby tworzyły one sieci jednostek zintegrowanych przez system y komputerowe, umożliwiające racjonalne zarządzanie i błyskawiczny dostęp do informacji. Z jednej strony prowadzi to do demokratyzacji dostępu do informacji, ale z drugiej - sprzyja monopolizacji procesów decyzyjnych. W sieci zostały udostępnione bazy oferujące płatny dostęp do pełnych treści artykułów z czasopism naukowych, a następnie do e-książek. N iestety coraz wyraźniej widać m onopolizację rynku usług informacyjnych.
Zostało ju ż tylko kilka wielkich wydawnictw, które w chłonęły w iele mniejszych, prenumerata czasopism drukowanych została powiązana z dostępem internetowym, e-czasopism a i e-książki połączono w w ygodne dla w ydaw ców zestawy, najczęściej bez m ożliw ości wyboru tylko tych tytułów, które interesują nabywcę, ceny powiązano z ilością studentów i pracowników całych uczelni, a nie tylko zainteresowanych w ydziałów , w umowach wprowadzono stałe, sięgające 15% coroczne w zrosty kosztów zakupu.
Wzajemne sieciow e komunikowanie się naukowców i wymiana rezultatów badań zrodziły na uniwersytetach nurt promujący ideę w oln ego dostępu do wyników badań i publikacji naukowych, tak zwany ruch OpenSource, niestety ciągle o zbyt małym zasięgu. Biblioteki, jako aktywne części społeczeństw a, biorą udział w tych zmianach. To właśnie one udostępniają sw oim użytkownikom również zbiory elektroniczne, wykupując odpowiednie licencje, które jednakże d zielą czytelników na uprawnionych do dostępu i nieuprawnionych.
Pojawiły się takie pojęcia, jak biblioteki zintegrowane lub hybrydowe, mające zobrazować sytuację, w której integrują one dostęp do w szelkiego rodzaju zbiorów, przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii. Rewolucja dotyka też gromadzone przez nie tradycyjne zbiory, które poddawane są procesom digitalizacji, a uzyskane w ten sposób cyfrow e kopie są udostępniane w bibliotekach cyfrowych. Zaletą tego procesu jest nieograniczony dostęp do zbiorów, szczególn ie cenny w przypadku materiałów zabytkowych, ochrona zbiorów przed niszczeniem i kradzieżami. U m ożliw ia też rozwój e-lerningu. N iestety ogromnym
234 Sama komputeryzacja niczego nie poprawi, a tylko spowoduje znaczący wzrost kosztów.
231
utrudnieniem, zdecydowanie ograniczającym dostęp do literatury w spółczesnej235, są prawa autorskie, co zaow ocow ało koniecznością płacenia przez biblioteki w w ielu krajach tantiem, i co jest niestety zalecane przez Kom isję Europejską.
6. Biblioteka i przemiany
Biblioteka Główna bierze aktywny udział w procesie przemian. Zreorganizowano strukturę Biblioteki, tak aby w pełni wykorzystać m ożliw ości oferowane przez system biblioteczny. System ten pracuje w formacie MARC i um ożliwia współkatalogowanie z innymi krajowymi bibliotekami naukowymi nowych nabytków, w tym współtworzenie N arodowego Uniwersalnego Katalogu N U K A T , co znacznie przyspiesza i obniża koszty opracowywania zbiorów. U m ożliw ia też korzystanie z katalogu rozproszonego KARO, łączącego katalogi polskich bibliotek uczelnianych. W ostatnich latach zmodernizowano magazyny zbiorów, wprowadzając składowanie zwarte, dzięki wyposażeniu ich w regały przesuwne z napędem ręcznym i elektrycznym. W chw ili obecnej biblioteka dysponuje łącznie ponad 16 km półek, natomiast w ielkość zbiorów to ponad 607 tys. wolum inów , zatrudniamy 56 bibliotekarzy oraz trzech informatyków, którzy obsługują około 22 tys.
użytkowników. Za pośrednictwem stron www, uczelnianej236 oraz własnej237, udostępniamy sieciow o dla pracowników i studentów 16 pełnotekstowych baz, zawierających ponad 70 tys.
tytułów zagranicznych i krajowych czasopism naukowych (z tego w prenumeracie 18 tys.) i ponad 5 tys. tytułów książek oraz dostęp do bibliograficznych baz danych, takich jak np.:
SCI indeksujący 6650 tytułów czasopism ze 150 dyscyplin naukowych i SCOPUS indeksujący 16 500 tytułów czasopism (zawierający rów nież ponad 23 min patentów). Obie bazy oferują pełne analizy cytowań. Niektóre z baz oferują usługi interaktywne, takie jak np.: w ykonyw anie obliczeń za pom ocą um ieszczonych w nich w zorów czy też kreślenie wykresów po wprowadzeniu danych. Udostępniamy też specjalistyczne bazy danych, jak np.: REAXYS (dawny BEILSTEIN), która zawiera opisy 9 min zw iązków chem icznych i 11 min reakcji, czy też bazy zawierające opisy patentowe i normy. Dostęp po zarejestrowaniu się w uczelnianym Centrum Komputerowym do nich jest też m ożliw y z domów. W czytelniach zapewniono bezprzewodowy dostęp do Internetu. Prowadzimy na bieżąco dwie własne bazy danych zawierające dorobek naukowy pracowników Politechniki Śląskiej. W spółtworzym y ogólnokrajową bazę BAZTECH, zawierającą informacje
235 Granicą jest czas, jaki upływa od śmierci autora, w ynoszący obecnie 70 lat.
236 http://www.polsl.pl/Jednostki/RJ0 1/.
2,1 http://www.bg.polsl.pl.
2 3 2
o zawartości polskich czasopism technicznych, która jest częścią Wirtualnej Biblioteki Nauki prowadzonej przez ICM. W celu ułatwienia dostępu do baz danych i zwiększenia efektywności w yszukiwania relewantnej informacji zakupiono interfejs EBSCO A -Z Service, który grupuje w jednym miejscu w szystkie oferowane przez Bibliotekę bazy danych, umożliwiając jednoczesne wyszukiwanie i dostęp do zawartych w nich publikacji.
Uruchomiono Bibliotekę C yfrową Politechniki Śląskiej, która jest projektem tworzenia cyfrowych kolekcji piśm iennictwa w oparciu o zbiory przechowywane w B ibliotece Głównej oraz o książki w ydawane przez W ydawnictwo Politechniki Śląskiej. Biblioteka należy do Federacji Bibliotek Cyfrowych. Jesteśmy członkiem projektu EuropeanaLocal, którego celem jest zw iększenie m ożliw ości wykorzystania treści cyfrowych przechowywanych przez europejskie instytucje regionalne i lokalne. Planujemy też przystąpienie do projektu ENRICH238, który ma na celu usprawnienie współpracy europejskiej w okół utworzenia wirtualnego środowiska badań naukowych i prezentacji historycznego dziedzictwa kulturowego. W e współpracy ze SPNJO tworzona jest czytelnia językow a. Pierwszą z czytelń wyposażono ju ż w sprzęt dla osób niepełnosprawnych. D ziałalność społeczno- kulturalna obejmuje różnego rodzaju: w ystawy, prelekcje, pokazy Filmów i kiermasze, organizowane zarówno w e własnym zakresie, jak i w e współpracy z Biblioteką Miejską, Urzędem Miasta, Centrum Edukacyjnym im. Jana Pawła II, itp.
Od stycznia br. Biblioteka realizuje w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka projekt pt.: „Rozwój sprzętowo-program owy platformy i lokalnej sieci wirtualnej infrastruktury informatycznej Biblioteki Głównej Politechniki Śląskiej w celu pozyskania, tworzenia i udostępniania zasobów cyfrowych”. Celem tego programu jest stworzenie specjalistycznej pracowni digitalizacyjnej oraz repozytorium prac naukowo- badawczych realizowanych na Politechnice i w regionie.
Interaktywne książki, biblioteka cyfrowa, repozytorium - to ju ż kolejny etap rewolucji informacyjnej nazywany WEB 2.0. Etap ten oznacza współtworzenie rzeczywistości komunikacyjnej przez internautów. Dobrymi przykładami są tu takie działania jak: błogi, tagowanie, komunikatory, W ikipedia... W św iecie bibliotek m ówim y o erze Library 2.0.
2j8 European Networking Resources and Information Concerning Cultural Heritage
