Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 11(3) 2012, 7387
Adres do korespondencji Corresponding author: Marta G³az, Dolnol¹skie Centrum Rozwoju Lokalnego, ul. Jednoci Narodowej 45b, 50260 Wroc³aw, e-mail: marta@dcrl.pl
PRZEOBRA¯ENIA TERENÓW WIEJSKICH W STREFACH PODMIEJSKICH WYBRANYCH AGLOMERACJI W POLSCE
Marta G³az
1, Miros³aw Biczkowski
21 Dolnol¹skie Centrum Rozwoju Lokalnego
2 Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu
Streszczenie. W artykule podjêta zosta³a próba identyfikacji czynników determinuj¹- cych kierunek i dynamikê zmian zachodz¹cych w strefie podmiejskich aglomeracji o po- dobnym potencjale demograficznym (Wroc³aw, Kraków, £ód, Poznañ). Dokonano oce- ny poziomu przekszta³ceñ poszczególnych grup uwarunkowañ, co pozwoli³o na przedstawienie syntetycznego obrazu przemian oraz wskazanie na trend do wielofunk- cyjnego rozwoju.
S³owa kluczowe: aglomeracja, wielofunkcyjnoæ, determinanty przekszta³ceñ.
WPROWADZENIE
Obszary wiejskie podlegaj¹ intensywnym przekszta³ceniom, u podstaw których le¿y d¹¿enie do wyrównywania ró¿nic regionalnych w poziomie ¿ycia mieszkañców, a co za tym idzie w ogólnym poziomie rozwoju. W literaturze przedmiotu wielokrotnie akcento- wano, ¿e po³o¿enie wzglêdem du¿ego orodka miejskiego przyczynia siê zasadniczo do kierunku zmian, a przede wszystkim do jego tempa [K³odziñski 2001; Heffner 2000; Zegar 2000; Rosner 2001; Falkowski 1985]. W stosunkowo najkorzystniejszej sytuacji s¹ ob- szary wiejskie po³o¿one w strefach podmiejskich du¿ych miast, które korzystaj¹ z tzw.
renty po³o¿enia i du¿o szybciej ni¿ tereny peryferyjne trac¹ swój typowo rolniczy cha- rakter. Ma to zwi¹zek z silniejszym wp³ywem procesów urbanizacyjnych, wiêkszym zró¿- nicowaniem pozarolniczego rynku pracy, ³atwiejszym dostêpem do centrów edukacyj- nych, wy¿szym poziomem rozwoju infrastruktury, wiêksz¹ przedsiêbiorczoci¹ wiejsk¹
itp. Wsie podmiejskie coraz czêciej pe³ni¹ funkcje nierolnicze, np. mieszkaniowe, us³u- gowe, przemys³owe i rekreacyjne.
Celem artyku³u jest rozpoznanie przekszta³ceñ, którym podlegaj¹ obszary podmiejskie wybranych aglomeracji w Polsce (Wroc³aw, Poznañ, £ód, Kraków)1 oraz ustalenie czyn- ników determinuj¹cych kierunek i tempo zachodz¹cych przeobra¿eñ.
OBSZAR I METODA BADAÑ
Zakres terytorialny badañ obj¹³ gminy po³o¿one w odleg³oci do 40 km od miasta centralnego w odniesieniu do dwóch piercieni gmin. Zakres czasowy uwarunkowany by³ wy³¹cznie dostêpnoci¹ porównywalnych danych uzyskanych z Powszechnych Spi- sów Ludnoci oraz Powszechnych Spisów Rolnych, stanowi¹cych najpe³niejsz¹ doku- mentacjê statystyczn¹ prowadzon¹ w 1996 i 2002 r. w skali ogólnopolskiej. W celu wzbogacenia opracowania i mo¿liwoci zaktualizowania posiadanych danych uzupe³nio- no ramy czasowe o 2008 r.2
Analizê poziomu rozwoju wielofunkcyjnego przeprowadzono na podstawie trzech grup uwarunkowañ, w obrêbie których okrelono zmienne diagnostyczne:
spo³eczno-zawodowe: gêstoæ zaludnienia, migracje oraz dojazdy do pracy, struk- tura wiekowa, struktura pracuj¹cych, wykszta³cenie, bezrobocie, aktywnoæ ekono- miczna;
infrastrukturalno-gospodarcze: infrastruktura techniczna, struktura podmiotowa dzia³al- noci gospodarczej, ród³a utrzymania mieszkañców, poziom przedsiêbiorczoci, samo- rz¹d lokalny;
funkcjonalno-przestrzenne: zmiany form rolniczego u¿ytkowania ziemi, struktura go- spodarstw rolnych, rozwój alternatywnych róde³ dochodów gospodarstw rolnych, zmiany funkcji budynków gospodarskich, budownictwo mieszkaniowe.
Do oceny uwarunkowañ wykorzystano wskanik syntetycznego rozwoju. Zasto- sowana metoda umo¿liwi³a przedstawienie zbioru przyjêtych cech w formie redniej wartoci znormalizowanej. Po dokonaniu standaryzacji dla ka¿dej z grup uwarunko- wañ jednostki podzielono na piêæ klas, których granice okrelono na poziomie +/0,5 odchylenia standardowego (ä). Pozwoli³o to na przypisanie ka¿dej jednostce przestrzennej odpowiedniego, w zale¿noci od redniej, poziomu uwarunkowañ, tj. bardzo niskiego (poni¿ej 0,75ä), niskiego (od 0,75ä do 0,25ä), przeciêtnego (od 0,25ä do +0,25ä), wysokiego (od +0,25ä do +0,75ä), bardzo wysokiego (po- wyzej +0,75ä).
1 S¹ to orodki miejskie o podobnym do Wroc³awia potencjale, uk³adzie przestrzennym, funkcji oraz randze w miejskim systemie osadniczym [Smêtkowski, Ja³owiecki, Grzelak 2008], a tym samym o podobnym stopniu oddzia³ywania na swoje otoczenie
2 Brak danych agregowanych do tego samego poziomu (gmina) oraz umo¿liwiaj¹cych doko- nanie analizy porównawczej szeregu zmiennych w tych samych zakresach czasowych uniemo¿liwi³ wykorzystanie bardziej aktualnych statystyk.
WYNIKI BADAÑ
Przeprowadzone badania wskaza³y na szereg ró¿nic oraz podobieñstw w zakresie kierunków oraz dynamiki przekszta³ceñ obszarów wiejskich pomiêdzy wybranymi aglo- meracjami3.
Analiza syntetycznego wskanika rozwoju wielofunkcyjnego potwierdzi³a zale¿noæ pomiêdzy stopniem przekszta³ceñ a odleg³oci¹ od miasta centralnego w przypadku wszystkich omawianych aglomeracji (rys. 1). W wybranych aglomeracjach zaobserwo- wano spadek potencja³u i dynamiki rozwoju wielofunkcyjnego wraz z oddalaniem siê od miasta centralnego. W obu analizowanych momentach czasowych gminy po³o¿one w piercieniach wewnêtrznych posiada³y znacznie wy¿szy potencja³ rozwoju wielofunk- cyjnego ni¿ jednostki piercienia zewnêtrznego. Wokó³ wszystkich czterech miast war- toæ syntetycznej miary rozwoju w gminach bezporedniego s¹siedztwa mieci³a siê w przedziale +0,25ä +0,75ä. W przypadku jednostek drugiego piercienia w aglomera- cjach: wroc³awskiej, poznañskiej oraz ³ódzkiej wskanik osi¹ga³ wartoci poni¿ej 0,25ä (niski poziom rozwoju). W przypadku aglomeracji krakowskiej rozk³ad wartoci odchyle- nia od redniej wskazywa³ na najmniejsze dysproporcje przestrzenne w obrêbie obu pier-
cieni.
Najbardziej wyrana polaryzacja zró¿nicowania przestrzennego tempa rozwoju wielo- funkcyjnoci mia³a miejsce w strefie podmiejskiej Wroc³awia oraz £odzi. Rozpiêtoæ war- toci wskanika pomiêdzy jednostkami obu piercieni w przypadku Wroc³awia wynios³a w 2008 r. 1,12ä, natomiast £odzi 0,98ä. Tym samym stwierdziæ mo¿na, ¿e mamy tutaj do czynienia z wiêksz¹ koncentracj¹ impulsów rozwojowych w bezporednim otoczeniu miasta centralnego ni¿ w gminach piercienia zewnêtrznego. Mniejsze dysproporcje ce- chuj¹ natomiast obszary wiejskie zlokalizowane w obrêbie aglomeracji krakowskiej i po- znañskiej (tab. 1).
Jednostki przestrzenne wchodz¹ce w sk³ad obu piercieni wokó³ Poznania charakte- ryzuje wysoki stopieñ rozwoju spo³eczno-gospodarczego. Korzystne po³o¿enie geopoli- tyczne, a tak¿e silne tradycje przedsiêbiorczoci przyczyni³y siê do szybszego tempa urbanizacji wsi, a co za tym idzie rozwoju wielofunkcyjnego. Potwierdza to stosunko- wo niewielka rozpiêtoæ odchylenia od redniej pomiêdzy obydwoma piercieniami gmin:
+0,48ä w jednostkach wewnêtrznego piercienia i 0,30ä w jednostkach zewnêtrznego piercienia.
3 Celem artyku³u nie jest ocena poziomu rozwoju spo³eczno-gospodarczego gmin podmiej- skich, a jedynie próba ich porównania w zakresie g³ównych tendencji w odniesieniu do przekszta³- ceñ zachodz¹cych w jednostkach nale¿¹cych do dwóch piercieni wybranych miast. Dlatego te¿
pewne stwierdzenia diagnostyczne oparte zosta³y na analizie danych oraz literaturze przedmiotu.
W pierwszym etapie badañ dokonano analizy rozk³adu wartoci rednich arytmetycznych przyjê- tych cech diagnostycznych. Okaza³o siê, ¿e sporód wybranych aglomeracji relatywnie najni¿sza dynamika przemian spo³eczno-gospodarczych w roku 2008 cechowa³a strefê podmiejsk¹ Wroc³a- wia. Najwy¿sze rednie wartoci dla wiêkszoci cech charakteryzowa³y obszary wiejskie po³o¿one w strefie oddzia³ywania Poznania i Krakowa.
Rys. 1. Rozk³ad wartoci wskanika poziomu rozwoju wielofunkcyjnego w wybranych aglomeracjach w latach 1996 i 2008 (gminy zosta³y uszeregowane zgodnie z ich rosn¹c¹ odleg³oci¹ wzglêdem miasta centralnego)
Fig.1. The distribution of values ??of the level of multifunctional development in selected metropolitan areas between 1996 and 2008 (municipalities are ranked according to their increasing distance from the city center)
ród³o: Opracowanie w³asne / Source: Own study
W przypadku aglomeracji krakowskiej wzglêdnie silna jednorodnoæ gmin z punktu widzenia stopnia rozwoju wielofunkcyjnego jest efektem po³o¿enia w pobli¿u GOP-u, au- tostrady A4 oraz uwarunkowañ rodowiskowych. Czynniki te wp³ynê³y na w miarê rów- nolegle przebiegaj¹cy proces przekszta³ceñ w obu piercieniach gmin.
Tabela 1. Syntetyczny wskanik sumaryczny (rednia znormalizowana) poziomu rozwoju wielofunkcyjnego w wybranych aglomeracjach
Table 1. A synthetic indicator summary (average normalized) of the level of multifunctional development in selected metropolitan areas
ród³o: Opracowanie w³asne Source: Own study
a j c a r e m o l g A
n a t i l o p o r t e M
s a e r a
o g e n j y c k n u f o l e i w u j o w z o r a i n a w o k n u r a w U
t n e m p o l e v e d l a n o i t c n u f i t l u m r o f s n o i t i d n o
C Poziomrozwoju
o g e n j y c k n u f o l e i w
l e v e L
l a n o i t c n u f i t l u m f o
t n e m p o l e v e d e
w o d o w a z - o n z c e
³ o p s
l a n o i s s e f o r p - o i c o s
- o n l a r u t k u r t s a r f n i
e z c r a d o p s o g -
infrastructural-economic
- o n l a n o j c k n u f
e n n e z r t s e z r p -
l a i t a p s - l a n o i t c n u f 6
9 9
1 2008 1996 2008 1996 2008 1996 2008 w
a
³ c o r W
ñ e i c
r e i p I
g n i r I
5 6 .
0 0.73 0.66 0.78 0.42 0.67 0.58 0.73
ñ e i c
r e i p I I
g n i r I I
4 3 . 0
- -0.39 -0.35 -0.41 -0.22 -0.36 -0.30 -0.39
ñ a n z o P
ñ e i c
r e i p I
g n i r I
1 5 .
0 0.51 0.39 0.36 0.56 0.38 0.49 0.42
ñ e i c
r e i p I I
g n i r I I
7 3 . 0
- -0.36 -0.28 -0.25 -0.40 -0.27 -0.35 -0.30
w ó k a r K
ñ e i c
r e i p I
g n i r I
1 3 .
0 0.45 0.40 0.46 0.14 0.21 0.29 0.37
ñ e i c
r e i p I I
g n i r I I
0 2 . 0
- -0.29 -0.26 -0.30 -0.09 -0.14 -0.19 -0.24
d ó
£
ñ e i c
r e i p I
g n i r I
6 4 .
0 0.51 0.38 0.59 0.69 0.78 0.51 0.63
ñ e i c
r e i p I I
g n i r I I
6 2 . 0
- -0.29 -0.21 -0.33 -0.39 -0.44 -0.29 -0.35
Wyniki badañ wskazuj¹ na zró¿nicowane tempo zmian potencja³u rozwoju wielofunk- cyjnego obszarów wiejskich wybranych aglomeracji. W strefach podmiejskich trzech miast dostrze¿ono wzrost dysproporcji pomiêdzy piercieniami w stosunku do 1996 r.
(rys. 2). Relatywnie najwiêkszy wzrost polaryzacji nast¹pi³ w otoczeniu Wroc³awia i £o- dzi. Wartoæ wskanika odchylenia od redniej znormalizowanej w piercieniach
wewnêtrznych wzros³a w latach 19962008 odpowiednio o +0,15ä i +0,12ä. W strefie podmiejskiej Krakowa zró¿nicowanie przestrzenne gmin w obu piercieniach tak¿e wzro- s³o, jednak¿e zmiana wartoci odchylenia od redniej by³a niewielka: +0,08ä w piercie- niu wewnêtrznym oraz 0,05ä w piercieniu zewnêtrznym.
Rys. 2. Zmiany poziomu rozwoju wielofunkcyjnego w obrêbie stref podmiejskich wybranych aglomeracji w latach 19962008
Fig. 2. Changes in the multifunctional development within the selected metropolitan suburban areas in the years 19962008
W Wroc³aw, P Poznañ, K Kraków, £ £ód; 1 pierwszy piercieñ (first ring), 2 drugi piercieñ (second ring)
ród³o: Opracowanie w³asne Source: Own study
Jedyn¹ stref¹ podmiejsk¹, w której odnotowano spadek zró¿nicowania przestrzenne- go jednostek obu piercieni, by³a strefa podmiejska Poznania. W latach 19962008 war- toæ miary syntetycznej poziomu rozwoju wielofunkcyjnego spad³a o 0,07ä w gminach pierwszego piercienia (z +0,49ä do +0,42ä) oraz o 0,05ä w jednostkach drugiego pier-
cienia (z 0,35ä do 0,30ä). Zmniejszenie dysproporcji pod wzglêdem poziomu rozwoju wielofunkcyjnego potwierdza fakt, ¿e w 1996 r. w strefie podmiejskiej Poznania ponad 50% wszystkich jednostek przestrzennych znalaz³o siê w grupie gmin o niskim poziomie rozwoju, a w 2008 r. zaobserwowano ju¿ wyran¹ koncentracjê jednostek w grupie o przeciêtnym poziomie rozwoju wielofunkcyjnego.
W przypadku pozosta³ych aglomeracji obserwuje siê spadek liczby gmin o niskim poziomie przekszta³ceñ przy jednoczesnym wzrocie liczby jednostek w przedziale o naj- wy¿szym tempie zmian zmierzaj¹cych do wielofunkcyjnoci (por. rys. 1). Wzrost ten zwi¹zany by³ przede wszystkim z dynamik¹ zmian zachodz¹cych w obrêbie jednostek przestrzennych pierwszego piercienia. Wyranie zatem widaæ wiêksz¹ koncentracjê im- pulsów dla rozwoju wielofunkcyjnego w gminach granicz¹cych bezporednio z miastem centralnym kosztem rozwoju potencja³u gmin piercienia zewnêtrznego.
Analiza rozk³adu przestrzennego wartoci wskanika syntetycznego wskaza³a nie tyl- ko na rosn¹ce dysproporcje pomiêdzy oboma piercieniami gmin, ale tak¿e na ró¿nice wewn¹trz poszczególnych krêgów. Rozwój obszarów wiejskich pod wzglêdem potencja³u wielofunkcyjnego posiada cechy uk³adu koncentrycznego (rys. 3).
Okaza³o siê te¿, ¿e strefy podmiejskie Wroc³awia i £odzi s¹ bardzo podobne pod wzglêdem obrazu przekszta³ceñ w kierunku rozwoju wielofunkcyjnego. Obie aglomeracje charakteryzuj¹ stosunkowo niskie wartoci rednich dla przyjêtych zmiennych diagno- stycznych, co wiadczy o wzglêdnie jeszcze niskim poziomie zaawansowania procesów rozwoju wielofunkcyjnego. Wysoki poziom przekszta³ceñ w kierunku wielofunkcyjnoci odnotowany zosta³ wy³¹cznie w gminach bezporedniego oddzia³ywania Wroc³awia
szczególnie w wiêtej Katarzynie, Czernicy i Kobierzycach. Na szczególn¹ uwagê za- s³uguj¹ przekszta³cenia obszarów wiejskich zlokalizowanych w po³udniowej czêci bada- nej strefy (gmina Kobierzyce), gdzie skrzy¿owanie najwa¿niejszych dróg województwa (m.in. autostrada A4) okaza³o siê motorem napêdowym do lokalizacji wielu inwestycji, m.in. Cadbury, Leoni Kabel, Tesco i wiele innych, a co za tym idzie wa¿nym impulsem do przekszta³ceñ w kierunku wielofunkcyjnoci [Grykieñ 2008].
Jednostki o najwy¿szym poziomie zmian (w których wartoæ odchylenia od redniej wynios³a powy¿ej +1ä) z powodzeniem wykorzysta³y tzw. rentê po³o¿enia. Bezporednie s¹siedztwo du¿ego orodka miejskiego to najwa¿niejszy czynnik generuj¹cy impulsy do przekszta³ceñ obszarów wiejskich. We wspomnianych gminach odnotowano m.in. naj- wiêksze natê¿enie ruchów migracyjnych, dynamiczny rozwój indywidualnego budownic- twa mieszkaniowego, intensywny rozwój przedsiêbiorczoci wiejskiej oraz ró¿nicowanie
róde³ dochodów ludnoci wiejskiej.
Specyfika wsi pod³ódzkiej wynika z charakteru miasta, które przez wiele lat stanowi-
³o monocentryczny i monofunkcyjny orodek rozwoju przemys³u odzie¿owego [Koter 1985; Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1995; Liszewski 2008]. Do gmin o najwy¿szym poziomie rozwoju wielofunkcyjnego (wartoæ odchylenia od redniej pow. 1ä) nale¿¹ m.in. Andre- spol, Rzgów i Aleksandrów £ódzki. S¹ to gminy, w których najwczeniej dostrze¿ono rozwój funkcji nierolniczych [Wójcik 2004]. Oprócz bezporedniego s¹siedztwa z mia- stem centralnym, wspomniane gminy posiadaj¹ jeszcze jeden atut po³o¿enie przy naj- wa¿niejszych szlakach komunikacyjnych regionu, m.in. obwodnicy wschodniej miasta, drodze krajowej nr 1 czy linii kolejowej AndrespolKoluszki. Ponadto w po³udniowej czêci strefy, w gminie Rzgów, powsta³ jeden z najwiêkszych w Polsce zespo³ów hal tar- gowych [Wójcik 2004], co stanowi³o silny bodziec do podejmowania dzia³alnoci poza- rolniczej w regionie, a co za tym idzie do rozwoju wielofunkcyjnego okolicznych wsi.
Z kolei przestrzenny rozk³ad wartoci syntetycznego wskanika rozwoju wielofunk- cyjnego w strefie podmiejskiej Poznania odzwierciedla³ lokalizacjê jednostek o najwy¿- szym poziomie rozwoju: Tarnowa Podgórnego, Suchego Lasu, Swarzêdza czy Komornik (wartoæ odchylenia od redniej w 2008 r. wynios³a powy¿ej +0,82ä). Rozmieszczenie po- wy¿szych gmin nawi¹zuje do lokalizacji najwa¿niejszych dróg wylotowych z miasta.
W zwi¹zku z korzystnym po³o¿eniem wzglêdem granic miasta oraz kluczowych szlaków komunikacyjnych w jednostkach pierwszego krêgu koncentruj¹ siê najsilniejsze impulsy rozwojowe, tzn. cechuje je intensywny rozwój strefy suburbialnej, a tak¿e stref aktywno-
ci gospodarczej [Domagalski, Kacprzak, Staszewska 2008]. Wyj¹tek stanowi¹ Mosina
oraz Kleszczewo, w których odnotowano s³abszy rozwój potencja³u wielofunkcyjnego.
Wp³yw na to mia³ przede wszystkim czynnik przyrodniczy. Zasadnicza czêæ gminy Mo- sina po³o¿ona jest bowiem w otulinie Wielkopolskiego Parku Narodowego oraz Rogaliñ- skiego Parku Krajobrazowego [Ko³odziejczak 2008]. Gmina Kleszczewo natomiast wyró¿- nia siê zdecydowanie najwy¿sz¹ jakoci¹ gleb (udzia³ gruntów klas bonitacyjnych IIV w ogólnej powierzchni gminy wynosi 87%) [Maækiewicz 2008] i tym samym nadal posia- da w du¿ym stopniu rolniczy charakter.
Du¿e ró¿nice w rozk³adzie przestrzennym gmin pod wzglêdem poziomu rozwoju wie- lofunkcyjnego zaobserwowano w aglomeracji krakowskiej. Gminy wchodz¹ce w sk³ad obu piercieni Krakowa cechuje wzglêdnie podobny potencja³ wielofunkcyjnoci (por.
rys. 2). Jedynymi gminami, w których wielkoæ syntetycznej miary rozwoju w 1996 r.
znacznie odbiega³a od redniej, by³y jednostki zlokalizowane we wschodniej oraz po³u- dniowej czêci wewnêtrznego piercienia gmin granicz¹cych z Krakowem. Generalnie rozmieszczenie gmin o najwy¿szych wartociach wskanika syntetycznego nawi¹zuje do przebiegu autostrady A4. Na kszta³t i dynamikê rozwoju wielofunkcyjnego silny wp³yw wywiera tak¿e s¹siedztwo GOP-u. Oddzia³ywanie konurbacji górnol¹skiej na otoczenie jest bowiem na tyle silne, ¿e przenika siê z impulsami rozwojowymi generowanymi przez stolicê województwa ma³opolskiego.
Ró¿nice przestrzenne w zaawansowaniu wielofunkcyjnego rozwoju w strefie podmiej- skiej Krakowa wynikaj¹ tak¿e z uk³adu fizycznogeograficznego. Specyficzny, równole¿ni- kowy uk³ad ukszta³towania terenu, wynikaj¹cy z przebiegu doliny Wis³y, determinuje kie- runki i tempo rozwoju. St¹d rozk³ad przestrzenny gmin o najs³abiej wykszta³conej wielofunkcyjnoci w du¿ym stopniu nawi¹zuje do przebiegu doliny Wis³y.
Analiza zró¿nicowania przestrzennego potencja³u rozwoju wielofunkcyjnego wykaza-
³a, ¿e jest on wypadkow¹ szeregu czynników o charakterze endo- i egzogenicznym.
P³aszczyzn¹ najsilniej ró¿nicuj¹c¹ przestrzenny obraz wielofunkcyjnoci w strefie pod- miejskiej Wroc³awia, co potwierdzaj¹ rednie wartoci syntetycznego wskanika suma- rycznego w obu pasmach gmin wokó³ Wroc³awia (+0,72ä w I piercieniu, 0,38ä w II pierscieniu), jest grupa uwarunkowañ infrastrukturalno-gospodarczych (por. tab. 1).
Jej wysokoæ by³a wy¿sza od wartoci charakteryzuj¹cych pozosta³e grupy determinant, a co za tym idzie, mia³a najwiêkszy wp³yw na koñcow¹ wartoæ syntetycznego wskani- ka poziomu rozwoju wielofunkcyjnego (rys. 4). Rozk³ad wartoci rednich wskazuje, ¿e omawiana p³aszczyzna w wiêkszym stopniu warunkuje rozwój wielofunkcyjny w gminach pierwszego piercienia (+0,66ä w 1996 r. i +0,78ä w 2008 r.). Jest to szczegolnie widoczne w przypadku gmin: Kobierzyce, Czernica oraz wiêta Katarzyna, gdzie wartoæ wskani- ka znacznie przewy¿sza rednie dla ca³ego pierwszego krêgu.
Na wysokie wartoci determinanty infrastrukturalno-gospodarczej wp³yn¹³ intensyw- ny rozwój szeroko rozumianej przedsiêbiorczoci. Przeprowadzona analiza rozmieszczenia podmiotów gospodarczych prowadzonych przez osoby fizyczne wykaza³a daleko id¹ce przeobra¿enia w obrêbie gmin usytuowanych w s¹siedztwie Wroc³awia, co wynika z do- brego skomunikowania, bliskoci szeroko rozumianego rynku zbytu oraz z ni¿szych kosztów nieruchomoci poza granicami du¿ego miasta. Dostrze¿ono, ¿e dziêki rozwojowi sieci dróg lokalnych (a przede wszystkim podniesieniu ich jakoci) oraz wiêkszej dostêp- noci do indywidualnych rodków transportu rola tego czynnika s³abnie, a dzia³alnoæ
4 Kartogramy nie odzwierciedlaj¹ relacji przestrzennej pod wzglêdem powierzchni danej strefy podmiejskiej. Maj¹ na celu jedynie wskazanie zró¿nicowania w obrêbie gmin.
Rys. 3. Poziom rozwoju wielofunkcyjnego w strefach podmiejskich wybranych miast w latach 199620084
Fig. 3. The level of multifunctional development in suburban areas of selected cities in the years 19962008
1 bardzo niski (very low); 2 niski (low); 3 przeciêtny (average); 4 wysoki (high); 5 bardzo wysoki (very high)
ród³o: Opracowanie w³asne / Source: Own study
Rys. 4. Wskaniki syntetyczne uwarunkowañ rozwoju wielofunkcyjnego wed³ug gmin w 2008 r.
(gminy zosta³y uszeregowane zgodnie z ich rosn¹c¹ odleg³oci¹ od miasta centralnego) Fig. 4. Synthetic indicators of multifunctional development conditionsby municipalities in 2008
(municipalities are ranked according to their increasing distance from the city center)
ród³o: Opracowanie w³asne Source: Own study
gospodarcza rozwijaæ siê mo¿e tak¿e w znacznej odleg³oci od g³ównych arterii komuni- kacyjnych.
Kolejn¹ grup¹ silnie determinuj¹c¹ kierunki i tempo rozwoju wielofunkcyjnego s¹ czynniki spo³eczno-zawodowe. Obserwuje siê, ¿e si³a oddzia³ywania powy¿szej grupy uwarunkowañ mia³a nieco wiêksze znaczenie w przypadku jednostek pierwszego pier-
cienia. Znacz¹cy wp³yw uwarunkowañ spo³eczno-zawodowych w obrêbie gmin bezpo-
redniego s¹siedztwa z Wroc³awiem wynika³ przede wszystkim z nap³ywu nowych miesz- kañców, a co za tym idzie z rosn¹cej gêstoci zaludnienia. Tym samym w wiêkszoci jednostek si³a oddzia³ywania tej grupy determinant w obu momentach czasowych anali- zy by³a porównywalna z czynnikami infrastrukturalno-gospodarczymi.
Analiza porównawcza wykaza³a odmienny trend przekszta³ceñ w strefie podmiejskiej Krakowa. W gminach pierwszego piercienia zaobserwowano wiêksze rozbie¿noci po- miêdzy poziomem przekszta³ceñ w sferze spo³eczno-zawodowej oraz infrastrukturalno-go- spodarczej. W jednostkach granicz¹cych z Wroc³awiem wartoci odchylenia od redniej (2008 r.) dla obu grup uwarunkowañ pokrywa³y siê, podczas gdy w gminach wokó³ Kra- kowa zasadniczo siê ró¿ni³y (por. rys. 4). Ponadto w przypadku Wroc³awia w jednost- kach drugiego piercienia widoczny jest silny wp³yw jednej determinanty (funkcjonalno- przestrzennej), natomiast w przypadku Krakowa brakuje jednej konkretnej p³aszczyzny warunkuj¹cej stopieñ zró¿nicowania przestrzennego poziomu rozwoju wielofunkcyjnego.
W strefie podmiejskiej £odzi najwiêkszy wp³yw na wzrost dysproporcji miêdzygmin- nych mia³y przekszta³cenia funkcjonalno-przestrzenne. rednia wartoæ odchylenia w la- tach 19962008 dla tej grupy uwarunkowañ wynios³a +0,73ä w gminach pierwszego pier-
cienia i 0,41ä w gminach drugiego piercienia (por. tab. 1). Obserwuje siê tak¿e intensyfikacjê procesów w gminach bezporedniego s¹siedztwa. Na wysokie wartoci wskanika syntetycznego wp³yw mia³y najwy¿sze w ca³ej strefie podmiejskiej wartoci niemal wszystkich zmiennych cz¹stkowych. Zwi¹zane to by³o z po³o¿eniem najlepiej roz- winiêtych jednostek w po³udniowej czêci strefy, a przede wszystkim w strefie oddzia³y- wania g³ównych ci¹gów komunikacyjnych.
Kolejne dwie grupy uwarunkowañ w podobnym stopniu determinowa³y poziom roz- woju wielofunkcyjnego w strefie podmiejskiej £odzi. Przeprowadzone badania wskaza³y na rosn¹c¹ dywersyfikacjê gmin pod wzglêdem uwarunkowañ infrastrukturalno-gospo- darczych. Tak wyrane zmiany wynika³y z poziomu rozwoju infrastruktury technicznej, wzrostu dochodów gmin per capita oraz rozwoju przedsiêbiorczoci indywidualnej.
Dla grupy uwarunkowañ infrastrukturalno-gospodarczych i spo³eczno-zawodowych wskaniki na poziomie wy¿szym charakteryzowa³y gminy, w których odnotowano naj- wy¿sze w ca³ej strefie wskaniki salda migracji (gminy pierwszego piercienia) oraz efekt wzrastaj¹cego nawet do 80% udzia³u ludnoci nierolniczej (gminy drugiego piercienia).
Najsilniejsz¹ p³aszczyzn¹ ró¿nicuj¹c¹ gminy wokó³ Poznania pod k¹tem wielofunkcyj- noci, s¹ uwarunkowania spo³eczno-zawodowe. rednia wartoæ odchylenia od redniej w latach 19962008 wynios³a +0,51ä w jednostkach administracyjnych pierwszego pier-
cienia oraz 0,36ä w jednostkach piercienia drugiego. Wspomniane zró¿nicowanie wy- nika g³ównie z przyczyn spo³ecznych, których natê¿enie jest wiêksze w gminach we- wnêtrznego piercienia przy po³udniowo-wschodniej granicy Poznania. W jednostkach
tych zanotowano najwy¿sze wartoci gêstoci zaludnienia, salda migracji i udzia³u lud- noci nierolniczej w stosunku do gmin po³o¿onych w wiêkszej odleg³oci od miasta cen- tralnego. Ze wzglêdu na atrakcyjne warunki przyrodnicze oraz dogodne po³¹czenie naj- wczeniej nast¹pi³ tam rozwój budownictwa mieszkaniowego [Domagalski, Kacprzak, Staszewska 2008], a tym samym wygenerowane zosta³y impulsy do szeregu przemian wskazuj¹cych na odchodzenie od monofunkcyjnych struktur spo³eczno-zawodowych.
Na uwagê zas³uguje fakt, ¿e w obu analizowanych momentach czasowych miara syn- tetyczna wspomnianej determinanty w zasadzie siê nie zmieni³a (por. tab. 1). Inaczej na- tomiast przedstawia siê sytuacja w grupie uwarunkowañ infrastrukturalno-gospodar- czych oraz funkcjonalno-przestrzennych. Strefa podmiejska Poznania jest jedynym obszarem, w ramach analizowanych aglomeracji, o czym wczeniej wspomniano, w któ- rych zanotowano spadek dysproporcji przestrzennych miêdzy obydwoma piercieniami gmin.
W latach 19962008 niewielkie obni¿enie wartoci odchylenia od redniej nast¹pi³o na p³aszczynie infrastrukturalno-gospodarczej w gminach pierwszego krêgu (o 0,03ä).
W tym samym czasie w gminach drugiego piercienia mia³ miejsce wzrost wartoci o ta- k¹ sam¹ wielkoæ. Zmniejszenie zró¿nicowania miêdzygminnego w obrêbie ca³ej strefy potwierdza wysoki ogólny poziom rozwoju spo³eczno-gospodarczego. W 2008 r. region ten charakteryzowa³ siê najwy¿szymi wartociami poszczególnych zmiennych uwarunko- wañ infrastrukturalno-gospodarczych wzglêdem pozosta³ych aglomeracji. Najwy¿sze wartoci odchylenia od redniej omawianej determinanty, wzglêdem pozosta³ych p³asz- czyzn rozwoju wielofunkcyjnego, charakteryzowa³y przede wszystkim gminy drugiego piercienia Poznania (Oborniki, Szamotu³y, rem, rodê Wielkopolska i Zaniemyl). Wy- nika³o to m.in. z wysokiego poziomu dochodów per capita w tych gminach.
Szczególnym przypadkiem jest wyrany spadek dysproporcji przestrzennych wynika- j¹cych z oddzia³ywania uwarunkowañ funkcjonalno-przestrzennych (por. tab. 1). War- toæ odchylenia od redniej w gminach pierwszego piercienia obni¿y³a siê o 32%, z +0,56ä do +0,38ä, natomiast w gminach drugiego piercienia wzros³a odpowiednio o 32%, z 0,40ä do 0,27ä. Tym samym widoczne jest znacz¹ce zmniejszenie siê ró¿nic pomiêdzy obydwoma piercieniami gmin. Pozwala to stwierdziæ, ¿e impulsy rozwoju wie- lofunkcyjnego nie s¹ generowane wy³¹cznie w cis³ym s¹siedztwie miasta centralnego, ale zachodz¹ równie¿ w jednostkach po³o¿onych z dala od niego. Kierunki i tempo pro- cesu dezagraryzacji wsi rozk³adaj¹ siê zatem bardziej równomiernie ani¿eli w przypadku pozosta³ych aglomeracji i prowadz¹ do bardziej zrównowa¿onego rozwoju ca³ej strefy podmiejskiej.
Z analizy porównawczej czterech podobnych pod wzglêdem potencja³u aglomeracji miejskich wyci¹gniêto ogólne wnioski, d¹¿¹c do wychwycenia prawid³owoci i kierunko- woci przemian zachodz¹cych w warstwie rozwoju wielofunkcyjnego. Mo¿na zatem stwierdziæ, ¿e zró¿nicowanie poziomu rozwoju wielofunkcyjnego w strefach podmiejskich wybranych miast w du¿ej mierze determinowane jest przez ogólny poziom rozwoju spo-
³eczno-gospodarczego w danym regionie, a co za tym idzie stopieñ urbanizacji wsi.
Wieloaspektowa analiza wykaza³a, ¿e gminy w strefie oddzia³ywania Wroc³awia oraz £o- dzi cechuje wzglêdnie s³abo zaawansowany poziom przekszta³ceñ zmierzaj¹cych do roz- woju wielofunkcyjnego.
We wszystkich strefach podmiejskich najwiêkszy potencja³ rozwoju wielofunkcyjne- go koncentruje siê w gminach pierwszego piercienia wokó³ miasta centralnego, chocia¿
jego rozk³ad jest dosyæ mocno zró¿nicowany w poszczególnych aglomeracjach. Jednost- ki wewnêtrznego piercienia stanowi¹ obszar, który z racji korzystnego po³o¿enia gene- ruje szereg impulsów rozwojowych. Wynika to z bezporedniego s¹siedztwa du¿ego orodka oraz z korzystniejszego uk³adu sieci szlaków komunikacyjnych o randze po- nadregionalnej. Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e w strefie podmiejskiej Wroc³awia za- chodz¹ najwiêksze dysproporcje pomiêdzy obydwoma piercieniami jednostek admi- nistracyjnych, co wiadczy o silnie zró¿nicowanej dynamice zmian. Intensyfikacja proce- sów generowanych przez miasto centralne prowadzi do wzrostu polaryzacji gmin na ko- rzyæ wewnêtrznego piercienia.
Dostrzega siê ponadto, ¿e istotnym czynnikiem modyfikuj¹cym poziom rozwoju wie- lofunkcyjnego jest jakoæ warunków przyrodniczych. Dotyczy to g³ównie mo¿liwoci wykorzystania tego potencja³u do rozwoju produkcji rolniczej (Poznañ, Wroc³aw), ale te¿
wystêpowania takich barier rodowiskowych, jak Parki Narodowe czy Parki Krajobrazo- we (Poznañ). W tym sensie czynnik przyrodniczy stanowi swoistego rodzaju barierê dla rozwoju wielofunkcyjnego. Zosta³o do dostrze¿one g³ównie w przypadku strefy podmiej- skiej Poznania (gmina Kleszczewo, Mosina) oraz Krakowa (gminy w po³udniowo- -wschodniej czêci strefy, wzd³u¿ doliny Wis³y). Na tym tle procesy zachodz¹ce w stre- fie oddzia³ywania Wroc³awia wskazuj¹, ¿e przy odpowiedniej polityce lokalnej mo¿na po- godziæ rozwój wielofunkcyjny z aspektem rodowiskowym, czego przyk³adem jest gmina Kobierzyce.
Du¿¹ rolê w generowaniu rozwoju wielofunkcyjnego odgrywa tak¿e s¹siedztwo in- nych orodków, których oddzia³ywanie mo¿e byæ na tyle silne, ¿e nak³ada siê z oddzia-
³ywaniem danego miasta na w³asne otoczenie. Taki przypadek zosta³ zaobserwowany je- dynie w strefie podmiejskiej Krakowa (wp³yw GOP-u).
Na poziom rozwoju wielofunkcyjnego ma wp³yw tak¿e przynale¿noæ administracyjna do konkretnego powiatu. W du¿o korzystniejszej sytuacji znalaz³y siê gminy wchodz¹ce w sk³ad jednostki silnie powi¹zanej z miastem centralnym. Fakt ten zosta³ potwierdzony zarówno w przypadku strefy podmiejskiej Wroc³awia (gminy o najwy¿szym potencjale zlokalizowane s¹ w obrêbie powiatu wroc³awskiego), jak i pozosta³ych miast: Krakowa (gminy o najwy¿szym potencjale zlokalizowane s¹ w obrêbie powiatu krakowskiego i wielickiego), £odzi (powiaty ³ódzki wschodni oraz zgierski), Poznania (w zasadzie wszystkie gminy obu piercieni wokó³ miasta nale¿¹ do jednego powiatu poznañskie- go). Tym samym oceniæ mo¿na poziom aktywnoci w³adz samorz¹dowych w tworzeniu warunków dla poprawy potencja³u rozwojowego danej jednostki.
W ró¿nicowaniu poziomu rozwoju wielofunkcyjnego zaobserwowano tak¿e siln¹ rolê ma³ych miast po³o¿onych w drugim piercieniu gmin. Wspó³praca miasta centralnego z orodkami satelitarnymi generowa³a swoiste impulsy rozwoju przede wszystkim wo- kó³ Wroc³awia, Poznania i Krakowa. Obserwowane obustronne ci¹¿enie pomiêdzy mia- stem centralnym a najprê¿niej rozwijaj¹cymi siê ma³ymi miastami (czêsto o strukturze wielofunkcyjnej) przyczyni³o siê do szybszego tempa przekszta³ceñ w kierunku wielo- funkcyjnoci w jednostkach po³o¿onych w wiêkszej odleg³oci od centrum.
Wieloaspektowa analiza wykaza³a, ¿e w ka¿dej z aglomeracji kluczow¹ rolê w ró¿nico- waniu potencja³u wielofunkcyjnego odgrywa inna grupa uwarunkowañ. W strefie pod- miejskiej Wroc³awia, podobnie jak Krakowa, jest do determinanta infrastrukturalno-go- spodarcza, w strefie podmiejskiej Poznania determinanta spo³eczno-zawodowa, natomiast w strefie oddzia³ywania £odzi funkcjonalno-przestrzenna. Tym samym stwierdza siê, ¿e jest to element o najmniej jednolitym tempie rozwoju w gminach pod- miejskich.
PODSUMOWANIE
Wyniki przeprowadzonych badañ potwierdzi³y, ¿e ka¿da z aglomeracji miejskich gene- ruje swoje w³asne, specyficzne impulsy rozwoju wielofunkcyjnego. Analiza syntetyczne- go wskanika rozwoju wielofunkcyjnego potwierdzi³a zale¿noæ pomiêdzy stopniem prze- kszta³ceñ a odleg³oci¹ od miasta centralnego w przypadku wszystkich omawianych aglomeracji. We wszystkich strefach podmiejskich najwiêkszy potencja³ rozwoju wielo- funkcyjnego koncentruje siê w gminach pierwszego piercienia wokó³ miasta centralne- go, chocia¿ jego rozk³ad jest dosyæ mocno zró¿nicowany w poszczególnych aglomera- cjach. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e na prze³omie kilkunastu lat poziom nasycenia funkcjami gmin w I piercieniach zasadniczo wzronie. W po³¹czeniu z intensywnym rozwojem miast centralnych silne impulsy rozwojowe zostan¹ wygenerowane tak¿e w gminach po-
³o¿onych w wiêkszej odleg³oci.
PIMIENNICTWO
Domagalski P., Kacprzak E., Staszewska E., 2008. Jednostki wiejskie w strefie wp³ywu aglome- racji poznañskiej. [W:] Problemy i metody oceny kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce.
Red. W. Gierañczyk, M. Kluba. Studia Obszarów Wiejskich 13. PTG, IGiPZ PAN, Warsza- wa, 5975.
Grykieñ S., 2008. Gmina Kobierzyce harmonijne ³¹czenie funkcji rolniczej z aktywizacj¹ gospo- darcz¹ i procesami suburbanizacji. [W:] Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miej- sko-wiejskiego w Polsce, Red. A. Jezierska-Thole, L. Koz³owski. Wyd. UMK, Toruñ, 309318.
Heffner K., 2000. Kreacja orodków wielofunkcyjnego rozwoju na obszarach wiejskich. Wie
i Rolnictwo 2(107). IRWiR PAN, Warszawa, 4459.
Falkowski J., 1985. Funkcja rolnicza strefy podmiejskiej. [W:] Pojêcia i metody badañ strefy podmiejskiej. Folia Geographica 5, Acta Universitatis Lodziensis, 273285.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1995. Urbanizacja wsi w strefie podmiejskiej £odzi. [W:] Urbaniza- cja wsi w obrze¿ach miejsko-wiejskich. Red. Z.J. Kamiñski. Katowice, 103114.
K³odziñski M., 2001. Problemy przekszta³ceñ obszarów wiejskich w kierunku wielofunkcyjno-
ci. [W:] Wie i rolnictwo na prze³omie wieków, Red. I. Bukraba-Rylska, A. Rosner. IRWiR PAN, Warszawa, 723.
Koter M., 1985. Kszta³towanie siê strefy podmiejskiej w wietle badañ historyczno-geograficz- nych. Folia Geographica 5, Acta Universitatis Lodziensis, 6173.
Liszewski S., 2008. Od miasta rolniczego do obszaru metropolitalnego. Przyk³ad £odzi.
[W:] Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce. Red. A. Je- zierska-Thole, L. Koz³owski. Wyd. UMK, Toruñ, 145156.
Maækiewicz B., 2008. Ceny nieruchomoci niezabudowanych jako kryterium zmian funkcjonalno- przestrzennych w aglomeracjach miejskich. [W:] Problemy i metody oceny kontinuum miej- sko-wiejskiego w Polsce. Red. W. Gierañczyk, M. Kluba. Studia Obszarów Wiejskich 13.
Warszawa, 89101.
Rosner A., 2001. Spo³eczno-ekonomiczne uwarunkowania przemian strukturalnych w rolnictwie.
[W:] Wie i rolnictwo na prze³omie wieków. Red. I. Bukraba-Rylska, A. Rosner. IRWiR PAN, Warszawa, 4761.
Smêtkowski M., Ja³owiecki B., Grzelak G., 2008. Obszary metropolitalne w Polsce: problemy rozwojowe i delimitacja. [W:] Raporty i Analizy EUROREG 1/2009. Red. A. Wo. Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, IERiG¯, Warszawa, 6075.
Wójcik M., 2004. Rozwój pozarolniczej dzia³alnoci gospodarczej w wybranych gminach wiej- skich aglomeracji ³ódzkiej. [W:] Pozarolnicza dzia³alnoæ gospodarcza na obszarach wiejskich.
Red. E. Pa³ka. Studia Obszarów Wiejskich 5. PTG, IGiPZ PAN, Warszawa, 123136.
Zegar J., 2000. Kierunki rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich uwarunkowania regionalne.
PAN KPZK, Studia CX, Warszawa, 2337.
TRANSFORMATIONS IN THE COUNTRYSIDE IN SELECTED SUBURBAN AREA AGGLOMERATIONS IN POLAND
Abstract. This paper identifies the factors which determine the direction and dynamics of changes in the peri-urban areas with a similar demographic potential (Wroc³aw, Kraków, £ód, Poznañ). An assessment of the level of transformation of individual groups of conditions was made. This, in turn, made it possible to present an image of synthetic transformations and identify trends taking place in multi-functional development.
Key words: agglomeration, multifunctionality, determinants of transformation.
Zaakceptowano do druku Accepted for print: 10.09.2012
