Osoby prawne i inne jednostki organizacyjne w prawie prywatnym międzynarodowym

Zagadnienia na kolokwium 24.03 GRUPA 1 25.03 GRUPY 4 I 6

1. Źródła p.p.m. - podać przykłady aktów prawnych zawierających normy kolizyjne

2. Łączniki – klasyfikacja, łącznik miejsca zamieszkania, zwykłego pobytu, łącznik obywatelstwa – podać przykłady zastosowania łączników w ustawie p.p.m z 2011 r.

3. Wybór prawa w ustawie p.p.m z 2011 r. – podać przykłady zastosowania łączników 4. Statut personalny osoby fizycznej i osób prawnych art. 11- 21

5. Pełnomocnictwo i przedstawicielstwo ustawowe 6. Prawo właściwe dla przedawnienia

BEZ PRAWA WŁAŚCIWEGO DLA DOKONANIA CZYNNOŚCI PRAWNEJ I JEJ FORMY ART. 24 i 25!!!!

Materiały uzupełniające:

Osoby prawne i inne jednostki organizacyjne w prawie prywatnym międzynarodowym

Nowa ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym przyjmuje koncepcję kombinowaną, polegającą na odwołaniu się do łączników siedziby i utworzenia. Osoba prawna podlega wprawdzie zasadniczo prawu państwa siedziby, jeżeli jednak prawo to przewiduje właściwość prawa państwa, na podstawie którego osoba prawna została utworzona, stosuje się prawo tego ostatniego państwa (art. 17 ust. 1–2 p.p.m.).

Warto wspomnieć, że w toku prac nad projektem koncepcja regulacji statutu personalnego osób prawnych ulegała istotnym zmianom. Na pewnym etapie zdecydowano się na wybór łącznika utworzenia, później siedziby głównej, ostatecznie zaś powrócono do koncepcji posłużenia się pojęciem „siedziby" bez sprecyzowania, o jaki aspekt lokalizacji osoby prawnej chodzi. Wybór kryterium siedziby jako zasadniczego łącznika służącego ustalaniu prawa właściwego nie został umotywowany w uzasadnieniu projektu ustawy. Uzasadnienie nie wyjaśnia również, jak należy rozumieć pojęcie siedziby³.

Przyjęte rozwiązanie z jednej strony może być przedmiotem łagodnej krytyki, jednak z drugiej strony można pokusić się o nieco prowokacyjną tezę, że brak wyjaśnienia centralnego pojęcia siedziby ma stosunkowo niewielkie znaczenie z perspektywy praktyki.

Dlaczego istnieje pole do krytyki? Należy pokreślić, że nie istnieje teoria siedziby (osoby prawnej) jako takiej. Pod pojęciem łącznika siedziby kryją się dwie odrębne, a w istocie przeciwstawne i z założenia niemożliwe do pogodzenia ze sobą teorie: siedziby rzeczywistej i siedziby statutowej.

Koncepcja siedziby rzeczywistej nakazuje stosować do osoby prawnej prawo tego państwa, w którym koncentrują się czynności zarządzania bądź skupia się jej główna działalność faktyczna. Jeżeli spróbować w jednym zdaniu wyrazić sens tej teorii, to broni ona dostępu do terytorium państwa ją stosującego zagranicznym osobom prawnym.

Uniemożliwia także „ucieczkę" krajowych osób prawnych spod zasięgu jurysdykcji miejscowego prawa. Jest teorią protekcjonistyczną, zmierzającą do wymuszenia prowadzenia działalności wyłącznie za pośrednictwem rodzimych osób prawnych na terytorium danego kraju. Zagraniczne osoby prawne mogą być trwale obecne na obszarze obcej jurysdykcji jedynie w formie oddziału bądź innej podobnej jednostki o charakterze niesamoistnym.

Koncepcja siedziby statutowej jest natomiast znacznie bliższa teorii utworzenia niż teorii siedziby rzeczywistej. Teoria siedziby statutowej w tym sensie zbliża się do teorii utworzenia, że za prawo właściwe uznaje prawo wybrane przez założycieli osoby prawnej. Miarodajne jest prawo tego państwa, które wskazali założyciele, decydując o umiejscowieniu siedziby statutowej osoby prawnej w pewnym państwie. Decyzja ta przesądza o statucie personalnym, ponieważ systemy prawa materialnego powszechnie przyjmują zasadę, że siedziba statutowa musi być umiejscowiona na terytorium państwa, które zamierza przyznać lub przyznało osobie prawnej podmiotowość. Różnica między teorią siedziby statutowej a teorią utworzenia wynika z faktu, iż łącznik siedziby statutowej umożliwia zmianę raz obranego prawa właściwego przez transgraniczne przeniesienie siedziby statutowej.

Natomiast teoria utworzenia wyklucza taką zmianę, gdyż kreuje tzw. statut stały. Prawo zostaje na trwale zdeterminowane w chwili utworzenia osoby prawnej⁴.

Obecne rozwiązanie ustawy skłania do pewnej krytyki. Nie przesądzono bowiem kwestii natury koncepcyjnej, jak ma być rozumiana siedziba osoby prawnej⁵. Tym samym stworzono pole do kontynuacji stosowania teorii siedziby rzeczywistej, jak czyniła to znaczna część doktryny pod rządami ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r.

Tymczasem teoria siedziby rzeczywistej jest, po pierwsze, trudna do pogodzenia z prawem Unii Europejskiej, a konkretnie z przepisami o swobodzie przedsiębiorczości wynikającymi z art. 49–54 TFUE (dawne art. 43–48 TWE). Zakres tej swobody jest przedmiotem interpretacji w precedensowych wyrokach Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z lat 1999–2008⁶. Wyroki te są powszechnie znane i nie muszą być w tym miejscu szerzej analizowane. W największym uproszczeniu, spółki z państw członkowskich mogą obecnie żądać przyjęcia na terytorium państwa członkowskiego, do którego przenoszą swój główny zakład i siedzibę rzeczywistą. Państwo przyjmujące może ograniczyć imigrację wyłącznie z powołaniem się na

interes publiczny w granicach restrykcyjnie interpretowanego testu proporcjonalności.

Państwo członkowskie nie tylko ma obowiązek uznać podmiotowość spółki stosownie do prawa, zgodnie z którym została ona utworzona (co wynika ze sprawy Überseering), ale także powinno co do zasady stosować do spółki jej macierzyste prawo i może egzekwować regulacje własnego prawa wyłącznie z zachowaniem założeń testu proporcjonalności (sprawa Inspire Art). Wyklucza to stosowanie w Unii Europejskiej założeń teorii siedziby rzeczywistej, co najmniej w wymiarze imigracyjnym⁷.

Po drugie, niezależnie od niezgodności z prawem unijnym, teoria siedziby rzeczywistej rodzi poważne ryzyko dla bezpieczeństwa obrotu. Nakazuje kwestionować podmiotowość osoby prawnej ważnie i skutecznie utworzonej w świetle prawa macierzystego ze względu na przeniesienie centrum interesów poza obszar tego państwa. Zależnie od okoliczności odmowa uznania podmiotowości stawia w niekorzystnej sytuacji wierzycieli osoby prawnej bądź przeciwnie – w nieuzasadniony sposób faworyzuje jej dłużników. Następstwa teorii siedziby rzeczywistej polegające na utracie przez osobę prawną zdolności sądowej jako powoda lub pozwanego wręcz zachęcają do dokonywania nadużyć. Siedziba rzeczywista jest bowiem czynnikiem nieprzejrzystym, trudnym do ustalenia dla kontrahentów.

Kontrahenci nie mają możliwości stwierdzenia, czy siedziba rzeczywista osoby prawnej znajduje się jeszcze w państwie macierzystym, czy też została już przeniesiona za granicę.

Miejsce, gdzie koncentrują się czynności kierownicze, nie podlega najczęściej ujawnieniu w rejestrach, w tym w polskim Krajowym Rejestrze Sądowym⁸.

Wad łącznika siedziby rzeczywistej nie usuwa zastosowana w ustawie koncepcja kombinowana, polegająca na powiązaniu łącznika siedziby z łącznikiem utworzenia.

Posłużmy się prostym przykładem. Jeśli spółka prawa angielskiego przeniesie siedzibę faktyczną na terytorium Polski, korzystając z przewidzianego prawem unijnym uprawnienia do imigracji, to art. 17 ust. 1 p.p.m., interpretowany w duchu teorii siedziby rzeczywistej, nakaże zastosować do takiej spółki bezwzględnie prawo polskie, z pominięciem prawa angielskiego. Wykluczone jest w tym przypadku skorzystanie z odesłania przewidzianego art. 17 ust. 2 p.p.m., ponieważ prawem wskazanym jest prawo polskie, nie zaś prawo obce.

Wprawdzie ze względu na art. 19 ust. 1 zdanie trzecie p.p.m. przeniesienie siedziby przez spółkę angielską do Polski nie doprowadzi do utraty przez nią osobowości prawnej, jednak w świetle nowej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym statutem personalnym takiej spółki stanie się prawo polskie. Stanowi to przeszkodę w korzystaniu przez spółkę angielską ze swobody osiedlania się. Prawo polskie utrudnia „dostęp" do terytorium Polski spółkom zagranicznym, wbrew standardowi wynikającemu z wyroku Inspire Art.

Stosowaniu do takich spółek prawa obcego na podstawie łącznika siedziby rzeczywistej nie mogłoby zapobiec odesłanie do prawa państwa utworzenia (art. 17 ust. 2 p.p.m.). Na przykład prawo niemieckie ani francuskie nie realizują teorii utworzenia. Tym samym do polskich spółek z o.o. posiadających siedzibę rzeczywistą w Niemczech czy we Francji należałoby stosować prawo niemieckie czy francuskie.

Ostatecznie analiza prowadzi do wniosku, że pojęcie siedziby użyte w art. 17 ust. 1 p.p.m.

należy rozumieć jako siedzibę statutową, zarówno w stosunkach z państwami Unii, jak i państwami trzecimi¹¹. Takie rozwiązanie gwarantuje łatwość ustalania prawa właściwego, stabilność tego prawa, wyklucza bezpodstawne kwestionowanie osobowości prawnej, a także jest zgodne z prawem unijnym. Nadużyciom zapobiega w wystarczającym stopniu klauzula porządku publicznego (art. 7 p.p.m.), wpisana w mechanizm stosowania wszystkich norm kolizyjnych pierwszego stopnia, w tym także norm ustalających prawo właściwe dla osób prawnych. Mechanizm ochronny klauzuli porządku publicznego wydaje się być niedostrzegany bądź co najmniej bagatelizowany przez zwolenników stosowania teorii siedziby rzeczywistej¹².

W świetle powyższych rozważań siedziba, o której mowa w art. 17 ust. 1 PrPrywM z 2011 r., oznacza zatem rzeczywistą siedzibę rozumianą jako siedzibę zarządu. Niemniej nasuwa się tu pytanie, jak należy rozumieć ową siedzibę zarządu i jakie są kryteria służące jej ustaleniu.

W doktrynie wskazuje się, że chodzi o faktyczną, trwałą siedzibę organów zarządzających (kierujących) działalnością danego podmiotu⁴⁷. Przyjąć należy, iż siedziba ta musi być rozpoznawalna jako taka na zewnątrz dla osób trzecich. Chodzi więc o ośrodek zarządzania (kierowania), który wyznacza działalność organów zarządzających i reprezentujących spółkę.

Z reguły będzie to miejsce, w którym zarząd zwykle zajmuje się prowadzeniem spraw spółki, czyli gdzie podejmuje i wykonuje większość decyzji dotyczących bieżącej działalności spółki, gdzie ustalane są wiążące wytyczne dotyczące zasadniczej polityki spółki (w zakresie produkcji, zbytu, polityki kadrowej) i gdzie wytyczne te są realizowane w postaci stosownych bieżących wewnętrznych dyspozycji, a jednocześnie miejsce, w którym z reguły zawierane są umowy z osobami trzecimi. W każdym przypadku ustalenia tego miejsca należy dokonywać w świetle całokształtu okoliczności konkretnego przypadku. Podkreślić jednak należy, iż bez znaczenia dla ustalenia siedziby zarządu jest działalność poszczególnych wspólników czy też ich miejsce zamieszkania. Również samo położenie przedsiębiorstwa lub zakładów produkcyjnych nie jest wystarczające dla ustalenia siedziby zarządu, gdyż zwykle nie są tam podejmowane jakiekolwiek decyzje w zakresie zarządzania spółką, lecz co najwyżej są tam realizowane. Tak samo bez znaczenia jest samo w sobie położenie nieruchomości należących do spółki, przedstawicielstwa lub oddziału spółki, jak również sam

adres zarządu w rejestrze. Wskazówką pozwalająca na ustalenie siedziby zarządu może być siedziba statutowa⁴⁸, niemniej ona również sama w sobie nie ma decydującego znaczenia.

W ramach koncernów, siedziby zarządu spółki zależnej nie będzie wyznaczała sama w sobie siedziba zarządu spółki dominującej, nawet jeżeli spółka zależna jest ściśle włączona w ramy bieżącej polityki handlowej spółki dominującej. Podkreślić należy, iż wykonywanie wyłącznie czynności zarządczych o charakterze administracyjnym o ubocznym znaczeniu, takich jak samo prowadzenie księgowości czy spraw podatkowych, nie kreuje siedziby zarządu.

Polski ustawodawca generalnie wykluczył odesłanie dalsze. Zatem prawo właściwe wskazane na podstawie art. 17 ust. 1 PrPrywM z 2011 r. obejmuje wyłącznie normy materialne. Niemniej, na zasadzie odstępstwa od tej zasady art. 17 ust. 2 PrPrywM z 2011 r., przewiduje odesłanie dalsze do prawa państwa utworzenia spółki. Jest to odesłanie dalsze jednostopniowe⁵⁸. Zatem, zgodnie z tym przepisem, prawo materialne państwa siedziby rzeczywistej nie znajdzie zastosowania, jeżeli prawo to odwołuje się do teorii powstania. W ten sposób ustawodawca polski uwzględnia teorię powstania obowiązującą w państwie siedziby. Przyjąć należy, iż nie chodzi tutaj o odwołanie się do teorii powstania w znaczeniu szerokim, a więc nie tylko o normy kolizyjne państwa siedziby rzeczywistej oparte na łączniku utworzenia lub zorganizowania się spółki (teorii powstania sensu stricto), ale także o normy kolizyjne oparte na łącznikach, które jedynie w sensie materialnym wiążą powstanie spółki z danym systemem prawnym, jak łącznik siedziby rzeczywistej czy siedziby statutowej.

Odesłanie, o którym mowa, jest oparte na założeniu, że w przypadku gdy siedziba rzeczywista znajduje się w innym państwie niż to, na podstawie którego spółka została utworzona, i państwo siedziby nie jest zainteresowane stosowaniem własnego prawa i odsyła do państwa utworzenia, brak jest racjonalnego uzasadnienia dla stosowania prawa państwa siedziby przez sąd polski. Jeżeli więc państwo, w którym spółka ma swoją siedzibę rzeczywistą, uznaje ją na mocy własnych reguł kolizyjnych za skutecznie utworzoną w państwie trzecim, to również skutek ten powinien respektować polski sąd. Spółka taka ma zdolność prawną również w Polsce i wszystkie jej stosunki prawne również podlegają ocenie według prawa państwa powstania.

Norma z art. 17 ust. 2 PrPrywM z 2011 r. nie ma zastosowania w przypadku odesłania od innego systemu prawnego na podstawie norm kolizyjnych państwa rzeczywistej siedziby, które są oparte na łącznikach niezwiązanych z powstaniem czy utworzeniem spółki, jak np.

miejsce prowadzenia działalności gospodarczej. W takich przypadkach zastosowanie ma podstawowa reguła z art. 17 ust. 1 PrPrywM z 2011 r., czyli właściwe będzie wyłącznie prawo (materialne) państwa siedziby rzeczywistej.

W konsekwencji przyjętego przez polskiego ustawodawcę mechanizmu łącznika siedziby rzeczywistej i odesłania dalszego do państwa powstania⁵⁹, pod rządami obowiązującej na gruncie polskiego prawa teorii siedziby mogą podlegać „uznaniu” w postępowaniu przed sądem polskim spółki, których siedziba statutowa i siedziba rzeczywista znajdują się w różnych państwach. Bez znaczenia jest przy tym, czy dana spółka pochodzi z państwa hołdującego teorii siedziby, czy też teorii powstania. Zatem tak będzie np. w przypadku niderlandzkiej spółki z siedzibą statutową na terytorium Królestwa Niderlandów i mającej rzeczywistą siedzibę w Szwajcarii. W tym przypadku podstawowa norma z art. 17 ust. 1 wskazuje jako właściwe prawo szwajcarskie, które z kolei odsyła do prawa niderlandzkiego, co na mocy art. 17 ust. 2 PrPrywM z 2011 r. skutkuje zastosowaniem przez polski sąd jako prawa właściwego materialnego prawa niderlandzkiego. To samo będzie dotyczyć także np.

spółki francuskiej z siedzibą statutową lub rejestrową we Francji i mającej rzeczywistą siedzibę w Szwajcarii.

Odesłanie zwrotne będzie miało miejsce, gdy np. spółka skutecznie utworzona zgodnie z prawem polskim przeniesie swoją rzeczywistą siedzibę do państwa hołdującego teorii powstania. W takiej sytuacji następuje odesłanie do prawa polskiego jako prawa powstania, które to odesłanie zostaje przyjęte na mocy art. 5 PrPrywM z 2011 r., co prowadzi do zastosowania materialnego polskiego prawa spółek. Odesłanie takie będzie jednak wyłączone, jeżeli państwo imigracji odwołuje się wprawdzie do teorii powstania, jednak

„uznaje” podmiotowość migrującej spółki, o ile nastąpi dostosowanie do wymogów własnego prawa spółek, np. wysokości kapitału i uzyskania wpisu w rejestrze⁶⁰. W razie zastosowania prawa polskiego w wyniku odesłania zwrotnego należy mieć na względzie materialne ograniczenia dotyczące przenoszenia siedziby przewidziane w KSH.

Literatura:

Adam Opalski,

Arkadiusz Wowerka, Osoby prawne i inne jednostki organizacyjne w prawie prywatnym międzynarodowym SPP/2014/2

Ustalenie statutu personalnego osoby fizycznej

Prawo właściwe do oceny zdolności, wskazane bądź łącznikiem obywatelstwa (art. 11 ust. 1 PrPrywM z 2011 r.) bądź łącznikami osobowymi wykorzystywanymi w art. 3 PrPrywM z 2011 r., nazywać można prawem personalnym. We wszystkich tych przypadkach chodzi o ustalenie statutu personalnego osoby fizycznej.

Wyróżnić można kilka grup państw ze względu na wiek wymagany do uzyskania pełnoletności

:

2) państwa, w których wymaga się ukończenia 19. roku życia: Algieria, niektóre prowincje Kanady (Kolumbia Brytyjska, Nowy Brunszwik, Nowa Funlandia, Nowa Szkocja, Terytoria Północno-Wschodnie, Jukon), niektóre stany USA (Alabama, Nebraska, Wyoming);

3) państwa, w których wymaga się ukończenia 20. roku życia: Burkina Faso, Japonia, Korea Południowa, Tajlandia, Nowa Zelandia, Tajwan;

4) państwa, które wymagają ukończenia 21. roku życia: Antyle Holenderskie, Argentyna, Bahrajn, Benin, Bermudy, Botswana, Burundi, Czad, Egipt, Filipiny, Gabon, Gambia, Grenada, Fidżi, Gwinea, Gwinea-Bissau, Haiti, Honduras, Indonezja, Islandia, Kamerun, Kuwejt, Lesotho, Liberia, Libia, Madagaskar, Malawi, Mali, Nambia, Nikaragua, Niger, Nigeria, Ruanda, Senegal, Singapur, Surinam, Tajlandia, niektóre stany USA (Colorado, Mississipi) oraz niektóre terytoria USA, Puerto Rico, Guam, Wyspy Samoa, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zambia, Zjednoczone Emiraty Arabskie;

5) państwo, które zadowala się ukończeniem 17. roku życia: KRL-D.

73

W niektórych państwach do uzyskania pełnoletniości prowadzi zawarcie małżeństwa. Oto zestawienie tych państw: Alaska (USA), Albania, Angola, Armenia, Austria, Białoruś, Boliwia, Botswana, Bośnia i Hercegowina, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Chile, Chorwacja, Czarnogóra, Czechy, Dominikana, Ekwador, Etiopia, Finlandia, Filipiny, Georgia (USA), Gruzja, Haiti, Hawaje (USA), Hiszpania, Holandia, Idaho (USA), Iowa (USA), Irak, Indonezja, Irlandia, Islandia, Kansas (USA), Kirgistan, Kongo Brazaville, Korea

Południowa, Kosowo, Kuba, Laos, Liechtenstein, Litwa, Łotwa, Macedonia, Madagaskar, Malta, Mołdawia, Mozambik, Nebraska (USA), Niderlandy, Nikaragua, Nowa Zelandia, Polska, Portugalia, Federacja Rosyjska, RPA, Rumunia, Salwador, Senegal, Serbia, Surinam, Słowacja, Tajwan, Tajlandia, Teksas (USA), Togo, Tunezja, Turkmenistan, Turcja, Ukraina, Urugwaj, Uzbekistan, Wyspy Bahama, Węgry, Zair, Washington (USA – jeżeli drugi małżonek jest pełnoletni), West Virginia (USA), Wisconsin (USA).

74 Okolicznością pociągającą za sobą nabycie pełnoletniości bywa też zarejestrowanie związku partnerskiego (np. według prawa niderlandzkiego) albo ojcostwo lub macierzyństwo (np. w Słowenii).

Czasem zawarcie małżeństwa prowadzi jedynie do ustawowej emancypacji

(uwłasnowolnienia), której skutki są rozmaicie regulowane w poszczególnych państwach.

Takie rozwiązanie spotkać można w: Argentynie, Belgii, Boliwii, Chile, Czadzie,

Dominikanie, Ekwadorze, Francji, Hiszpanii, Meksyku, Nikaragui, Panamie, Paragwaju, Portugalii, Québec, Rumunii, Wenezueli, Włoszech i w niektórych stanach USA (Kalifornii, Colorado, Wyoming). W prawie niektórych innych stanów USA wspomina się wręcz o nabyciu przez zawarcie małżeństwa ograniczonej pełnoletniości (Michigan, Minnesota, Missisipi, Nowy Meksyk, Nowy Jork, Północna Karolina, Północna Dakota, Oklahoma, Oregon, Pensylwania). Podobne rozwiązanie przewiduje prawo greckie.

Poza ustawową emancypacją następującą w wyniku zawarcia małżeństwa spotkać można

jeszcze emancypację ustawową, do której dochodzi na skutek innych zdarzeń np. śmierć rodziców (w Chile i Ekwadorze), służby wojskowej (por. prawo stanów USA: Kalifornii, Południowej Dakoty, Wyoming), uzyskania tytułu akademickiego [art. 33 pkt c) KC Paragwaju] lub dyplomu uprawniającego do wykonywania zawodu (art. 46 ust. 1 KC Peru).

Emancypacja może być też wynikiem:

1) orzeczenia sądu (np. w Armenii, Azerbejdżanie, Boliwii, Brazylii, Chile, Ekwadorze, Francji, Mongolii, Nikaragui, Panamie, Québec, Tunezji i w niektórych stanach USA:

Alabamie, Connecticut, Illinois, Kansas, Południowej Dakocie, Teksasie, Wyoming oraz w Puerto Rico);

2) decyzji rodziców (np. w Argentynie, Boliwii, Brazylii, Dominikanie, Czadzie, Ekwadorze, Gabonie, Kongu Brazaville, Nikaragui, Puerto Rico i Senegalu);

3) decyzji rady familijnej (np. w Dominikanie, Erytrei, Kongu Braxaville, Québec, Senegalu);

4) decyzji ojca (przy udziale matki i rady familijnej, np. w Kamerunie, Ruandzie).

Rodzicielstwo może stanowić podstawę sądowej emancypacji według prawa Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Serbii, Południowej Dakoty (USA).

W razie emancypacji sądowej dokonanej za granicą pojawia się pytanie o skuteczność w Polsce takiego orzeczenia. Trzeba więc sięgnąć do przepisów te kwestie

rozstrzygających

.

Przy poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy dana osoba fizyczna ma zdolność do dokonania określonej czynności prawnej pojawiać się może potrzeba rozgraniczenia statutu personalnego osoby, o której zdolność chodzi i prawa właściwego dla czynności prawnej, która została lub ma być dokonana. Na tle naszego prawa pozostaje to w związku z postanowieniem art. 11 ust. 3 PrPrywM z 2011 r., który stanowi, że przepis art. 11 ust. 1 PrPrywM nie wyłącza zastosowania prawa, któremu czynność prawna podlega, jeżeli z tego prawa wynikają szczególne wymagania w zakresie zdolności w odniesieniu do tej czynności prawnej.

Zbyt daleko idące wydają się spotykane w piśmiennictwie stwierdzenia, że o tym jaka

zdolność jest wymagana dla określonej czynności prawnej decyduje statut tej czynności

prawnej

. Tak jest z pewnością wtedy, gdy w postanowieniach tego statutu występują

szczególne wymagania dotyczące zdolności do dokonania tej czynności prawnej, o którą

chodzi. Gdy takich wymagań brak należy zadowolić się wnioskami płynącymi z postanowień

statutu personalnego osoby. Zważywszy jednak, że statut personalny i statut miarodajny dla

danej czynności mogą się znacznie różnić w sposobie regulowania kwestii, o których mowa,

niewykluczone są między nimi napięcia wymagające podjęcia z należytą starannością kroków

rozgraniczających zakresy zastosowania obu statutów.

Prawo polskie nie przewiduje działających w sposób ogólny ograniczeń zdolności do czynności prawnych kobiety zamężnej kiedyś znane zwłaszcza systemom prawnym kręgu romańskiego oraz angielskiemu common law, dziś występują coraz rzadziej.

Można spierać się, czy z kolizyjnoprawnego punktu widzenia normy takie zaliczyć do zakresu zastosowania statutu personalnego osoby, o którą chodzi (art. 11 ust. 2 PrPrywM z 2011 r.), czy też do zakresu zastosowania statutu stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami (art. 51 PrPrywM z 2011 r.).

Z ograniczeniami działającymi w sposób ogólny nie należy mylić ograniczeń w dokonywaniu przez małżonków poszczególnych czynności prawnych. Przykładowo można tu wymienić ograniczenia dotyczące poręczeń lub gwarancji udzielanych przez małżonków, zawierania umowy spółki cywilnej i umowy darowizny między małżonkami. Należą tu też inne

ograniczenia w dokonywaniu czynności rozporządzających lub zobowiązujących wynikające z obowiązującego małżonków reżimu majątkowego. Ograniczenia, o których mowa, z reguły działają jednakowo w stosunku do obojga małżonków. Nie należy się więc poważnie liczyć z ingerencją klauzuli porządku publicznego, jeśli nawet w rozpatrywanym przypadku pojawi się ograniczenie nieznane prawu polskiemu.

Z kolizyjnoprawnego punktu widzenia przepisy ustanawiające owe ograniczenia należą do zakresu zastosowania stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami (art. 51 PrPrywM z 2011 r.)

. Podlegają więc one prawu wskazanemu przez normy kolizyjne z art.

51 PrPrywM z 2011 r.

2. Wyjątek na rzecz prawa miejsca prowadzenia przedsiębiorstwa 83

W ustawie z 1926 r. przepisem wyłączającym dla zdolności właściwość prawa

personalnego był art. 2. Zdolność kupca – w zakresie czynności prawnych dokonanych w ramach obrotu handlowego – poddawał on prawu obowiązującemu w siedzibie

przedsiębiorstwa

.

W ustawie z 1965 r. jego odpowiednik (art. 9 § 3) uzyskał brzmienie: „Jednakże, gdy osoba prawna lub fizyczna dokonywa czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa”.

Ratio legis tego przepisu uwidaczniała najlepiej następująca wypowiedź K. Przybyłowskiego:

„Chodzi o liczenie się w obrocie z jednym prawem, i to takim, którego właściwość łatwo ustalić, bez potrzeby badania, kto jest właścicielem przedsiębiorstwa i jaka jest przynależność państwowa właściciela”

.

Termin „prowadzenie przedsiębiorstwa” występuje tu w znaczeniu funkcjonalnym i

oznacza zawodowe, zarobkowe prowadzenie zorganizowanej działalności gospodarczej

(głównie produkcyjnej, usługowej lub handlowej). Chodzi o miejsce, w którym znajduje się

centrum owej działalności

.

Omawiany przepis obejmuje swym zakresem jedynie zdolność do czynności prawnych. Nie dotyczy więc zdolności prawnej, która – także w sytuacji mieszczącej się w zakresie normy z art. 11 ust. 2 – podlega prawu wskazanemu przez normę z art. 11 ust. 1 PrPrywM z 2011 r.

Przepis art. 11 ust. 2 PrPrywM z 2011 r. nie wyłącza całkowicie zastosowania art. 1 ust. 1 do oceny zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej. Przewidziana w nim właściwość prawa miejsca prowadzenia przedsiębiorstwa jest właściwością pomocniczą (subsydiarną).

Wynika to z użytego w tym przepisie słowa „wystarczy”. Badając zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej, która dokonała czynności prawnej objętej zakresem zastosowania art. 11 ust. 2 należy w pierwszej kolejności sprawdzić, czy osoba ta miała zdolność do dokonania ocenianej czynności prawnej według tego prawa (czyli według prawa miejsca prowadzenia działalności gospodarczej). To więc, czy obywatel holenderski był zdolny do zawarcia umowy kontraktacji produktów rolnych uzyskiwanych w jego gospodarstwie prowadzonym w Polsce, należy na podstawie art. 11 ust. 2 PrPrywM z 2011 r. ocenić według przepisów polskiego Kodeksu cywilnego. Równie dobrym przykładem może być umowa związana z prowadzeniem w Polsce restauracji przez obywatela wietnamskiego czy też pizzerii przez obywatela włoskiego.

84

Jeżeli cudzoziemiec prowadzący w Polsce przedsiębiorstwo nie ma zdolności wymaganej do dokonania ocenianej czynności prawnej według prawa polskiego (czyli prawa miejsca prowadzenia przedsiębiorstwa), do oceny jego zdolności należy zastosować prawo wskazane przez art. 11 ust. 1 PrPrywM z 2011 r. (czyli jego prawo ojczyste). Prawo to decydować będzie o sankcji braku wymaganej zdolności.

Przytoczone wyżej przykłady dotyczyły cudzoziemców prowadzących przedsiębiorstwo w Polsce. Wypada jednak podkreślić, że zasięg normy z art. 11 ust. 2 PrPrywM z 2011 r. jest szerszy. Jest to bowiem norma zupełna. Obejmuje więc ona także przypadki, w których obywatel polski prowadzący przedsiębiorstwo w innym państwie zawiera czynności prawne w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa, jak i sytuacje, gdy obywatel obcego państwa „X” prowadzi przedsiębiorstwo w państwie „Y” i dokonuje czynności prawnej w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa.

5. Zdolność wekslowa i czekowa 90

Odrębnie uregulowane są w naszym prawie zdolność wekslowa i czekowa

.

Według art. 77 ust. 1 zd. 1 PrWeksl: „Zdolność osoby do zaciągania zobowiązań wekslowych ocenia się według jej prawa ojczystego”. W art. 77 ust. 1 zd. 2 PrWeksl wyraźnie

przewidziano konieczność uwzględnienia stanowiska kolizyjnego systemu ojczystego w przedmiocie omawianej tutaj zdolności, co może prowadzić do odesłania zwrotnego lub dalszego (tylko jednorazowego). Wreszcie – w myśl postanowienia ust. 2 art. 77 PrWeksl – ten, kto według prawa, ustalonego zgodnie z postanowieniami ust. 1, nie ma zdolności wekslowej: „mimo to jest ważnie zobowiązany, jeżeli podpisał weksel w kraju, według którego ustaw miałby zdolność wekslową. Przepisu tego nie stosuje się do obywatela polskiego, który zaciągnął zobowiązanie wekslowe za granicą”.

Podobne uregulowanie właściwości prawa do oceny zdolności czekowej zawiera art. 62

PrCzek.

6. Zdolność do czynności prawnych jako kwestia cząstkowa lub wstępna 91

Zdolność do czynności prawnych ma w pierwszym rzędzie znaczenie przy ocenie ważności lub skuteczności czynności prawnych. Na tym jednak jej rola w prawie prywatnym

międzynarodowym się nie wyczerpuje. Z reguły spełnia jeszcze inne funkcje, np.

oddziaływuje na upływ terminu przedawnienia, bywa przesłanką skuteczności działania przedstawiciela. Odwołują się do niej nierzadko przepisy należące do innych działów prawa niż prawo prywatne.

Z polskiego prawa prywatnego przytoczyć tu można następujące przykłady. Artykuł 121 pkt 2 KC, zawieszenie biegu przedawnienia uzależnia m.in. od tego, czy biegnie ono przeciwko osobie niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych. W myśl art. 18 § 1 KSH

członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej albo likwidatorem może być tylko osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

Literatura:

Prawo Prywatne Międzynarodowe System Prawa Prywatnego t. 20A prof. dr hab. Maksymilian Pazdan

SIP Legalis