Średniowieczna poezja polskich żaków

Henryk Kowalewicz

Średniowieczna poezja polskich

żaków

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 64/1, 195-216

1973

II. M A T E R I A Ł Y I N O T A T K I

P a m ię tn ik L ite r a c k i L X IV , 1973, z. 1

H ENRYK KOW ALEW ICZ

ŚREDNIOWIECZNA POEZJA POLSKICH ŻAKÓW

W średniowiecznej poezji polsko-łacińskiej zachowanej w naszych rę­

kopisach przewaga liczebna wierszowanych utworów na tem aty religijne nad utworami o charakterze świeckim jest jeszcze bardziej w yraźna niż w dawnej poezji krajów Europy zachodniej. W Polsce nie było w arunków sprzyjających szerszemu rozwojowi poezji zwanej potocznie wagancką 1, choć nikłe jej ślady można odnaleźć w naszych średniowiecznych rękopi­

sach. Utwory żakowskie muszą więc zająć u nas miejsce analogiczne do tego, jakie w literaturach zachodnioeuropejskich m a poezja wagantów — zresztą niekiedy nie jest naw et możliwe ścisłe odgraniczenie twórczości żakowskiej od waganckiej.

Jeszcze do niedaw na znajomość średniowiecznej poezji żakowskiej w Polsce ograniczała się do trzech tylko utworów, tj. do dwóch rym ow a­

nych listów miłosnych i jednej piosenki związanej z wyborem „żakow­

skiego króla’5.

Odkrywcą rymowanego listu miłosnego ułożonego przez krakowskiego żaka jest Aleksander B rü ck n e r2. Znalazł ten list w rękopisie w Berlinie {Deutsche Staatsbibliothek, sygn. Lat. Q uart. 239), wśród innych zabytków epistolografii, napisanych już prozą. Rękopis berliński jest proweniencji krakowskiej, a zaw arty w nim zbiór listów pochodzi z drugiej połowy XV wieku. B rückner przytoczył tylko początek i parę dalszych w yjątków z tekstu listu rymowanego. Uważał go za zbyt mało wartościowy pod względem poetyckim, aby publikować całość. Odkrywcę zniechęciło także tru d n o czytelne pismo przekazu 3. Dokładniej opracował ów rękopis Ry­

1 N a zw a ta jest n iezu p ełn ie ścisła , gdyż tw órcam i liry k i św ieck iej w śred n io­

w ie c z u n ie za w sze b y li p oeci w ęd ro w n i. J. V i l i k o v s k ÿ (L a tin sk â p o e sie z â k o v - slca V C echach. „Sbornik F ilo so fick éh o F ak u lteta U n iv ersiteta K om en sk éh o v B ra ti­

sla v a ” 1932, nr 4) słu szn ie n a zy w a ją „ żak ow sk ą”.

2 A . B r ü c k n e r , Ś r e d n io w ie c zn a p o e z ja ła c iń sk a w P olsce. II. „R ozpraw y W y d zia łu F ilo lo g iczn eg o A U ” t. 22 (1896), s. 59—60.

a I b id e m , s. 59: „C ałego p rzep isy w a ć n ie ch cieliśm y, p o ezji tam n ie m a, przy ty m p ism o drobne i n ie c z y te ln e ”.

szard Ganszyniec. W obszernej rozpraw ie o staropolskich listach miłos­

nych opublikował całe teksty listów z tego rękopisu, zarówno rym ow ane jak i prozaiczne4. Okazało się, że oprócz znanego Briicknerowi listu ry ­ mowanego o początku: „Saluto te, speciosa, pulcra, clara et formosa”, w zbiorze znajduje się jeszcze jeden list poetycki. Nie jest on jednak utwo­

rem samodzielnym jak wyżej wymieniony, lecz stanowi sześciostrofkowe zakończenie listu napisanego prozą. Część rym ow ana zaczyna się w ersem :

„Es enim Stella virginum, nobïlium et civium ”.

Trzecim dotychczas znanym zabytkiem polsko-łacińskiej poezji śred­

niowiecznych żaków była piosenka Breve regnum erigitur. Jej odkrycie wzbudziło od samego początku duże zainteresow anie przede wszystkim wśród muzykologów, gdyż zachowała się w przekazie zaopatrzonym w n u ­ ty. Przekaz ten pochodzi z w. XV, znajduje się w rękopisie Biblioteki O r­

dynacji Krasińskich, przechowywanym obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie (sygn. Kras. 52). Nie wchodząc w szczegóły polemiki, która się rozwinęła wokół paleograficznego i muzycznego opracowania oraz in­

terpretacji tego utworu, wspomnieć należy, że tek st opublikowali: Zdzi­

sław Jachimecki (dwukrotnie), M aria Szczepańska oraz Ryszard Ganszy­

niec 5. Muzykolodzy w szeregu reedycji przytaczali tek st ustalony przez Jachimeckiego. Żadne z dotychczasowych w ydań pieśni Breve regnum nie było wolne od błędów w odczytaniu rękopisu. W ersja ustalona przez Gan- szyńca zawiera daleko idące poprawki, które uczony ten wprowadził do tekstu.

Do tych trzech zabytków polsko-łacińskiej poezji żakowskiej możemy obecnie dodać dalsze, nie publikowane dotąd utw ory.

W Bibliotece Polskiej Akademii Umiejętności w K rakowie (sygn. 1578) zachował się niepozorny zew nętrznie rękopis złożony z dwóch części.

W katalogu rękopisów PAU został nazw any bardzo ogólnikowo: „K an- tyczki studenckie z XV w .” 6 Pierwsza część tego rękopisu obejmuje tek ­ sty polskie oraz łacińskie rotuły kolędowe. Zabytki staropolskiego języka opublikował w transliteracji Władysław Seredyński, a rotuły zostały w y­

dane w zbiorze kolęd staropolskich przez Juliusza Nowaka-Dłużewskiego i Stefana Nieznanowskiego 7. Drugą część rękopisu w ypełnia mało staran-

4 R. G a n s z y n i e c , P o lsk ie lis ty m iło sn e d a w n y c h c za só w . L w ó w 1925, s. 60— 67.

5 Z. J a c h i m e c k i : N a m a rg in esie p ie ś n i s tu d e n c k ie j z X V w ie k u . K rak ów 1930; M u z y k a na d w o r z e k ró la W ła d y s ła w a J a g ie łły . K rak ów 1915, s. 13. — M. S z c z e p a ń s k a , Do h isto rii p o ls k ie j m u z y k i ś w ie c k ie j w X V stu leciu . „K w ar­

ta ln ik M uzyczny” 1929, s. 1— 10, — R. G a n s z y n i e c , Echa p ie ś n i g o lia rd o w e j w P olsce. „P rzegląd H u m an istyczn y” 1930, z. 2, s. 188— 190.

6 J. C z u b e k , K a ta lo g r ę k o p isó w A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i w K r a k o w ie . K ra­

k ó w 1906.

7 W. S e r e d y ń s k i , T r z y z a b y tk i ję z y k a p o lsk ieg o z d ru g ie j p o ło w y X V w iek u .

„Sp raw ozd an ia K om isji J ęzyk ow ej A U ” t. 1 (1880), s. 155— 160. — K o lę d y po lsk ie.

' na kursywa. Trudności związane z odczytaniem tej części zniechęciły Se- redyńskiego do bliższego zapoznania się z treścią 8. Były też one przypusz­

czalnie powodem, dla którego zaw arte w tej części rękopisu zabytki poetyckie pozostawały dotąd nie znane. Tymczasem zaw iera ona kilka ciekawych pieśni i wierszy żakowskich, których transkrypcję załączam w Dodatku. Rękopis PAU powstał w r. 1508, ale zapisane w nim pieśni są niewątpliwie wcześniejsze.

Następnym źródłem, w którym znalazłem zabytek średniowiecznej poezji żakowskiej, jest rękopis Biblioteki Seminarium Duchownego w Kielcach (bez sygnatury), noszący ty tu ł: Antiphonarium dominicarum.

Na dwóch początkowych stronicach zapisano w nim pieśń proszalną ża­

ków, Responsorium pauper um, w raz z nutam i. Przekaz pochodzi w praw ­ dzie z r. 1510, ale i w tym w ypadku możemy przypuszczać, że nie jest to pierwszy zapis tego utw oru, lecz jego późniejsza kopia.

Oprócz tych utworów, które można uważać za poezję żakowską w ści­

słym tego słowa znaczeniu, w polskich rękopisach znalazłem w iele dal­

szych drobnych wierszyków i rym ow anych przysłów, zapisanych przez studentów. Są to jednak najczęściej utw ory pochodzenia obcego, rozpo­

wszechnione w całej średniowiecznej. Europie. Dopiero po dokładnej in ­ w entaryzacji tych zabytków w polskich rękopisach średniowiecznych moż­

na będzie ustalić, które z nich mogły powstać w Polsce. Nie omawiam tu także tych pieśni studenckich, o których już teraz wiadomo, że zostały przeniesione z zagranicy do polskich rękopisów; będą one opracowane w innym miejscu. W arto jednak zaznaczyć, że nasze rękopisy przekazały pewną liczbę takich utworów, przy czym niektóre polskie przekazy pieśni obcego pochodzenia są wcześniejsze niż te, które odkryto w obcych ręko­

pisach. Pominę tu także w ydane przez Ganszyńca listy miłosne, obszernie zresztą przez tego uczonego skomentowane, ponieważ w raz z innym i za­

bytkam i dawnej epistolografii zostaną omówione w innej pracy.

Dotychczas odnalezione utw ory żakowskie można podzielić n a kilka grup tem atycznych, którym nadaję tu taj nazwy określające charakter każdej z nich.

I. „Iuvenalia Cracoviensia”

Z tekstu wspomnianej już wyżej pieśni Breve regnum erigitur (zob.

jej tekst w Dodatku, n r 1) wynika, że krakowscy żacy corocznie obcho­

dzili tydzień swych zabaw, podczas których w ybierali spośród siebie króla.

Ś r e d n io w ie c z e i w ie k X V I. W yd ali S. N i e z n a n o w s k i i J. N o w a k - D ł u ­ ż e w s k i . T. 1. W arszaw a 1966, s. 7— 17.

8 S e r e d y ń s k i , op. cit., s. 155: „pism o drugich kart sześciu [...] je st ju ż o w ą n iezn ośn ą i drobną k u rsyw ą z k o ń ca w y m ien io n eg o [X V] lu b początku X V I s tu le c ia ”.

U tw ór Breve regnum był też do niedaw na jedynym źródłem wiadomości o tych zabawach. Początkowe przypuszczenie, że Breve regnum przezna­

czono może n a w ybór prawdziwego k r ó la 9, szybko upadło. Obecnie już nie m a żadnych wątpliwości, że była to piosenka odnosząca się do w y­

boru króla żaków. Ostatecznego dowodu dostarczają dwie inne piosenki żakowskie, nie znane poprzednim wydawcom Breve regnum.

Zabawy studenckie stanow iły rodzaj saturnaliów , dla których cechą charakterystyczną było odwrócenie zwykłej hierarchii społecznej. "Wyraź­

nie się o tym mówi w strofie 1: „Sublim atum deprim itur / Et depressum elabitur”. A więc „depressum”, to, co zwykle znajdowało się na dole szko- larskiego społeczeństwa, „uciśnieni” żacy, wyniesieni byli w górę na okres zabaw. Natom iast „sublimatum”, tzn. władze uniwersyteckie, gdyż w za­

sadzie innym żacy nie podlegali, doktorzy i magistrzy, schodzili do roli podrzędnej. Podobna zabawa przypominająca saturnalia była znana już znacznie wcześniej w szkole klasztornej w St. Gallen. Również i tam żacy raz do roku sprawowali władzę 10. Nie w ydaje się uzasadnione tłumaczenie przez Ganszyńca sensu strofy 2 Breve regnum, z której ma jakoby w yni­

kać, że zabawy żakowskie odbywały się pod kierownictwem i za zezwole­

niem władz uniwersyteckich. Do tego stw ierdzenia doszedł Ganszyniec po wprowadzeniu zm ian w tekście przekazanym przez rękopis. Zmiany te popraw iają utw ór trudno zrozumiały, ale całkowicie odwracają myśl za­

w artą w drugiej strofie.

Charakterystyczne jest, że żacy nazwali samych siebie wojskiem („mi- licia”). To określenie powraca jeszcze w dalszych utworach. Królestwo żakowskie, jak czytamy w strofie 4, trw ało osiem dni („octo dierum spa- cium ”), ale w strofie 5, ostatniej, mamy wiadomość, że zabawy trw ały dni siedem („tota septimana”). Inny utwór, o którym będzie mowa, wyjaśni tę pozorną sprzeczność.

Z grona żaków w ybierano króla: „Cracoviensem f ilium ”. Piosenka za­

powiada jednak, że po zabawach cały królewski dw ór otrzym a lanie, gdyż zabawy zabierają żakom czas, który powinni poświęcić n a naukę. Nie wiadomo, czy bicie dworu królewskiego („post hoc regis pallacium plagis feriendum ”) zwyczajowo przeprowadzała gromada byłych „poddanych”, czy też stanowiło ono odwet ze strony władz uniw ersyteckich po nasta­

niu właściwego porządku n a uczelni.

9 W ła ściw y charakter tej p ieśn i ok reślili T. T у с (Z d z ie jó w k u ltu r y w Polsce ś r e d n io w ie c z n e j. P ozn ań 1925, s. 53) i J а с h i m e с к i (N a m a rg in esie p ie ś n i s tu ­ d e n c k ie j z X V w ie k u ).

10 Zob. H. W a d d e l , Ś r e d n io w ie c ze w a g a n tó w . P r z e ło ż y ła Z. W r z e s z c z . W arszaw a 1960, s. 132— 133.

W rękopisie PAU z r. 1508 (sygn. 1578) znalazłem drugą piosenkę żakowską odnoszącą się do tygodnia zabaw studenckich i wyboru królew ­ skiego dworu. Przynosi ona dalsze wiadomości dotyczące rodzaju zabaw krakowskich żaków. Jest też znacznie obszerniejsza niż Breve regnum, składa się z 47 leoninów. W rękopisie nosi ty tu ł Metra de sancto Galio, tekst zaczyna się wersem „Auram discernit, alas gallus quoque pandit”

(zob. Dodatek, n r 2). Utwór mówi o zwyczajowym przynoszeniu przez ża­

ków składki w postaci kogutów, przeznaczonych na wspólną zabawę. Do­

wiadujemy się, do jakiego celu koguty były potrzebne. Stanowiły poda­

runek dla magistra, „ut bene doceat”, przede wszystkim jednak miały do­

starczyć żakom jednej .z rozrywek podczas studenckiego święta — tek st mówi w yraźnie o urządzaniu w alk kogutów. Pieśń De sancto Galio zawie­

ra jedyną dotychczas wiadomość o istnieniu tego rodzaju widowisk w średniowiecznej Polsce. Szczegółowo wylicza się, jakie koguty należy przynieść, aby walki były ciekawe. Koguty m ają zatem być wyrośnięte, tłuste, o dobrych ostrogach, bojowe. Nie wolno przynosić kurzego herm a­

frodyty, gdyż „Qui portabit kurzeyam , stabit ante vyerzeyam ” (w. 35).

Jako rów nowartość koguta można było na ucztę przynieść dwie kury lub kapłona. Urzędy n a dworze królewskim otrzym ywało się zależnie od w ar­

tości daru, a więc za kaczkę można było zostać królewskim kucharzem („cocus”), za kozę błaznem („histrio”), za kapłona m argrabią („marchio”).

Pod koniec utw oru mowa jest o wyborze króla. A utor niewątpliwie zda­

wał sobie spraw ę z tego, że zabawy studenckie i połączone z nimi w ybryki młodzieży mogą wywołać sprzeciwy ze strony starszych duchownych, przy­

pomina im zatem, że w młodości sami szaleli podczas zabaw w króla:

S e r v e Jh esu C risti, scis, q u ia ip se p u e r fu isti E t fu rio se lu s isti cu m reg e sicu t e t isti.

N o n ira sca ris, q u o d p u e r esse p ro b a ris, [w . 44— 46]

Z tego wynika, że zabawa w w ybór króla żaków m iała w chwili ukła­

dania utw oru dłuższą tradycję, którą pam iętali ze swej młodości przed­

stawiciele poprzedniego pokolenia.

Mogłoby się zdawać, że ty tu ł utw oru odnosi się do „świętego K oguta”

(„de sancto Galio”). Takie parodie nie były w średniowieczu rzadkością (w tym samym rękopisie mamy przecież m. in. modlitwę o „św. P ija ­ czynie” — „de sancto Bibuło”). A jednak ty tu ł odnosi się do świętego Gawła, czego dowodzą wzmianki w tekście: „In festo Galii volo, u t dantur m ichi gaili” (w. 6); „In festo Galii faciunt sua prelia gaili” (w. 20).

W średniowieczu można było tworzyć rym y z jednakowo brzmiących wyrazów, jednak pod w arunkiem , że miały one różne znaczenie. Można więc było rym ować np. w yrazy: rei (od res) z rei (od reus) lub regi (wy­

mowa: reji, od rex) n . W naszej pieśni rym uje się więc „Galluś” (Gaweł) z „gallus” (kogut). Ostatecznego dowodu dostarczają wersy 12— 13:

H is g a llis p u e r i c e le b ra n t so len n ia G alii, H oc fe s tu m s im p le x so le t p u e ris esse d u p le x .

Dzień św. Gawła m iał rzeczywiście w polskich diecezjach niski stopień liturgiczny, był tylko festu m sim plex. Natom iast przez żaków był obcho­

dzony uroczyście, jako festu m duplex, oczywiście nie jako święto kościel­

ne. Tydzień zabaw żakowskich zaczynał się zatem w dniu św. Gawła, czyli 16 października. Kończył się 22 tegoż miesiąca. Jednakże festu m duplex miało w liturgii wigilię. Analogicznie zatem do zwyczaju litu r­

gicznego żacy zaczynali swe zabawy w wigilię św. Gawła, tj. 15 paździer­

nika. Walki kogutów stanowiły jedną z atrakcji w dniu samego święta, 0 czym mówi przytoczony już w ers 20. N atom iast pieśń o św. Gawle była przez żaków śpiew ana w przeddzień jego święta, dowodzi tego w yraz „eras’’

w w. 16: „Ut eras laudatis, omnes gallos habeatis”. I tu w yjaśnia się sprzeczność, z którą spotkaliśmy się w pieśni Breve regnum. Zabawy trw ały „tota septimana”, ale wraz z wigilią obejmowały „octo dierum spa- cium ”.

Pod względem artystycznym pieśń o św. Gawle stoi na niewysokim po­

ziomie. Poszczególne w ersy często zaw ierają niezbyt poprawne rym y, zda­

rzają się potknięcia w ersyfikacyjne, kompozycja utw oru jest niejasna, w i­

doczne trudności w wysłowieniu się. Ten brak w yrobienia poetyckiego 1 w ogóle liczne usterki dowodzą właśnie, że autorem był rzeczywisty żak, a nie poeta bardziej w praw ny w układaniu wierszy, że mamy w tym w y­

padku do czynienia z poezją żakowską, całkowicie autentyczną w swej nieporadności.

Tekst przekazany przez rękopis w ymaga w prowadzenia w kilku m iej­

scach zmian, gdyż zaw iera niewątpliw e błędy. Już sam początek ujaw nia potrzebę popraw ienia; w rękopisie brzmi on: „Auram discerunt ale gallus quoque pandit” — nie m a więc w nim rym u wewnątrzwersowego. W yda­

je się, że należy ten w ers poprawić tak: „Auram discem it alas gallus quo­

que pandit”, co sprawia, że staje się on zrozumiały, a jednocześnie powsta­

je poprawny leonin. Takich usterek spotykam y w tym tekście dość dużo, jednak ich usunięcie nie jest spraw ą prostą. Przypuszczalnie część z nich należy przypisać nieudolności autora. Rękopis PAU zaś nie jest orygina­

łem autorskim, a niektóre jego błędy wskazują, że był przepisyw any z rę­

kopisu trudno czytelnego już dla kopisty. Przy zbyt daleko idących ko- rekturach grozi niebezpieczeństwo usunięcia usterek występujących już

11 P ra w d ziw e nagrom ad zen ie jed nobrzm iących, a różnoznacznych w yrazów znajdujem y w A n ty g a m e r a c ie F r o w i n u s a .

w oryginale autorskim i odtworzenia utw oru w kształcie poprawniejszym niż sam oryginał. W załączonym tekście starałem się zatem prostować tylko błędy charakterystyczne, jakie zwykle pow stają podczas przepisy­

wania.

Powiązanie treściowe z pieśnią Breve regnum dowodzi, że' pieśń o św.

Gawle powstała także w Krakowie. W tekście nie wymieniono nazwy m ia­

sta. Dodatkowym dowodem na polskość utw oru są wplecione w łacinę pol­

skie wyrazy. Czas powstania możemy przesunąć na w iek XV, na to w ska­

zują zepsute lekcje tekstu świadczące o przepisaniu go ze starszego ręko­

pisu. W ogóle utw ór jest całkowicie średniowieczny w treści i formie. Nie .ma w nim żadnych śladów wpływ u poezji typu humanistycznego. Jedyny wyjątek stanowi użycie wyrazu „zelotipes”, nie spotykanego w średnio­

wiecznej poezji polsko-łacińskiej. Ten grecki wyraz nie był jednak po­

wszechnie znany, gdyż zamieszczono nad nim polską glosę: „mylossny- kyem ”.

Do wyboru króla żaków odnosi się też następna, trzecia z kolei piosen­

ka. Znajduje się ona również we wspomnianym rękopisie PAU. Składa się z 12 wersów, na przemian łacińskich i polskich. Początek jej brzmi:

„Ad festa regis incliti, / Gdzie króle w ybierają” (zob. Dodatek, n r 3).

Takie dwujęzyczne pieśni nie były w średniowieczu rzadkością. N aj­

większą popularność pozyskała sobie łacińsko-niemiecka kolęda pochodzą­

ca z pierwszej połowy XV w. (przypuszczalny autor: Piotr z Drezna): „In dulci iubilo / Singet und sit vro”. W ersja łacińsko-czeska tej kolędy, do­

tąd nie publikowana, znajduje się w rękopisie z XV w. przechowywanym w bibliotece dominikanów w Krakowie: „In dulci iubilo / V ssitky prospie- v u y te ”. Tradycja takiego komponowania pieśni i wierszy jest stosunkowo wczesna. Piosenki łacińsko^francuskie i łacińskoniem ieckie znajdujem y już w zbiorze Carmina Burana. Natomiast w Polsce piosenka Ad festa regis incliti jest pierwszym odnalezionym utworem średniowiecznym, w którym język ,polski w ystępuje na równi z łacińskim.

Wers 1 tej żakowskiej piosenki zapożyczono z pierwszej antyfony dru­

giego nokturnu wchodzącej w skład rymowanego ofiejum o św. Stanisła­

wie: Dies adest Celebris. Antyfona ta zaczyna się wersem: „Ad festa regis inclita”, lub — jak przekazuje część rękopisów — „Ad festa regis incliti”.

Dalsze jej w ersy nie m ają jednak odpowiedników w naszym utworze.

Również schemat budowy jest odmienny, nie dałoby się zatem odtworzyć melodii żakowskiej piosenki na podstawie podobieństwa metrycznego do antyfony o św. Stanisławie. Końcowa wzmianka żakowskiego utw oru sta ­ nowi może aluzję do w ypraw y wojennej na Węgry, w której żacy, jako lud niewojenny, udziału nie brali, lecz pasowani na rycerzy byli w szkole.

Jak już wyżej powiedziano, żacy uroczyście obchodzili dzień św. Gawła.

K u lt tego świętego nie był w Polsce bardzo rozpowszechniony. Jest zatem

możliwe, że tradycja urządzania w jego dniu zabaw żakowskich, a p rzy ­ puszczalnie i szeregu innych zwyczajów związanych ze studiam i wywodzi się z opactwa w St. Gallen. Na to wskazywałyby również wiadomości o is t­

nieniu podobnych zabaw w tym ważnym dla ku ltu ry średniowiecznej ośrodku naukowym i muzycznym. Przejęcie zwyczajów żakowskich n a ­ stąpiło zapewne nie bezpośrednio, lecz przez uniw ersytety w krajach ro ­ mańskich.

II. „De miseria scholarium”

Ta druga grupa utworów żakowskich składa się z pieśni i w ierszy proszalnych. Mówią one o studenckiej biedzie, a układano je w celu w zru­

szenia słuchaczy (lub czytelników) i uzyskania od nich datków. Jałm użna była dla wielu studentów ważnym źródłem utrzym ania, a zachowane w ia­

domości świadczą, że żacy zupełnie nie przesadzali, mówiąc w swych utw orach o nędzy panującej w bursie, o głodzie, jaki cierpieli.

Jedną z pieśni zawierających prośbę o w sparcie znalazłem w rękopisie Sem inarium Duchownego w Kielcach (bez sygnatury). Jest opatrzona ty tu ­ łem: Responsorium pauperum Cristi sociorum et victorum m ïlitu m scho- lasticorum strenuissim orum paszanych kokoszym i gelthy anno 1510 Salutis (zob. Dodatek, n r 4), tekst podpisano pod nutam i całkowicie oryginalnej melodii, utrzym anej — zgodnie ze wzmianką w ty tu le — w konwencji res- ponsoriów brewiarzowych. Wtrącone w ty tu le w yrazy polskie mówią, że żacy byli pasowani („pasani”) kurzym i jelitam i („jel’ty ” to skrócona form a od „jelity” ), a nie pasem rycerskim. Mimo tej żartobliw ej wzmianki te k st jest sm utny, każda z dwóch strof m a zakończenie: „Quia miseria regnat in bursa nostra”. Stosownie do zwyczaju zapisyw ania w rękopisach litu r­

gicznych całego refrenu jedynie po pierwszej strofie, a po dalszych tylko jego początku, także i w naszym utworze po strofie 2 umieszczono sam w yraz „Quia’\ Responsorium pauperum było niew ątpliw ie pieśnią śpie­

w aną przez żaków podczas zbierania jałmużny.

Do tej samej grupy utworów proszalnych należy w iersz o żakowskiej nędzy, zaw arty we wspomnianym już rękopisie PAU. Wiersz ten, ujęty w form ę listu rymowanego, posiada w rękopisie ty tu ł Epistoła preoptima in illos (zob. Dodatek, n r 5). List był przypuszczalnie rozpowszechniony w odpisach doręczonych lub podkładanych potencjalnym ofiarodawcom.

W yraźnie o tym mówią słowa w tekście: „cartam nostram suscipite” (w. 5).

U twór zaczyna się wersem: „O domini digni, venerabïles atque b e n ig n ï\

Zaw iera szereg skarg n a nędzę, głód i pragnienie panujące wśród żaków, a także prośbę o wsparcie. Tekst jest obliczony na w ywołanie współczucia, ale i tu żacy nie mogą powstrzymać się od żartu. Zakończenie całości to parodia uroczystych pism, które w średniowieczu wychodziły z kancelarii dostojników:

D a tu m e t a c tu m in q u a rto angulo, sig illo n o stro su ppapen so.

A p p e n so n o stro c r e d a tis e t nos in m e n te h a b ea tis, S i a u te m n o n c re d a tis, sig illu m n o stru m in sp icia tis.

A n n o D o m in i M ille sim o q u in g e n te sim o o c ta v o etc. [w . 18— 21]

Nie wiadomo jednak, czy to zakończenie nie jest dodatkiem później­

szym, gdyż właściwy tek st zam yka się na w. 17: „Ob hoc enim m unus locet vos in celis Trinus et Unus”. Wolno przypuszczać, że zamieszczona na końcu data odnosi się tylko do odpisu, a sam utw ór jest wcześniejszy.

W tekście nie znajdujem y wzmianek, na podstawie których można by twierdzić, że powstał on w Polsce. Jedyną przesłanką do takiego m niem a­

nia jest jego brak w obcych źródłach rękopiśmiennych. Znamy natom iast inny wiersz, który w ykazuje duże podobieństwo do listu krakowskiego.

W rękopisie Biblioteki Uniwersyteckiej w e Wrocławiu (sygn. I.F.600), któ­

ry powstał w r. 1451, n a wyklejce znajduje się wiersz o niemal identycz­

nym początku: „O domine digne, venerabüis atque benigne” (zob. Doda­

tek, n r 5a). Wiersz te n powstał w szkole przy kościele Bożego Ciała we Wrocławiu. Składa się z przem iennych wersów niemieckich i łacińskich:

„Beyde groz vnd kleyne / O domine digne”. Opublikował go Joseph K lap­

per 12, uważając oba teksty — niemiecki i łaciński — za jeden utw ór.

Wydał je zatem łącznie, tak jak zostały zanotowane w rękopisie. Są to jednak dwa utw ory, gdyż niemiecki tekst ani nie uzupełnia wierszy łaciń­

skich, ani też nie jest przekładem tekstu łacińskiego. Również rym owanie jest odrębne dla obu tekstów. Wiersz niemiecki jest tylko w ogólnym za­

łożeniu podobny do łacińskiego, stanow i jego luźną parafrazę. Ponieważ w w ydaniu K lappera w ystępują usterki ty pu paleograficznego, i to zarów ­ no w tekście łacińskim jak niemieckim, załączam ponowne odczytanie obu utw orów (zob. Dodatek, n r 5a i 5b).

Łaciński wiersz żaków wrocławskich — podobnie jak krakowski, o k tó ­ rym była wyżej mowa — zaw iera prośbę o datki, skarży się także na ża­

kowską biedę. Czytano go ofiarodawcom, o czym mówi zwrot: „cartam hanc legant”. Skargi na nędzę są tu sformułowane bardziej ogólnikowo.

III. „Regulae scholarium”

Stosunkowo dużą grupę stanowiły w średniowieczu wiersze pouczające studentów o zachowaniu się w szkole i poza nią, przekazujące im przepisy porządkowe i moralne. Bardzo popularny był poemat, spotykany także w polskich rękopisach, którego początek brzmi: „Laus et honor pueris solet evenire”. W rękopisie PAU zapisano tylko jego początkowe 'wyrazy. N ato­

12 J. K l a p p e r , M itte ld e u tsc h e T e x te aus B resla u er H a n d sch riften . 5. „Z eit­

sch rift fü r d eu tsch e P hilologie" t. 47 (1918), s. 93— 94.

m iast w całości z n a j d u j e m y tu zapisany inny utwór, opatrzony ty tu łem Latinale de statu scolarium, zaczynający się słowami: „Cupientes discere debent hec m ente tenerev (zob. Dodatek, n r 6).

Na utw ór składają się 24 leoniny. Zaw iera on zbiór zaleceń, nakazów i zakazów, do których winni się żacy stosować. Rymy praw ie wyłącznie utw orzone są z bezokoliczników. W łaściwy tekst kończy się w. 22: „Hec rare faciunt discipulum superare”. W ersy 23—24 są dodatkiem w postaci przysłowia :

D o ctio r m a g is eris, si [q u o d ] nescis, qu eris, S i n u n q u a m qu eris, ra ro m a g iste r eris.

Także i w tym utworze trudno dopatrzyć się większych wartości poe­

tyckich. Autor nie tylko nie przestrzegał zasad m etryki, ale w niektórych wersach nie starał się naw et zachować rów nej liczby sylab. J est to typow y wiersz mnemotechniczny: rym y miały ułatw ić zapam iętanie podstawowych zasad obowiązujących studenta. Za czas pow stania utw oru możemy przy­

jąć w iek XV. Nie mamy dowodów, że powstał w Polsce, mimo w ystępo­

w ania w tekście zakazu: „nunquam Polonisare” (w. 14). W oryginale a u ­ torskim mogło być również „Bohem isare” lub „Germanisare”. Zwrot „raro magister eris” nasuw a przypuszczenie, że przepisy odnoszą się do studen­

tów uczelni posiadającej prawo nadaw ania stopni naukowych. W naszym w ypadku świadczyłoby to o tym, że studencki zeszyt Biblioteki PAU zo­

stał zapisany ręką ucznia Akademii Krakowskiej.

IV. „Parodiae”

Średniowiecze, tak przepojone duchem religijności, było jednocześnie okresem powstawania stosunkowo wielu utworów parodiujących modlitwy i teksty sakralne. W ydaje się słuszne zdanie Paula Lehmanna, że parodio­

w ania tekstów religijnych, łącznie z oficjum mszalnym i Ewangelią, nie ’ uważano w średniowieczu za bluźnierstwo, parodia bowiem w gruncie rze­

czy należy do twórczości moralizatorskiej.

W zbiorze Carmina Burana znajdujem y między innym i parodiami ta k ­ że satyryczne O fficium lusorum, w którym nie brak naw et sekwencji Victim ae novali cinque ses im m olent Deciani oraz „ew angelii” ośmiesza­

jącej kurię rzymską: Evangelium secundum Marcas argenti. Lehmann w ydobył na światło dzienne dalsze jeszcze parodie oficjów liturgicznych i m o d litw 13. W Polsce parodie utworów religijnych nie są częste, dotych­

czas znane pochodzą z okresu stosunkowo późnego, przeważnie z XVII w ieku 14. W rękopisie PAU znajdujem y kilka typowo waganckich modlitw.

13 P. L e h m a n n , D ie P a ro d ie im M itte la lte r. W yd. 2. S tu ttgart 1963.

14 G a n s z y n i e c , Echa p ie ś n i g o lia r d o w e j w P olsce, s. 161—204.

Jedną z nich jest Kolekta o św. Pijaczynie. Druga modlitwa, Kolekta wieśniacza, sięga pochodzeniem w. X III i znana jest jako jedna z modlitw waganckich 15. Trzecią wreszcie modlitwą, również należącą do typu „con­

tra rusticos”, jest w ystępujące w rękopisie PAU rym ow ane „Deo gratias”

(wszystkie te trzy teksty zaw iera Dodatek, n ry 7—9).

W tym samym rękopisie znajdują się także pieśni m aryjne i polski rymowany dekalog, wniesione ręką tego kopisty, który przepisał wyżej wymienione teksty. Mamy tu jeszcze jeden utw ór należący do gatunku parodii, lecz już nie religijnej. W średniowieczu popularny był schemat skróconej gram atyki (Donatus Minor), składający się z pytań: „Que pars?”,

„Quare?”, służący do odpytyw ania ucznia. W parodii tej gramatyki, w y­

stępującej w rękopisie PAU, do odm ieniania podstawiono wyraz „rusti- cus” (zob. Dodatek, n r 10). Po odpowiedzi na pytanie z gram atyki na­

stępuje złośliwy kom entarz i odpowiedni wierszyk. Początek tej gram atyki wygląda następująco:

R U ST IC U S

q u e p a r s? N o m en ; d y a b o lic u m .

q u a r e? Q uia e s t in e p tu s, in su lsu s, q u ia e s t m en d a x .

V E R S U S :

R u sticu s e s t fa lla x , tr istis , n eq u a m qu oqu e m en d a x .

Grammatica rusticorum składa się z obelg i inw ektyw pod adresem wieśniaka, często dowcipnych, niekiedy niewybrednych. Wśród w ierszy­

ków znajdujem y także cytat zapożyczony z Antygam erata Frowina:

„Rustice, tu grosse, fac tua* fercula grosse”.

G ram atyka ta nie jest polskiego pochodzenia. Zbliżone do niej teksty opublikował Lehm ann z niemieckich rękopisów. Przekaz krakowski sta­

nowi jednak odrębną redakcję, w wielu miejscach różną od przekazów niemieckich.

Twórczość satyryczna „contra rusticos” była w średniowiecznych ośrodkach akademickich bardzo popularna i zasługuje n a odrębne opra­

cowanie. Pejoratywnego odcienia nabrał w yraz „rusticus” już w starożyt­

ności. Także i w średniowieczu znaczył on to samo co „incultus” ; przeci­

wieństwo „rusticitas” stanow iła „urbanitas”, a nazw anie inteligenta „rusti­

cus” uważano za poważną obelgę. Zniesławieniem było w Polsce nazw a­

nie tak szlachcica, chociaż już z innego powodu: stanowiło to zakwestiono-

15 K olek ta ta w y stę p u je r ó w n ie ż w rozszerzonej p ostaci w „m szy p ija c k ie j”, op u b lik ow an ej przez L e h m a n n a (op. cit., s. 240 n.) z trzech ręk op isów X V - w ieczn y ch : „P o tem u s. D eus, q u i p e r p e tu a m d is c o rd ia m in te r c le ru m e t ru s tic u m s e m in a sti e t ru s tic o r u m m u ltitu d in e m a d s e r v ic iu m d o m in o ru m v e n ir e p r e c e p isti, d a n obis, q u esu m u s, se m p e r e t u b iq u e d e ec ru m la b o rib u s v iv e r e e t eo ru m u x o - r ib u s e t filia b u s u ti e t s e m p e r d e eo ru m m o r [t]a lita te ga u d ere. P e r d o leu m n o stru m re u m q u e B achum , q u i te c u m b ib it e t c a rt a t p e r o m n ia p o cu la p o cu lo ru m . S tram en " .

w anie szlachectwa. Nawet w polskiej nom enklaturze sądowej w ieśniaka nie określano wyrazem „rusticus”, lecz używano w yrazu „km etho”.

Na uniwersytecie był nieokrzesanym wieśniakiem, „rusticus”, ten, kto dopiero zaczynał studia. Możliwe zatem, że z G ram atyki wieśniaczej od­

pytyw ano beana podczas obrzędu otrzęsin. W rękopisie PAU znajduje się jeszcze jeden zbiorek, nazwany Auctoritates. Nie należy on wszakże do często w średniowiecznych rękopisach spotykanych zestaw ień cytatów ze znanych autorów, jak wskazywałby ten tytuł. Składają się na niego przy­

słowia i zagadki; niektóre z nich wywodzą się ze starożytności. Przew aż­

nie n ie są polskiego pochodzenia, nie omawiam ich więc tu taj. Umiejsco­

wienie ich w rękopisie PAU jest jednak ważne, gdyż pozwala przypusz­

czać, że zostały zebrane przez kopistę rękopisu z m yślą o przeznaczeniu ich n a żakowskie święto 16.

16 P rzekazując tran sk ryp cję tek stó w w raz z p od ob izn am i orygin ałów , p o z w a ­ la m sob ie jed n o cześn ie złożyć serd eczn e p o d zięk o w a n ie p an u p rofesorow i drow i M arianow i P 1 e z i za w n ik liw ą recen zję i propozycję w p ro w a d zen ia k ilk u c e lo ­ w y c h p opraw ek do zn iek ształcon ych tek stów .

D O D A T E K

1

[C A N TILEN A SCHOLARIUM ] i

1. Breve regnum erigitur, Sublim atum deprim itur E t depressum elabitur

Transm utato tempore,

3. Cracoviensem 6 filium, Fulgentem velud lilium Ac de num éro milium 7 Cunctis ipreferendum, 2. Puerilem miliciam 2,

Perargutam 3 periciam, Regencium industriam 4,

E d u x it5 in opere

4. Octo dierum spacium Hoc sustinet solacium 8, Post hoc regis pallacium

Plagis feriendum , 5. Nam [que] 9 regis elleccio

F i t 10 studii negleccio Ac desolatur 11 leccio

Tota septimana.

R kps B ib l. N arod ow ej w W arszaw ie, sygn. K ras. 52. (Z nutam i). W iek X V . W ydania: M. S z c z e p a ń s k a , D o h isto rii m u z y k i ś w ie c k ie j w X V stu leciu .

„K w artaln ik M u zyczn y” z. 5 (1929), s. 2. (Strofy 2 i 3 p rzestaw ion e). — R. G a n - s z y n i e c, Echa p ie ś n i g o lia r d o w e j w P olsce. „P rzegląd H u m an istyczn y” 1930, z. 2, s. 188— 190. — Z. J a c h i m e c k i , N a m a rg in e sie p ie ś n i s tu d e n c k ie j z X V

w ie k u . K rak ów 1930, s. 7.

1 T y tu ł dod. edytor. — 2 P u e rilis m ilic ia popr. G anszyniec. — 3 p e r a rg u ta m popr. G an szyn iec. — 4 in d u s tria popr. G anszyniec. — 5 hanc e d u x it rkps, S z c z e ­ p ańska, Jach im eck i; h oc e d u x it popr. G anszyniec. — 6 C ra co vie Szczepańska, G an - szyn iec, Jach im eck i. — 7 m ilitu m rkps, Szczepańska, G anszyniec, Jach im eck i. — 8 so lstic iu m rkps, Szczepańska, G an szyn iec, Jach im eck i. — 9 N a m rkps, S zczep a ń ­ ska, Jach im eck i; N a m [q u e ] popr. G anszyniec. — 10 E t f i t Szczepańska, J a c h i­

m ecki. — 11 d e so la t S zczepańska, Jach im eck i.

2

M ETRA DE SANC TO GALLO

A uram discernit alas 1 gallus quoque pandit Cantu vocali пес in hoc invidet nulli.

V ultis nunc scire quare modo dantur galli?

Custos est noctis, cantans se verbere cedit 5 Reperiens granum gallus communicat illud.

In festo Galli volo, u t d an tu r michi galli;

Exhinc surgit mos 2 * magistro 3 trad ere gallos, U t bene doceat eum cognoscere constat.

Doctor sic faciat opere, quod predicat ore;

Non sine causa mos est tradere doctori gallos Iste vetus geminos [est] 4 doctori d are gallos;

His gallis 5 pueri celebrant solennia Galli, Hoc festum simplex solet pueris esse duplex.

De mundi valle trahe nos ad sidera, Galle!

Gallos afferte, si vultis ludere certe;

U t eras ludatis, omnes gallos habeatis, E t bene maturos, ad pugnandum valituros, Et im pinguatos e t bene calcariatos6

Sumite gallos, tollite magnos et bene pinguos, In festo Galli faciunt sua prelia galli.

P orta album gallum, qui proclam ât ad duellum, Nigrum 7 porta gallum, qui cum albo exercet prelium Vel porta alium, qui sciret facere prelium,

Et aliqui nigrum dicunt ad pugnandum fore pigrum, Actamen niger ad pugnandum non est nim is piger, Vel porta ru ff urn, si vis optinere trium phum , Vel sincopatum, si vis optinere ducatum.

Qui caponem tulerit, regis m archio erit Et alii gallinas loco galli ferte binas.

Qui gallum tu le rit servus sem per regis erit.

Non porta parvum , si vis optinere caternum 9.

Auca est bona, que est scolastica corona, Fer aucam bonam, si vis obtinere coronam.

Qui aucam tulerit, cocus regis erit,

Qui portabit kurzeyam, stabit an te vyerzeyam, Qui capram tulerit, hie histrio regis erit, Qui kopacz tulerit, zelotipes 10 regis erit n , Vel eciam agnum, si vis regere bene regnum, Vel si vis porcellum, quia mox in trabit duellum.

Ex more veteri puerilis concio 12 cleri Ipso die Galli iubet unum de grege tolli

In regionibus tarnen, quo pueri per festum dierum Ludere se iungunt, huius caput infula cingat.

Serve Jhesu Cristi, scis, quia ipse puer fuisti E t furiose lusisti cum rege, sicut et isti.

Non irascaris, quod puer esse probaris,

Non tibi sit durum largire pueris cor tuum 13.

[C a n tilen a sc h o la riu m ] (inc.: „Breve regnum erigitu r”'

M etra d e sa n cto G a llo (1)

M etra d e sa n cto G a lio (2)

M etra d e sa n cto G a lio (3)

[C an tilen a sch o la riu m ] (inc.: „Ad /esta regis incliti")

E p istola p r e o p tim a in illo s

[E p isto la sch o la riu m ]

j % » j* * * i 1 ^ ** * ^* ' * ^ A«* » *- -ж ** * » » - *

« ■ / « * * ) s - . . ?

, t > . •*• ^ ■» '• *■' A *** 1 _

“ #•»**

V

.* « * J * * /*« ' ; *' ‘ * * - 3 / ; ^ * ' A '

t . , y / , i l * s i i f » J r . ) „ . . - / С , . — «А, . , ,

( . v / *vT r)

/ » j \»< 1 *«. ft*~ * Ж >***4гч '

t / . ^ ( - S - У / " " ~ *

A v - * < ~ £ f c ' - y * / " ^ ~ г <»- ' • * ■ * / #

/ , . . 7 г ^ у Л с - Ä , ~ ' " . \ >

) . V i . ' » •- < — y ł r , / ‘ '

< v / ! < . / Г J f r J / ~ 4 ~ * - — , - / / < ' ' i * •">'■

и . ; / - </« V*»« » ^ r * * ~ 7 * / *

jN i *v <b M И«1 < « »V» ^ y ^ , / ♦*• • ч»% % *•»«

У ^ V Д -

»V- ^ V f /

\-lA

^ ‘У ^ ^ ‘ * / / '' »»‘Л л ' 1 л ч | ~ 4jjh.4**S r » y ,v < /Я » ,

f v . r « ^ T i * «7 K f / V T M ' , J

^ A - f t

jf. A»» A Mtf’ v t ^ \ * / Г- Д * Н

/ , 7 û j JA

, l r , А л * * - * / i ^ г * т * * * * л ^

I * * ( / v * 4А ( f * * (

у . — г - ( - • • ; г - - V w

^ У * . . - / U ,4j^é0A *v- * ft * j~

/ t 4 # r »»<» ÿ » « * « / « ‘ « * /

y i 4 , , - , Ч ; * • • . • / > « * - ,

i . r ^ » - » / ^'^my' ^ ' * * ' * • • * ► * « * * </,, A —

# <’4 / " - * - * » / /» •* -» / у / « - ^

L a tin a le d e statu sco la riu m

[D e o g ra tia s]

D e sa n c to B ib u ło c o lle c ta . — R u s tic o r u m c o lle c ta

[G ra m m a tic a R u stici] (1)

[G ra m m a tic a R u stici] (2—3)

Rkps B ibl. P o lsk iej A k a d em ii U m iejętn o ści w K rak ow ie, sygn. 1578. R ok 1508.

1 d isc e rn u n t a le rkps. — 2 m o s h odie rkps. — a m a g istro nadpis. — 4 e s t dod.

edytor. — 5 nos g a llo s rkps. — 6 ca lca ra to s rkps. — 7 m a g istro rkps. — 8 gran de nadpis. na m arg. ze zn a k iem p rzen iesien ia p o p reliu m . — 9 ca te rn a m rkps (c a te r - п ит , zgod n ie ze śred n io w ieczn ą w y m o w ą = ą u a te rn u m ’czw oraka’ lu b 'w czw ór­

n asób’). — 10 D o z e lo ty p e s nadpis. glosa: m y lo s s n y k y e m . — 11 C ały w e r s dopis.

u dołu stronicy, ze zn a k iem p rzen iesien ia. — 12 nadpis. glosa: i. e. g a u d iu m , — 13 u n u m co r rkps.

[C A N T IL EN A SCHOLARIUM ]

10

[T r a n s lite r a c ja ]

Ad festa regis incliti,

gdzye króle w ybyerayą Solentur et letentur

veschele szpyevayą Cuius regnum proxim um

yedno do thego dnyą Longius duraturum

daley szadnego dnyą Inconsueti nec bellaces 2

bocz wagrzech nyebyvaly Sed in schola sedentes

tamo sząm paszany

[T r a n sk r y p c ja ]

Ad festa regis incliti, Gdzie króle w ybierają, Solentur et letentur,

Wiesiele śpiewają, Cuius regnum proximum

Jedno do tego dnia, Longius duraturum

Dalej żadnego dnia.

Inconsueti nec bellaces,

Boć w Węgrzech nie bywali, Sed in schola sedentes

Tamo są pasani.

R kps B ibl. P o lsk iej A k a d em ii U m iejętn o ści w K rak ow ie, sygn. 1678. R ok 1508.

1 T ytuł dod. edytor. — 2 E t b e lla re s (?) rkps.

R ESPO N SO R IU M PA U PER U M

CRISTI SOCIORUM ET VICTO RUM M ILITUM SCHOLASTICO RUM STR EN U ISSIM O R U M

P A SZ A N Y C H K O K O SZYM I GELTHY A N N O 1510 SA L U T IS

1. Defectus m isit nos ad vos,

U t daretis comedere et bibere nobis, Quia m iseria regnat in bursa nostra.

14 — P a m ię t n ik L ite r a c k i 1973, z. 1

2. Gloria ©rit vobis, si dabitis nobis, Et si non dabitis, grates non referrem us,

Quia [miseria regnat in bursa nostra] h

R kps B ibl. S em in ariu m D u ch ow n ego w K ielca ch , b ez sygn. (Z nutam i). R ok 1510.

1 T ekst w k lam rach dod. edytor.

5

EPISTO ŁA PR E O PT IM A IN ILLO&

O domini digni, venerabiles atq u e benigni, Cultores honestatis, salvete, speculum probitatis.

Ad vos nostrorum legat [nos] 1 ius sociorum Vos non contemnendo m unus vestrum que petendo.

5 Tedium postponite, cairtam nostram suscipite, Quam dat m ultorum necnon p luralitas sociorum;

In choro clamantes, in scola iacentes,

Nichil eodem comedentes necnon bibere habentes, Deum pro vestra sanitate exorantes, 10 Sed fames oruciat nos, u t sciatis.

Ergo, domini digni, ad vos clamam us voce benigna, Quia caremus potu, pane vespereque mane.

Ob hanc inopiam petimus, dignemini subiuvare nostram miseriam.

Et hoc si feceritis, consortes Dei eritis, 15 Deum absque m ora videbitis

Et qualibet hora eum possidebitis,

Ob hoc enim m unus locet vos in celis trin u s et Deus unus.

Datum et actum in quarto angulo, sigillé nostro suppapenso.

Appenso nostro credatis et nos in m ente habeatis, 20 Si autem non credatis 2, sigillum nostrum inspiciatis.

Anno Domini Millesimoquingentesimo octavo etc.

R kps B ibl. P o lsk iej A k ad em ii U m ie ję tn o śc i w K rak ow ie, sygn . 1578. R ok 1508.

1 nos dod. edytor. — 2 c r e d itis rkps.

5a

[EPISTO LA SCH O LA RIUM LATIN E] 1

O domine digne, venerabilis atque benigne, Scolares qui sunt, in scola Corporis existunt,

Cartam hanc lègant, cum nunccio quoque présentant, Per baiulum unum, qui est de turm ą eorum,

5 M unera rogantes vestra quoque dona petentes.

Hunc Deus extollit ad summum culmen honoris, Quem pietas m ollit ad dandum dona favoris.

Non diu tardare, racionem 2 dicimus, quare:

Sumus 3 detenti, ergastulo nuneque 4 sedenti.

10 Ergo clamemus, quia ⁵ pauca semper habemus, Ut gratulem ur unanim iter atque letem ur;

In Jhesu domino fruim ur p ane 6 cottidiano, Qui est in celo det vivere sim ul in uno, Quisque in celis partem capiatque fidelis.

15 Ob hoc solamen dicamus pariter: Amen.

Ex p arte sociorum Scole Coçporis Cristi.

R kps B ibl. U n iw ersy teck iej w e W rocław iu, sygn. I F.600, w y k i. przednia. P o r. 1451.

W ydanie: J. K l a p p e r , M itte ld e u tsc h e T e x te aus B resla u er H a n d sch riften . 5: B e tte llie d B resla u er S tu d e n te n . „Z eitsch rift fü r deu tsch e P h ilo lo g ie ” t. 47 (1918), s. 93— 94.

P oszczególn e w e r sy teg o ła ciń sk ieg o utw oru podane są w ręk op isie na p rze­

m ian z w ersa m i n iem ieck im i. K lap p er op u b lik o w a ł całość jako p ieśń ła c iń sk o -n ie - m iecką. P o n iew a ż jed n ak są to d w a o d ręb n e utw ory, od d zielam y tutaj tek st ła ­ ciń sk i (5a) od n iem ieck iego (5b).

1 T ytu ł dod. edytor. — 2 re c io n e fm ] K lapper. — 13 S im u s rkps, popr. K lapper. — 4 n u n qu e K lapper. — 5 quod K lapper. — 6 p an rkps, popr. K lapper.

5b

[EPISTOŁA SC H O LA R IU M GERM ANICE]

Beyde groz vnd cleyne, Dy do synt ewir knecht, Thun ew ir libe kunth, Vndt thun euch bekant,

m it euch f r e w t2 sich gemeyne, dy do wellin lebin recht,

aws gantczem 3 eren hertczin 4 grunt seyn nam en ist nicht genant 5

5 V n se r6 begere dy ist groz Vnd ouch vnser 7 metgnoz.

Wer do vns icht wil gebin noch desim dorftigen lebin

Dorumme allir libin 8 heylgin 9 cron sal seyn seyn ewigis 10 Ion, Vnd w ir sprechin alle m it ganczir ¹¹ stym m e schalle,

Wir clagin m it ganczem hertczem ¹² vnd leyden grosin sm ertczin

10 Wenne w ir wenig han das 13 loze w ir euch vorstan Das vns mag gesehen alze w ir mogin yehn 14

Wen vns ist gegebin natürlich czu lebin Vnd 15 hoffin gemeyne beyde groz vnd oleyne, Das w ir k o m e n16 dar czu der engil schar,

15 Das vns allen w erde gegebin das ewige lebin.

P ro w en ien cja i w y d a n ie jak w poz. 5a.

T ekst p rzytoczono tu w tran sliteracji, z za ch o w a n iem w szy stk ich szczeg ó łó w graficzn ych ; w p ro w a d zo n o ty lk o in terpunkcję.

1 T ytu ł dod. edytor. — 2 fr e u t K lapper. — 13 g a n tz e m K lapper. — 4 h e rc z e n - g ru n t K lapper. — 5 P o w . 4 przekreśl, w y ra zy : W e r d o v n s w il g e b in M u n era ro g a n tes etc. — 6 V n sser K lapper. — 7 v n ss e r K lapper. — 8 leb in K lapper. — 9 h e y lg e n K lapper. — 10 e w ig e s K lapper. — 11 g a n czer K lapper. — 12 h e r tz e n K la p ­ per. — 13 d a z K lapper. — 14 y e h e n K lapper. — 15 U n d K lapper. — 16 P o k o m en przekreśl, das.

6

L A T IN A L E DE ST A T U SC O LAR IU M

Cupientes discere debent hec m ente tenere ; Doctoribus obedire et fideliter servire E t maiores honorare, cunctis se humiliare,

Ludos nocivos precavere et libros assidue scribere,

5 Aliena dim ittere, nunquam aliquid subtrahere, Cum nullo litigare nec vindicans nec increpare, Lectiones visitare et ocium sem per vitare, Res inventas reddere, nullum debes percutere, In schola nichil vendere sine scitu vel emere,

10 Quod nocivum 1 linque, secteris et utile quidque, Habens precium solvere, nullo iure retinere, V irtutem non negare mendacia quoque vitare, A scholis nichil absentari nec in scholis ociari, Palm eterium portare, nunquam Polonisare,

15 De nocte non clamare, tem pore determ inate dormire, Chorum visitare in choro pulcre stare,

Mores inferre, senioribus caput inclinare, Nullum debes blasfem are nec tu rp iter increpare, Cum licencia ² exire sim iliter et introire,

20 Vias malorum dim ittere, tabernam precavere, Sepe rogare, rogata tenere, reten ta dare,

Нес rare faciunt discipulum superare.

Doctior magis eris, si [quod] 3 nescis queris, Si nunquam queris, raro m agister eris.

R kps B ibl. P olsk iej A k ad em ii U m iejętn o ści w K rak ow ie, sygn. 1578. Rok. 1508.

1 L ek cja w ą tp liw a . — 2 lu cen cia rkps. — 3 qu o d dod, edytor.

7

DE SANCTO B IB U Ł O COLLECTA

Deus, qui per v irtu tem sancte Cervisie m ultorum capita tu rbare fe- cisti, concede propicius, u t qui de hae potagine biberit, salvus esse non poterit. P er eum, qui scripsit, in s[ecula] s[eculorum] b Amen.

R kps B ibl. P o lsk iej A k a d em ii U m iejętn o ści w K rak ow ie, sygn. 1578. Rok. 1508.

1 Skróty rozw . edytor.

8

RUSTIC O R UM COLLECTA

Omnipotens sem piterne Deus, qui nos non fecisti rusticos, sed rusti- corum dominos, et perpetuam discordiam clericorum et rusticorum fecisti, da nobis, [ut] 1 de eorum laboribus semper vivere et cum eorum uxoribus h ab itare et in bonis eorum semper frui mereamur.

R k p s B ibl. P o lsk iej A k ad em ii U m iejętn o ści w K rak ow ie, sygn. 1578. Rok. 1508.

1 u t dod. edytor.

9

[DEO G R A TIA S] 1

Deo gracias, qui nos sem per sacias de labore rusticorum , fac nos eciam vivere cum uxoribus eorum,

et u t corpora earum 2 requiescant sub corporibus nostris in pace.

R kps B ibl. P o lsk iej A k ad em ii U m iejętn o ści w K rak ow ie, sygn. 1578. Rok. 1508.

1 T y tu ł dod. edytor. — 2 W rk p sie ea ru m popr. n a eorum .

10

[G RAM M ATICA R U S T IC I]1

R U S T I C U S .

q u e p a r s? Nomen; dyabolicum.

Q U A R E ? Quia est ineptus, insulsus, incurabilis, quia est mendax.

W E R S U S :

Rusticus est fallax, tristis, nequam 2 quoque mendax.

q u a l i t a t i s? Appellative 3. Quia sicut factus est, sic appellatur.

. W E R S U S :

Rustica n atu ra sem per sequitur sua iura.

Rusticus est factus clerico semper inimicus.

c o m p a r a t o r? de una malicia in aliam.

W E R S U S :

Rustice 4, cede retro, quia nescis credere Cristo.

m o v e t u r? de una turpitudine in aliam.

W E R S U S :

Rusticus nutrioes semper sequitur meretrices.

g e n e r i s? Asinini. Quia in omnibus rebus assim illatur asino.

W E R S U S :

Asinus est rustico ⁵ similis, tibi dico.

Nu m e r i? Singularis. Quia illud, quod alio placet, sibi displicet.

W E R S U S :

Displicet hoc rustico, quod cunctis placuere.

f i g u r e? Bicomposite. Quia nullius est figure, quia nec compo-

n itu r cum Deo nec cum dyabolo, sed est m onstrum m ira ⁶ n atu ra 7.

c a s u s? Nominativi. Quia sicut omnes obliqui descendunt a no- minativo, sic eciam omnęs malicie descendunt a rustico.

W E R SU S :

A rustico singule descendunt malicie nequicie.

DECLiNAcioNis? Seeuńde. Quia antequam gallus cantat, rusticus bis vel te r m erdat.

E T D E C L IN A T U R SIC :

NOMiNATTvo : Hic rusticus laboriosus turpissim us.

W E R S U S :

Uxor eius sem per prolis insistere curat.

GENETivo: H uius rustici clericorum aselli.

W E R S U S :

Rustice, fac aratrum suum, u t possis collere agrum.

d a t i v o: Huic rustico asello asellato.

W E R SU S :

Dum rusticus agrum collit, clericus uxorem si'bi stringit.

a c c u s a t i v o : Hunc rusticum ⁸ laboriosum turpissimum.

W E R SU S :

Rustice callose, cunctis populis odiose, Cur s e9 formose vis sociare rose.

v o c a t i v o: О rustice, nullius amator.

W E R S U S : '

Nescit Deum collere rusticus se pede celle.

a b l a t i v o: Ab hoc rustico nullam virtutem habente.

W E R S U S :

Rusticus est plenus viciis et sem per egenus.

E T P L U R A L I T E R C A R ET , S E D C E TE R IS V IC IIS A B U N D A T .

g e n e t i v o: Horum rusticorum pessimorum, eorum m ente semper dyabolice cogitante.

W E R SU S :

Rusticus est m iser et undique clerico piger, Unde obrobium hominis et abiectio plebis.

[W E R SU S:] 10

Rustice, tu grosse, fac tua fersula grosse 11.

[ D A T i v o : Caret, quia nunquam dat, nisi quando oportet, sed

libenter recipit] 12.

a c c u s a t i v o: Hos rusticos, et ipse factus est quasi bos, n is i13

quod ei cornua desunt.

v o c A T iv o : О irustici nunquam leti, sed semper tristes.

W E R S U S :

О rustice tristis, qui nunquam letus haberis, Miserimus homo privatusque ab omni bono.

ABLATivo: Ab his rusticis quadratis et nunquam clericorum amicis.

' W E R S U S :

Dum m are siccatur et demon ad astra levatur, Tune vix rusticus fit clero bonus amicus.

R kps B ibi. P olsk iej A k a d em ii U m iejętn o ści w K rak ow ie, sygn. 1578. Rok. 1508.

P. L e h m a n n (Die P a ro d ie im M itte la lte r . S tu ttgart 1963, s. 197— 198) o p u b li­

k o w a ł tek st podobnej „gram atyki w ie śn ia c z e j” — n a p o d sta w ie dw óch X V -w ie c z - n ych rękopisów S taatsb ib lioth ek w M onachium (Cod. L a t. 18287 i Cod. L a t. 15602).

T ek st p o w y ższy jed n ak odbiega tak zn aczn ie od w e r sji przek azan ej przez rękopisy m on ach ijsk ie, że m ożna go uznać za od ręb n y utw ór.

1 T ytu ł dod. edytor. — 2 n eq u a q u a m rkps. — 3 a p p e lla tu r rkps. — 4 R u stice cred . rkps. — 5 R u sticu s e s t asin o rkps. — 6 L ek cja w ą tp liw a . — 7 Toż. — 8 r u s ti- cu m w e r sus rkps. — 9 m e rkps. — 10 Dod. edytor. — 11 W ers b ez zm ian przejęty z A n tig a m e ra ta F r o w i n a. — ¹² Dat. pl. u zu p ełn ia edytor w ed łu g L e h m a n ­ n a . — 13 id rkps.