2017, V
ol. 16, No.
k.balandynowicz@ug.edu.pl DOI: 10.17399/HW.2017.163902
Wiek a wizerunek naukowców w mediach –
stereotypy zdominowane przez kult młodości
STRESZCZENIE
CEL NAUKOWY: Celem opracowania jest wykazanie roli mediów w
kształto-waniu wizerunku naukowca ze szczególnym uwzględnieniem analizy dotyczącej różnic w postrzeganiu młodszych i starszych naukowców.
PROBLEM I METODY BADAWCZE: Podstawowym problemem badawczym
jest określenie schematu kreowania wizerunku naukowców przez media, utrwa-lania stereotypów oraz ulegania kultowi młodości. Wykorzystane narzędzia ba-dawcze to pogłębiony przegląd literatury, a także analiza komparatywna wtórnych wyników badań i danych statystycznych.
PROCES WYWODU: Wywód składa się z trzech części. Pierwsze wnioski w
za-kresie schematu kształtowania wizerunku naukowca przez media powstały na podstawie studiów literaturowych oraz analizy badań DAST. Część druga to ze-stawienie obrazu naukowca kreowanego przez media oraz wynikającego z da-nych statystyczda-nych. Dane pochodzą z baz: EUROSTAT i OECD i dotyczą cech charakteryzujących naukowców. Część trzecia podejmuje problem kultu młodości jako silnej determinanty promującej wizerunek młodych naukowców w mediach.
WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: Kluczową rolę w zewnętrznym kreowaniu
wi-zerunku naukowca odgrywają media, zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych. Cha-rakter budowanego w nich obrazu ludzi nauki jest bardzo schematyczny i utrwala stereotypowe postrzeganie nauki i wizję naukowców jako młodych mężczyzn, ubranych w biały fartuch, wykonujących prace laboratoryjne. Obraz ten jest jed-nak daleki od rzeczywistości. Jeden z przykładów to nadreprezentacja młodych naukowców, co jest spójne z kulturą masową opartą na kulcie młodości, ale nie odzwierciedla realnych proporcji wiekowych ludzi nauki.
WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: Zrozumienie schematu
budowa-nia wizerunku naukowców w mediach oraz oddziaływabudowa-nia wykreowanych obra-zów na społeczny odbiór ludzi nauki jest niezmiernie istotne dla optymalizowania strategii budowania przewagi konkurencyjnej w świecie nauki.
ABSTRACT
The Age and an Image of Scientists in Media – Stereotypes Dominated by the Cult of Youth
RESEARCH OBJECTIVE: The objective of the study is to demonstrate the role
of media in shaping the image of a scientist with a special focus on the analysis of differences in the perception of young and older scientists.
THE RESEARCH PROBLEM AND METHODS: The main research problem
is to determine the pattern of creating the image of scientists by media, curing stereotypes and be subjected to the cult of youth. Used research tools are: a re-view of the literature, and comparative analysis of results and statistical data.
THE PROCESS OF ARGUMENTATION: The line of reasoning consists three
parts. First conclusions on the scheme of shaping the image of the scientist in media were based on literature studies and analysis of DAST researches. The second part is a comparison of the scientists’ image created by media and sta-tistics concerning scientists. Data derived from bases: EUROSTAT and OECD and are relate to characteristics of scientists. The third part raises the issue of the cult of youth as strong determinants of promoting the image of young scien-tists in media.
RESEARCH RESULTS: The key role in creating an external image of
scien-tists is played by media, both among children and adults. The image of scienscien-tists is very schematic and reinforces stereotypical perception of science and scien-tists, as young men, dressed in a white lab coat, doing laboratory experiments. This image, however, is far from reality. One example is the overrepresentation of young scientists, which is consistent with pop culture and based on the cult of youth, but does not reflect the real proportion of age of people in science.
CONCLUSIONS, INNOVATIONS AND RECOMMENDATIONS:
Understand-ing the scheme of buildUnderstand-ing the image of scientists in media and the impact of created images on public perception of people of science is extremely important for optimizing the strategy of competitive advantages in the world of science.
Wprowadzenie
Nauka stała się bardziej konkurencyjna i przyjęła wiele zachowań ryn-kowych. Z jednej strony uczelnie wyższe stają do walki konkurencyjnej o studentów (co wynika z uwarunkowań demograficznych), z drugiej stro-ny jest to kwestia zdobywania funduszy i rywalizacji z instro-nymi ośrodkami naukowymi o uznanie i prestiż. Podejmowane w tym kierunku działania obejmują szerokie spektrum aktywności, które w znacznej mierze doty-czą kreowania wizerunku.
Kształtowanie wizerunku ośrodków naukowych i naukowców odbywa się na dwóch płaszczyznach. Uczelnie budują swój wizerunek poprzez działania własne – promocyjno-informacyjne, dbanie o spójny przekaz swojej wizji i misji do środowiska zewnętrznego. Drugim narzędziem wi-zerunkowym są media, które samodzielnie bądź we współpracy z nauką i naukowcami tworzą obraz nauki ogółem, poszczególnych ośrodków i indywidualnych badaczy. O ile wpływ na pierwszy kanał, jeśli chodzi o cel i efekt kierowania informacji przez środowisko naukowe, jest nie-zaprzeczalny, o tyle rola mediów, istotnie rosnąca w dobie globalizacji i komunikacji masowej, ma decydujące znaczenie dla efektu budowania współczesnego obrazu nauki. Ta swoista dychotomia kanałów informa-cyjnych jest szczególnie widoczna w budowaniu wizerunku naukowca. Celem opracowania jest wykazanie roli mediów w kształtowaniu wi-zerunku naukowca ze szczególnym uwzględnieniem analizy dotyczą-cej różnic w postrzeganiu młodszych i starszych naukowców. Jest to szczególnie istotne z punktu widzenia autorytetu, budującego prestiż uczelni, który w historycznym ujęciu przypisywany był w środowisku naukowym starszym uczonym, przy jednoczesnym dominującym we współczesnym społeczeństwie kulcie młodości. Podstawowa hipote-za badawchipote-za dotyczy kluczowej roli mediów w kształtowaniu stereo-typowego wizerunku naukowca, odmiennego od cech rzeczywistych (w wymiarze dominujących dyscyplin, płci i wieku). Szczegółowej ana-lizie poddane zostało znaczenie wieku naukowca dla jego reprezenta-cji i obrazu w mediach.
młodych naukowców w mediach. Całość kończy zwięzła konkluzja, za-wierająca podsumowanie wyników analizy naukowej oraz wnioski.
Zastosowane metody badawcze
W artykule posłużono się przede wszystkim pogłębionymi studiami lite-raturowymi. Ich celem było zgromadzenie wyników najnowszych badań w zakresie znaczenia mediów i przekazu opartego na obrazie w kształ-towaniu wizerunku naukowca. Kluczowe miejsce zajęły tutaj badania z wykorzystaniem narzędzia badawczego Draw-A-Scientist Test, które były wielokrotnie przeprowadzane (szczególnie na grupach dzieci i mło-dzieży). Wykorzystanie obrazu zamiast określeń językowych pozwala na porównanie wyników w różnych grupach wiekowych. Utrwalony schemat postępowania badania pozwala także na zestawianie wyników różnych autorów. Dodatkową zaletą tego narzędzia jest możliwość podania źró-deł wiedzy na temat wyglądu naukowca, co umożliwiło określenie zna-czenia roli mediów w tym zakresie.
Przeprowadzona analiza komparatywna dotyczyła porównania wize-runku kreowanego przez media w zakresie podstawowych cech fizycz-nych oraz atrybutów towarzyszących pracy naukowej i zestawienia go z wynikami analizy danych statystycznych. W tym celu postawiono trzy hipotezy pomocnicze, dotyczące reprezentacji określonych dziedzin na-ukowych, kobiet i mężczyzn oraz osób młodszych i starszych w odnie-sieniu do naukowców. Źródłami danych statystycznych są wiodące bazy: EUROSTAT i OECD.
Rola mediów w kształtowaniu stereotypowego wizerunku
naukowca
nauki, odkrycia/wynalazki, narzędzia badawcze). Badania (Steinke i in., 2007, s. 35-64; Özel, 2012, s. 3192-3194; Chambers, 1983, s. 255-265) potwierdziły, że dzieci mają stosunkowo silnie zakorzeniony stereotyp naukowca mężczyzny, pracownika laboratorium o specyficznym wyrazie twarzy i fryzurze, otoczonego typowym wyposażeniem laboratoryjnym. Kolejnym etapem analizy DAST jest ustalenie źródła wiedzy na temat wyglądu i atrybutów naukowca. Stwierdzono, że podstawowym kana-łem oddziaływania były filmy i programy telewizyjne. Zdecydowanie rza-dziej były to: wyobraźnia oraz przekonanie, że naukowiec nie różni się w swoim wyglądzie od „normalnej osoby” (Steinke i in., 2007, s. 52-56). Tego typu badania potwierdzają zatem, że media, szczególnie te oparte na obrazie, mają niezwykle silną moc w kreowaniu wizerunku osób na-uki, nawet wśród najmłodszych odbiorców. Z kolei porównania pomię-dzy wynikami analizy DAST dla różnych grup wiekowych wskazują, że dzieci starsze mają jeszcze bardziej stereotypową wizję naukowca (Özel, 2012, s. 3192-3194).
Na powyższe rozważania należy spojrzeć jeszcze z jednego punktu widzenia. Stereotypy są bardzo silnymi narzędziami manipulacji, głęboko zakorzenionymi w społeczeństwie. Ich zmiana jest możliwa, ale trudna do osiągnięcia. Można zatem założyć, że te utrwalone obrazy z dziecię-cych wyobrażeń o naukowcach będą towarzyszyły im również w dorosłym życiu – odmienione o kolejne obrazy, filmy, programy i doświadczenia, zdobywane na dalszych etapach życia. Jeśli dla dzieci podstawowym źródłem wiedzy o naukowcach i pracy naukowej są filmy i programy te-lewizyjne, można dokonać obserwacji schematu utrwalania stereotypu
poprzez media, mające najsilniejszą moc oddziaływania 1. Będą to m.in.
filmy, Internet oraz literatura młodzieżowa.
Wizerunek naukowca jest często używany również w komiksach 2.
Wy-korzystując bazę postaci z komiksów wydawanych przez Marvel, można prześledzić ponad 2 000 postaci, które zakwalifikowane zostały do kate-gorii naukowiec. Wśród nich przeważają wynalazcy (632 postaci), dokto-rzy (526), inżynierowie (441), genetycy, chemicy, fizycy oraz profesorowie (119). Zdecydowana większość z nich wykorzystuje swoją ponadprze-ciętną wiedzę i intelekt do wykreowania nadprzyrodzonych mocy, stając się dobrymi lub złymi (częściej) charakterami. Nauka tam zobrazowana prowadzi często do alienacji i rozczarowania (Locke, 2005, s. 25-46), ale
1 Temat utrwalania stereotypów jest szeroko analizowany, m.in. przez Fedorovą (2015,
s. 158-162).
2 Znaczenie komiksów w świecie mediów jest szeroko opisywane w literaturze
poprzez komiks jest również bardziej „oswojona” potocznym schematem doświadczania życia i świata (Sochacki, 2014, s. 254). Z komiksu wyła-nia się specyficzny obraz – w większości ekscentryczni, o dziwacznym sposobie bycia i specyficznym wyglądzie naukowcy, których można by nazwać często „szalonymi”. Są silnie skoncentrowani na sobie i dążą do osiągnięcia celu. Poprzez komiks kreowany jest zatem obraz naukowca zamkniętego i nieprzestępnego, a nauka postrzegana jest jako tajemna i dość „złowroga”. Ta sama zależność jest wykorzystywana do populary-zowania nauki. Komiksy edukacyjne często profilowane są na konkretną dyscyplinę lub obszar badawczy, np. kosmos (Tatalivic, 2009, s. 5-12). Również programy telewizyjne coraz częściej podejmują tematykę na-ukową. W tym przypadku można nawiązać do stwierdzenia M. Hanlona „nauka jest sexy”. Programy dostarczające wiedzy naukowej lub para-naukowej mają na celu popularyzację nauki poprzez przedstawienie jej w sposób atrakcyjny, lekki, często zabawny. Treści przekazywane są jako ciekawostki, a ich forma musi być dopasowana do masowego odbiorcy, tzn. że nie może być używany trudny, specjalistyczny język, a terminolo-gia naukowa powinna być ograniczona do minimum (Jach, 2015, s. 233-235). Egzemplifikacją są tu programy Anatomia głupoty według Richarda
Hammonda czy jego polski odpowiednik Anatomia głupoty według Doro-ty Wellman 3. Tłumaczenie praw naukowych odbywa się poprzez analizę
przykładów z życia. Wszystko jest czytelne, jasne i szybkie. Nie ma tu miejsca na długie wywody naukowe czy zawiłe wypowiedzi i dogłębne badanie zjawiska. Wpisuje się to w schemat społeczeństwa konsump-cyjnego, zdominowanego przez popkulturę i przekaz obrazkowy. Znaczenie obrazu jest bardzo silne w kanale komunikacji, jakim jest Internet. Można to zobrazować za pomocą analizy pierwszego ekranu
wyników graficznych w haśle „naukowiec”, według wyszukiwarki Google 4.
Wykorzystując kategorie kodyfikacji rysunków w opisywanej powyżej analizie DAST, potwierdzić można podstawowe cechy charakteryzujące naukowca w przekazie opartym na obrazie. Prezentowane na ilustracji zdjęcia przedstawiają naukowca jako osobę silnie zaangażowaną w pra-cę laboratoryjną, otoczoną typowymi artefaktami: biały fartuch, narzędzia laboratoryjne, ochronne okulary. Najczęściej kolorem uzupełniającym jest
3 Poszczególne kanały telewizyjne w różny sposób podchodzą do programów
nauko-wych. Najbardziej popularne, szczególnie wśród młodszego pokolenia, są jednak te, które łączą naukę z rozrywką.
4 Analizę przeprowadzono 1 lutego 2017 r. z wykorzystaniem narzędzia: wyszukiwarka
niebieski, występujący w elementach stroju bądź aparaturze badawczej 5.
Co interesujące, na 37 prezentowanych postaci aż 35 spośród nich jest ubranych w biały fartuch. Pozostałe dwie postaci to obraz robota oraz
archiwalne zdjęcie A. Einsteina 6. Jest to obraz tożsamy z tym
rysowa-nym przez dzieci (DAST), co ponownie potwierdza dwie hipotezy: silne znaczenie stereotypu w kreowaniu wizerunku naukowca oraz schematu utrwalania tego obrazu poprzez komunikację masową.
W dorosłości wpływ mediów na kreowanie wizerunku nauki i naukow-ca jest też silnie widoczny. Wyłaniający się z niego obraz ma charakter dychotomiczny, gdyż naukowiec kojarzony jest z innowatorem mogącym rozwiązać najbardziej istotne problemy współczesnego świata, a także jako ogniwo trudnego do zrozumienia systemu nauki, gdzie finansowa-ne są badania często niezrozumiałe, których wyniki mogą być wykorzy-stywane przeciwko ludzkości. W mediach nauka najczęściej pojawia się
w kontekście zdarzeń krytycznych 7, które w sposób uproszczony,
ste-reotypowy i nadinterpretacyjny opisują sytuacje związane z nauką i na-ukowcami (Czechowska-Derkacz i Łosiewicz, 2015, s. 42-61).
Obraz naukowca w mediach a rzeczywistość
Według powyższych rozważań najbardziej popularnym wizerunkiem na-ukowca jest osoba młoda, ubrana w biały fartuch, otoczona przyrząda-mi i aparaturą laboratoryjną. Należy zweryfikować, czy obraz kreowany w mediach jest odzwierciedleniem rzeczywistości. Jeśli tak jest, potwier-dzone zostaną trzy hipotezy pomocnicze:
H1: naukowcy zatrudnieni są przede wszystkim w dziedzinach nauk ścis-łych, bezpośrednio związanych ze środowiskiem laboratoryjnym; H2: naukowcami są przede wszystkim mężczyźni;
H3: wśród zatrudnionych naukowców istnieje wysoka nadreprezen-tacja osób młodych.
5 Kolor niebieski jest pozytywnie odbierany zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn.
Ko-jarzy się z nowatorstwem, kreatywnością i pomysłowością (Jurek, 2011, s. 71-72).
6 Nawiązania do A. Einsteina są często widoczne w obrazach przedstawiających postać
naukowca. Jest on swoistą ikoną i pierwowzorem naukowca ekscentrycznego, nieco „szalo-nego”, z charakterystycznym wyrazem twarzy i fryzurą. Szczególnie często jest to widoczne w rysunkach o zabarwieniu humorystycznym, prezentujących starszego wiekiem naukowca.
7 Media częstokroć wykorzystują elementy mające na celu wzbudzanie
Według danych OECD (2017) w roku 2013 w Polsce było
zatrudnio-nych ponad 73 tys. osób o kategorii zatrudnienia naukowcy-badacze 8.
Większość z nich zatrudniona była w szkolnictwie wyższym (ok. 52%), pozostali w sektorze prywatnym – biznesie (blisko 30%) i w instytucjach rządowych (ok. 20%). Struktura zatrudnienia wskazuje na istotną dys-proporcję w dziedzinach nauki, reprezentowanych przez poszczegól-nych zatrudnioposzczegól-nych. Jedynie co czwarty badacz został zakwalifikowany do kategorii nauk społecznych i humanistycznych. Postali byli zatrud-nieni w kategorii: nauka o życiu i inżynieria, analogicznie: nauki o życiu (18%), inżynieria (40%), nauki medyczne (15%), nauki rolne. W szkol-nictwie wyższym proporcje te są nieco odmienne. Około 60% osób jest zatrudnionych w naukach ścisłych, pozostałe 40% w naukach społecz-nych i humanistyczspołecz-nych.
Wydaje się zatem, że media „zapomniały” o znacznej liczbie naukow-ców, którzy nie wykonują swojej pracy w laboratoriach. Może to wynikać z faktu, że łatwiej jest zobrazować naukowca za pomocą stereotypowych artefaktów jego zawodu. Zdecydowanie trudniej byłoby to zrobić w przy-padku ekonomisty, historyka czy socjologa. Obraz medialny musi być jednoznaczny i łatwy do odczytania przez beneficjentów przekazu. Poza tym ludzie odczuwają silny respekt w stosunku do tzw. „białych
fartuchów” 9. Jest to widoczne np. w odniesieniu do lekarzy (Rehaman
i in., 2005, s. 1283), których wizerunek jest często wykorzystywany w re-klamach farmaceutyków. Ten specyficzny element stroju buduje prestiż, zaufanie i autorytet, nawet jeśli jest to wizerunek wykreowany sztucz-nie przy pomocy aktora wcielającego się w rolę lekarza. Autorytet w tym przypadku ma charakter atrybutywny i budowany jest w płaszczyźnie
ogólnospołecznej 10. Podobne znaczenie ma użycie tego typu narzędzi
w odniesieniu do ludzi nauki. Do sfery komunikacji masowej wprowadza się jasny przekaz, że naukowcem jest osoba o konkretnym wyglądzie, a jego praca polega na badaniach laboratoryjnych. W ten sposób zostaje
8 Statystyki odnoszące się do ludzi nauki są niewystarczające dla precyzyjnej analizy
struktury zatrudnionych naukowców. Prezentowane w niniejszym opracowaniu dane są jednak wystarczająco szczegółowe, aby posłużyły do realizacji przyjętego celu.
9 Podobne wnioski płyną z eksperymentu Stanleya Miligrama, gdzie ludzie ulegali
pre-sji badaczy, gdyż postrzegali ich przez pryzmat autorytetu. Jedyną tego oznaką był biały fartuch i wydawanie poleceń (Acewicz, 2012, s. 8).
10 W płaszczyźnie grupowo-instytucjonalnej autorytet danego podmiotu może być
utrwalony stereotyp dotyczący nie tylko wyglądu, ale również charakte-ru pracy naukowca.
Płeć odgrywa we współczesnym świecie kluczową rolę, rozgraniczają-cą zadania na typowo męskie i kobiece. W świecie nauki płeć w znacznym stopniu determinuje kierunek kształcenia, ścieżkę rozwoju naukowego i możliwości osiągnięcia wysokich stanowisk. Zasady panujące w nauce są odzwierciedleniem tendencji ogólnospołecznych, w tym takich
zja-wisk jak: szklany sufit 11, lepka podłoga czy gender gap i leaky pipeline
(Młodo żeniec i Knapińska, 2013, s. 47-72). Jednak, biorąc pod uwagę ogół zatrudnionych w kategorii „naukowcy i inżynierowie” w roku 2015, w Polsce na 100 zatrudnionych kobiet przypadało 110 mężczyzn. Propor-cje te są bardziej zrównoważone niż w UE-28, gdzie mężczyźni stano-wią 60% wszystkich zatrudnionych w omawianej kategorii ( EUROSTAT, 2017). Duże znaczenie kobiet w nauce i zawodach technicznych jest ty-powe dla krajów bałtyckich oraz dla Europy Środkowo-Wschodniej. Ko-biety znajdują zatrudnienie przede wszystkim w branżach usługowych, zdecydowanie rzadziej w przemyśle (EUROSTAT, 2016a).
W mediach dominuje wizerunek naukowca-mężczyzny (Kerkhoven i in., 2016, s. 1-13). Może to wynikać z jednej strony z samej semantyki. Określenie „naukowiec” jest rodzaju męskiego i narzuca odbiorcy znacze-nie związane z płcią męską. Jest to dość typowy schemat myślenia przy
tego typu konotacjach językowych 12. Z drugiej strony, społeczeństwo
pa-triarchalne, w którym przeważają na wysokich stanowiskach naukowych mężczyźni, uwypukla znaczenie płci dominującej. Jest to widoczne za-równo w przekazach medialnych, jak i obrazach ukazujących wizerunek naukowca (indywidualnie lub w ujęciu grupowym). Również w wynikach badań DAST wyraźnie widoczne jest utożsamianie przez dzieci i młodzież naukowca z mężczyzną (Özel, 2012, s. 3191). Zdecydowanie częściej fakt ten obserwuje się wśród respondentów chłopców niż dziewczynek, u których widać większą równowagę w obrazowaniu naukowca jako ko-biety bądź mężczyzny, lecz nadal z przewagą tych drugich ( Steinke i in., 2007, s. 47; Chambers, 1983, s. 261).
Element, który w strukturze zatrudnionych naukowców może być zba-dany, a jednocześnie jest łatwo identyfikowalny w wizerunku kreowa-nym przez media, to kwestia wieku. Jest to szczególnie istotny aspekt
11 Niedoreprezentacja kobiet na wyższych stanowiskach w nauce jest szeroko
oma-wiana w literaturze przedmiotu. Z danych wynika, że jedynie ok. 20% profesorów stanowią kobiety. Na problem ten zwraca uwagę m.in. Rada Unii Europejskiej (2015).
12 Może być to uzasadnione w przypadku korzystania z języka polskiego. Jednak
w świecie nauki, gdzie autorytet i prestiż często w płaszczyźnie grupowo--instytucjonalnej kojarzony jest z wiekiem, doświadczeniem, tytułem profesorskim.
Ponownie wykorzystując wyszukiwarkę Google, należy wyciągnąć wniosek dotyczący znacznej dysproporcji w przestrzeni medialnej mię-dzy młodymi i starymi naukowcami. Hasło „młody naukowiec” przynios ło 36 900 wyników, natomiast analogicznie „stary naukowiec” – 572
odpo-wiedzi, „starszy naukowiec” – 1700, „doświadczony naukowiec” – 3380 13.
Wyniki grafik w haśle „naukowiec” w wyszukiwarce Google dają podobne rezultaty. Prezentowane zdjęcia przedstawiają przede wszystkim mło-dych naukowców. Większość wyników badań DAST potwierdza również przewagę rysunków ukazujących wizerunki osób młodych wśród obra-zów odzwierciedlających naukowców.
W rzeczywistości proporcje starszych i młodszych wiekiem ludzi na-uki są bardziej wyrównane. Na wykresie (rys. 1) przedstawiono strukturę wiekową osób zatrudnionych w kategorii „naukowcy i inżynierowie”. Wy-nika z niego, że osoby, które mogą zostać zakwalifikowane do kategorii
„starsi naukowcy”, czyli osoby w wieku 45 lat i więcej 14, stanowią istotny
odsetek wśród naukowców. W zależności od kraju wartości te wahają się od ponad 50% (przykładowo Niemcy) do nieco ponad 35% (w Pol-sce). W krajach Unii Europejskiej w wieku 45-64 lata jest średnio 38% osób zatrudnionych w kategorii „naukowcy i inżynierowie”. Dodatkowe 6% to osoby w wieku 15-24 i 65-74 lata. Można zatem przyjąć, że w
su-mie zatrudnionych starszych naukowców i inżynierów jest ponad 40% 15.
W Polsce są to nieco niższe wartości i oscylują w granicy 35-37%.
13 Analizę przeprowadzono 7 lutego 2017 r. z wykorzystaniem narzędzia –
wyszuki-warka Google.
14 Z punktu widzenia danych statystycznych nie ma jednoznacznej granicy podziału
pomiędzy młodymi i starszymi naukowcami. W literaturze przedmiotu często spotyka się kwalifikowanie starszych pracowników jako osób, które ukończyły 45., 50. lub 55. rok ży-cia. Statystyki dostarczają najwięcej materiału badawczego dla osób w wieku 45-64 lata. Stąd na potrzeby niniejszego opracowania, jak również biorąc pod uwagę oznaki starze-nia się organizmu ludzkiego, wyraźnie już widoczne w wieku 45 lat, jako umowną granicę wieku „starszych naukowców” przyjęto właśnie 45. rok życia.
15 Statystyki nie dostarczają informacji na temat zatrudnienia w omawianej kategorii
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% UE - 28 POLSKA Belgia Bułgaria Czechy Dania Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Chorwacja Włochy Cypr Łotwa Litwa Luksemburg Węgry Malta Holandia Austria Portugalia Rumunia Słowenia Słowacja Finladia Szwecja Wielka Brytania Islandia Norwegia Szwajcaria Macedonia Turcja 25-34 35-44 45-64 15-24 i 65-74
Rysunek 1. Struktura naukowców i inżynierów według grup wieku w Unii Euro-pejskiej w 2015 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie EUROSTAT, 2017.
Kult młodości a wizerunek naukowca w mediach
Powyższe rozważania uzasadniają konieczność dokonania bliższej ana-lizy wizerunku naukowca, jaki poprzez media kreowany jest w społecznej świadomości. Skoro obecnie „sprzedaje się” to, co jest łatwe, zabawne i atrakcyjne wizualnie, zastanawia kontrast pomiędzy prezentowaniem młodych i starszych wiekiem ludzi nauki.
W kulturze popularnej wyraźnie widoczny jest tzw. kult młodości, prze-noszony również na przestrzeń medialną. Chęć pozostania „wiecznie młodym” skłania do szeregu zachowań zapewniających utrzymanie bądź przywrócenie młodego wyglądu, promowania programów nawiązujących do młodości fizycznej i/lub psychicznej. Haboush i in. (2012, s. 66) wy-kazują istotny związek pomiędzy promowaniem młodego czy też mło-dzieńczego wyglądu a unikaniem prezentowania wizerunku osób star-szych, a co więcej budowaniem negatywnych postaw i sposobu opisu
osób starszych w mediach 16.
„Sprzedaje się to, co jest ładne”, w związku z tym dochodzi do ograni-czenia tematów i obrazów niepasujących do współczesnych standardów piękna i niewpisujących się w koncepcje estetyki masowej. Jasnym tego przejawem jest wykluczenie medialne i wizualne osób starszych lub takie ich przedstawienie, aby zamaskować przykre konotacje społeczne sta-rości (Łosiewicz i in., 2016, s. 138-143). Współczesne standardy piękna widoczne są także w kreowaniu wizerunku naukowców. Wyniki powyżej przedstawianych badań wskazują, że w mediach dominują obrazy mło-dych, atrakcyjnych pod względem wyglądu ludzi nauki. Starsi wiekiem naukowcy są częściej przedstawiani jako nieco zdziwaczali i wysoce kon-trowersyjni. Kontekst prezentowanych wizerunków jest także odmienny. W przypadku młodszych osób – wydźwięk ma charakter zachęcający bądź do przeczytania treści opatrzonej obrazem, bądź np. do studiowania na konkretnym kierunku studiów. Starsi naukowcy są natomiast prezen-towani w bardziej specjalistycznych portalach/pismach, a towarzyszący opisowi tekst podkreśla często całokształt dorobku naukowego.
Również Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego utrwala podziały wiekowe i wprowadza rozwiązania, które wykorzystują wiek chronologicz-ny dla rozróżnienia młodego i starszego naukowca. Granica metrykalna to 35. rok życia (MNiSW, 2016). Programy skierowane do „młodych na-ukowców” zakładają, że ich beneficjentami mogą być wyłącznie osoby,
16 Można to zaobserwować również w stosunku do stereotypowego negatywnego
które nie skończyły 35. roku życia, niezależnie od faktu, kiedy podjęły się wykonywania zawodu naukowca. Na problemy związane z takim po-dejściem zwracał uwagę m.in. Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Rada
Młodych Naukowców 17 (Kulczycki, 2017). Co interesujące, nie ma
pro-gramów dla osób po 35. roku życia, a jedynie dla wysoko doświadczo-nych naukowców z imponującym dorobkiem naukowym. Osoba zatrud-niona jako naukowiec, która ma powyżej 35 lat, a z różnych względów (np. w wyniku późnego rozpoczęcia kariery zawodowej) nie ma jeszcze znacznych osiągnięć naukowych, jest spychana przez system
finanso-wania badań do marginesu 18. Wydaje się, że ta swoista zachęta do
by-cia młodym naukowcem ma do spełnienia kilka zadań. Z pewnością jed-nym z celów jest przyciągnięcie do pracy w sektorze nauki osób młodych i zdolnych poprzez pokazanie im atrakcyjnej ścieżki wsparcia i rozwoju. Kolejnym zadaniem jest rzeczywista pomoc w szybkim rozwoju na stra-cie kariery naukowej. Jednak również w tym przypadku można zauważyć wpływ kultu młodości na podejmowane administracyjnie decyzje. Można to potwierdzić także w warstwie językowej. O ile powszechnie używa-nym terminem jest określenie „młody naukowiec”, o tyle nie sposób jest odnaleźć analogicznego określenia dla naukowca, który nie może być ze względu metrykalnego zaliczony do grupy „młodych”. Jest to dość typowe zjawisko unikania stosowania terminologii, która w społeczeń-stwie opartym na kulcie młodości niesie ze sobą negatywne konotacje. Starość kojarzy się z końcem życia, niedołężnością, chorobami, biedą i brakiem samodzielności. Stąd wszelkie określenia typu: stary nauko-wiec, starszy naukonauko-wiec, senior w nauce nie pojawiają się w publicznej przestrzeni. Zamiast tego używa się zwrotów: doświadczony naukowiec, co jest określeniem zarówno bardzo ogólnym, jak i nieodnoszącym się bezpośrednio do wieku.
Wiele analiz opisywanych w literaturze przedmiotu poświęconych jest próbie określenia najbardziej produktywnego wieku naukowca. Pod uwagę brane są różne kategorie. W większości jest to analiza danych historycznych wieku naukowców w momencie dokonania życiowego od-krycia, które przyniosło im zdobycie uznania czy prestiżowych nagród,
17 Choć również w przypadku samej Rady Młodego Naukowca wiek metrykalny ma
de-cydujące znaczenie, gdyż jest jednym z podstawowych kryteriów, które musi spełnić kan-dydat na członka Rady – nie może przekraczać 35. roku życia (MNiSW, 2015).
18 Istnieją oczywiście programy, w których osoby takie mogą ubiegać się o
lub kiedy mieli najwięcej publikacji, cytowań 19. Jeśli potwierdziłoby się,
że naukowcy dokonują swoich najważniejszych odkryć w wieku młodym, można by w ten sposób przynamniej częściowo uzasadnić większe za-interesowanie mediów młodszymi wiekiem naukowcami.
W roku 1946 ukazał się artykuł, który opisuje relacje wieku i najwięk-szych osiągnięć naukowych (Adams, 1946, s. 166). Wykazano w nim, że słowa m.in. Einsteina, iż naukowiec, który nie dokona wielkich odkryć w swoich młodych latach (przed 30. rokiem życia), nie dokona ich wcale, są daleko przesadzone. Z przeprowadzonych badań wynikało, że media-na wieku produktywnego media-naukowca to 43. rok życia, a przed trzydziestką największych odkryć dokonało jedynie ok. 9% badanych naukowców. Po-wtarzającą się przyczyną wcześnie publikowanych najważniejszych dzieł naukowych była śmierć danego naukowca w młodym wieku. W roku 1973 w pracy W. Denisa (1973, s. 469) można odnaleźć zestawienie średniej liczby publikacji danego naukowca w podziale na dekady. Pod uwagę brane były dokonania osób, które miały ukończone 70 lat i więcej – tak aby analiza była porównywalna i wykluczała powyżej wspomniane zakłó-cenia, wynikające np. ze wczesnych zgonów naukowców. Okazało się, że największą produktywność mieli czterdziesto- i pięćdziesięciolatko-wie. Dodatkowo wykazano, że badani w siódmej dekadzie swojego ży-cia byli bardziej produktywni pod względem swoich publikacji, niż kiedy byli dwudziestoparolatkami.
Istnieją co prawda badania, których wyniki wskazują na występowa-nie negatywnej korelacji pomiędzy wiekiem a liczbą opracowań nauko-wych (Matthews, 2016), jednak mają one zazwyczaj charakter cząstkowy i ograniczają się do wybranego kraju/regionu bądź dyscypliny nauko-wej. Większość autorów nie zgadza się z tą tezą lub też argumentuje, że w przeszłości mogła być prawdziwa, ale obecnie, m.in. ze względu na wzrost liczby naukowców oraz dynamiczny wzrost liczby opracowań o charakterze naukowym, wiek działa na korzyść jakości pracy badacza (Antczak, 2014). Inne badanie (Kwiek, 2015, s. 385-393) wskazuje z ko-lei na pozademograficzne czynniki sukcesów naukowców. Najbardziej uznani ludzie nauki charakteryzują się pewnym konkretnym zestawem cech, do których należą: dłuższe niż przeciętnie godziny pracy (zarówno naukowej, jak i tzw. administracyjnej) oraz silna orientacja na pracę ba-dawczą. Pozostałe zmienne, jak płeć, posiadanie tytułu profesorskiego,
19 Wskazanie, która z wymienionych kategorii jest najbardziej właściwa dla
współpraca krajowa i zagraniczna potwierdziły się tylko w nielicznych badanych krajach. Co interesujące, wiek, jako determinanta sukcesu naukowego, nie uzyskał potwierdzenia w dokonanej analizie.
Zakończenie
Wnioski z przeprowadzonej analizy potwierdzają przyjęte hipotezy ba-dawcze. Kluczową rolę w zewnętrznym kreowaniu wizerunku naukowca odgrywają media, zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych. Charakter bu-dowanego w nich obrazu ludzi nauki jest bardzo schematyczny i utrwala stereotypowe postrzeganie nauki i wizję naukowców jako młodych męż-czyzn, ubranych w biały fartuch, wykonujących prace laboratoryjne. Ze-stawiając to z danymi statystycznymi, potwierdzono, że obraz ten jest daleki od rzeczywistości. Jednym z przykładów jest nadreprezentacja młodych naukowców, co jest spójne z kulturą masową opartą na kulcie młodości, ale nie odzwierciedla realnych proporcji wiekowych ludzi nauki. Jak się wydaje, naukowcy, uczelnie i ośrodki naukowe nie dostrzegają jeszcze w pełni tego faktu. Brakuje badań nad specyfiką relacji media – nauka. Zrozumienie schematu budowania wizerunku naukowców w me-diach oraz oddziaływania wykreowanych obrazów na społeczny odbiór ludzi nauki wydaje się jednak niezmiernie istotne dla optymalizowania swoich strategii budowania przewagi konkurencyjnej w świecie nauki. Ściślejsza współpraca ośrodków naukowych z mediami pozwoliłaby rów-nież na prezentowanie naukowców i nauki w sposób bardziej różnorod-ny, wybiegający poza ramy narzucone stereotypami i kultem młodości, ale za to bardziej prawdziwy.
Bibliografia
Acewicz, M. (2012). Czynniki więżące autorytet. Economy and Management, 3, 7-23.
Adams, C.W. (1946, October). The age at which scientists do their best work. Isis, Vol. 26, No. 3/4, 166-169.
Antczak, S.L. (2014, August 5). Who Says Scientists Peak By Age 50? Some are doing the best work of their lives later in life. Next Avenue. Pozyskano z: http:// www.nextavenue.org/who-says-scientists-peak-age-50/ (dostęp: 09.02.2017). Chambers, D.W. (1983) Stereotypic Images of the Scientist: The Draw-A-Scientist
Test. Science Education, 67(2), 255-265.
Denis, W. (1973). Age and Productivity among Scientists. W: B.T. Eiduson i L. Beckman (red.), Science as a Career Choice. Theoretical and Empirical Studies. Nowy Jork: Russell Sage Foundation, 469-471.
EUROSTAT. (2016a), Human resources in science and technology – stocks. Eurostat. Statistic Explained. Pozyskano z: http://ec.europa.eu/eurostat/ statistics-explained/index.php/Human_resources_in_science_and_technol-ogy_-_stocks#Further_Eurostat_information (dostęp: 28.12.2016).
EUROSTAT. (2016b). Active population by sex, age and citizenship (1 000). Po-zyskano z: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=lfsa_ agan&lang=en (dostęp: 08.02.2017).
EUROSTAT. (2016c). Employees by sex, age and occupation (1 000). Pozys-kano z: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (dostęp: 08.02.2017).
EUROSTAT. (2017). HRST by category, sex and age. Pozyskano z: http://appsso. eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (dostęp: 07.02.2017). Fedorov, A. (2015). Media Stereotypes Analysis in Classroom at the Student
Audi-ence. European Journal of Contemporary Education, Vol. 12, Is. 2, 158-162. Haboush, A., Warren, C.S. i Benuto, L. (2012). Beauty, Ethnicity, and Age: Does
Internationalization of Mainstream Media Ideals Influence Attitudes Towards Older Adults? Sex Roles, 66.
Jach, Ł. (2015). Nauka a media: wybrane sposoby prezentowania elementów systemu naukowego we współczesnych środkach masowego przekazu. Cho-wanna, 1, 233-250.
Jurek, K. (2011). Znaczenie symboliczne i funkcje koloru w kulturze. Kultura – Media – Teologia, 6, 68-80.
Kerkhoven, A.H. (2016). Gender Stereotypes in Science Education Resources: A Visual Content Analysis. PLoS ONE, 11(11), 1-13.
Kroon, A.C. i in. (2016). Poles Apart: The Processing and Consequences of Mixed Media Stereotypes of Older Workers. Journal of Communication, 66, 811-833. Kulczycki, E. (2017). Definicja młodego naukowca. Rzecznik Praw Obywatelskich
popiera propozycję Rady Młodych Naukowców. Pozyskano z: http://ekul- czycki.pl/warsztat_badacza/definicja-mlodego-naukowca-rzecznik-praw-oby-watelskich-popiera-propozycje-rady-mlodych-naukowcow/ (dostęp: 05.02. 2017).
Kwiek, M. (2016, March). The European research elite: a cross-national study of highly productive academcs in 11 countries. Higher Education, Volume 71, Issue 3, 379-397.
Locke, S. (2005). Fantastically reasonable: ambivalence in the representation of science and technology in super-hero comics. Public Understanding of Science, 14, 25-46.
Łosiewicz, M., Ryłko-Kurpiewska, A., Bałandynowicz-Panfil, K., Czechowska--Derkacz, B. i Waloteko-Ściańska, K. (2016). Identity and image in media communication. Galway, Gdynia: Wydawnictwo Novae Res.
Marvel database. Pozyskano z: http://marvel.wikia.com/wiki/Category:Scientists. Matthews, D. (2016, January 20). Research quality declines with scientists’ age,
Mcluhan, M. (1994). Understanding Media. The Extensions of Man. London: The MIT Press.
Młodożeniec, M. i Knapińska, A. (2013). Czy nauka wciąż ma męską płeć? Udział kobiet w nauce. Nauka, 2, 47-72.
MNiSW. (2015). Nabór kandydatów na członków Rady Młodych Naukowców V kadencji. Komunikat z dnia 16 kwietnia 2015. Ministerstwo Nauki i Szkol-nictwa Wyższego. Pozyskano z: http://www.nauka.gov.pl/komunikaty/nabor--kandydatow-na-czlonkow-rady-mlodych-naukowcow-v-kadencji.html (do-stęp: 05.02.2017).
MNiSW. (2016). Stypendia dla wybitnych młodych naukowców. Ministerstwo Na-uki i Szkolnictwa Wyższego. Pozyskano z: http://www.nauka.gov.pl/stypendia--dla-mlodych-naukowcow/ (dostęp: 02.02.2017).
Morozowski, M. i Popadiak-Kuligowska, T. (2016). Ekspertyza programów infor-macyjnych głównych wydań TVP1 Wiadomości, TVN Fakty, Polsat Wyda-rzenia z okresu 4.02.2016 r. do 11.02.2016 r. Raport końcowy. Warszawa: Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
OECD. (2017). R-D personnel by sector of employment and field of science. Po-zyskano z: https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=PERS_SCIENCE (dostęp: 06.02.2017).
Özel, M. (2012, Autumn). Children’s Images of Scientists: Does Grade Level Make a Difference? Educational Sciences: Theory & Practice – Special Issue, 3187-3198.
Rada Unii Europejskiej. (2015). Advancing gender equality in the European Re-search Area – Council conclusions, 14846/15, Bruksela, 1 grudnia.
Rehman, S.U., Nietert, P.J., Cope, D.W. i Kilpatrick, A.O. (2005). What to wear today? Effect of doctor’s attire on the trust and confidence of patients. The American Journal of Medicine, Vol. 118, No. 11, November, 1279-1286. Sochacki, Ł. (2014). „Naukowiec jak malowany”. Uwagi o micie i komiksie. Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, MCCCXXXVI, Prace Etnograficzne, tom 42, z. 3, 245-256.
Steinke, J., Knight Lapinski, M., Crocker, N., Zietsman-Thomas, A., Williams, Y. i Kuchibhotla, S. (2007, September). Assessing Media Influences on Middle School-Aged Children’s Perceptions of Women in Science Using the Draw-A-Scientist Test (DAST). Science Communication, Vol. 29, No. 1, 35-64. Tatalovic, M. (2009). Science comics as tools for science education and
com-munication: a brief, exploratory study. Journal of Science Communication, 8(4), December, A02.
Copyright and License
