Uwagi nad problematyką badań archeologicznych przy zabytkowych obiektach architektonicznych

Janusz Kuczyński

Uwagi nad problematyką badań

archeologicznych przy zabytkowych

obiektach architektonicznych

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 7, 73-95

R o c zn i k M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o t o m VII, K r a k ó w 1971

J A N U S Z K U C Z Y Ń S K I

UWAGI NAD PROBLEMATYKĄ BADAŃ

ARCHEOLOGICZNYCH PRZY ZABYTKOWYCH

OBIEKTACH ARCHITEKTONICZNYCH

M y śl n a k r e śle n ia n in ie jsz e g o sz k ic u p o w sta ła p odczas w y m ie n io n y c h w t y ­ t u le a rc h e o lo g ic zn y ch p rac b a d a w cz y ch i w y n ik ła z sz er eg u isto tn y c h tr u d ­ n o ści, ja k ie n a p o ty k a ł d z ia ł a r c h e o lo g ii M u zeu m Ś w ię to k r z y sk ie g o w tra k cie r e a liz a c ji te g o w ła ś n ie ty p u w y k o p a lisk 1. T ru d n ości w y n ik a ły n ie ty lk o z p o ­ c z ą tk o w e g o b rak u d o św ia d c ze ń . R ó w n ie d o tk liw y b y ł b rak n a le ż y te j lite r a tu r y p rze d m io tu , n ad er u n as sk ą p ej, o g ra n iczo n ej do w z m ia n e k czy zgoła n a ­ p o m k n ie ń . W n a jo b sz e r n ie jsz e j istn ie ją c e j p ra cy p oru szającej ca ło k sz ta łt d zia ­ ła n ia a r c h e o lo g ic zn eg o W. H o łu b o w icz 2 w o m a w ia n y m tu te m a c ie n ie w y k r o ­ c z y ł p oza w y k a z a n ie sz k o d liw o śc i n ie m e to d y c z n e g o o b k o p y w a n ia m u rów , sp r a w ie tej p o św ię c a ją c n ieco p on ad jed ną stro n icę. N a d a lsze śla d y z a in te ­ r e so w a n ia n a tr a fić m ożn a sp o ra d y czn ie. W jed n y m z a r ty k u łó w ie c e n z u ją c y c h w sp o m n ia n y p rzed c h w ilą p o d ręczn ik T. Ż u ro w sk i 3 o g r a n ic z y ł s ię zasad n iczo d o z w ię z łe g o u za sa d n ie n ia k o n ie cz n o śc i p rze p r o w a d z a n ia b ad ań przez zesp ó ł z ło ż o n y z a rch eo lo g a , a rc h ite k ta oraz h isto ry k a sztu k i, w id zą c zarazem m o ż li­ w o ść p o sia d a n ia d w ó c h o sta tn ic h sp e c ja liz a c ji p rzez jed n ą osob ę. Z n a m ien n ą m ia r ę m a łej p o p u la rn o ści tem a tu s ta n o w i ch o ćb y zja w isk o , jak im jest brak o d p o w ie d n ie j ro z p r a w y w w y d a n e j w 1967 r. p o zy cji m e to d o lo g ic z n e j4. W r e z u lta c ie n a k r eślo n ej s y tu a c ji a rc h e o lo g p o d e jm u ją cy po raz p ie r w s z y w sp ó łp r a c ę z h isto r y k ie m a r c h ite k tu r y zd a n y je st w y łą c z n ie na w ła sn e siły .

1 P raca n in iejsza jest oparta na w y k ła d z ie o ty m sam ym ty tu le, w y g ło szo n y m na k u rsie szk o len io w y m p o św ięco n y m p rob lem atyce badań a rch itek to n icz­ nych, zorgan izow an ym przez P ra co w n ie K o n serw a cji Z ab ytk ów i W ydział A rch itek tu ry P o litech n ik i W arszaw sk iej w p aźd ziern ik u 1968 r.

2 W. H o łu b o w icz S t u d i a n a d m e t o d a m i b a d a ń w a r s t w k u l t u r o w y c h w p r e h i ­

s t o r ii p o ls k ie j , Toruń 1948, s. 138— 139.

3 T. Ż u row sk i U w a g i na m a r g in e s i e „ S t u d i ó w nad m e t o d a m i badań w a r s t w

k u l t u r o w y c h w p r e h i s to r ii p o l s k i e j ” W ł o d z i m i e r z a H o łu b o w ic z a , „ Ś w ia to -

w it ” t. X X , W arszaw a 1949, s. 449— 451.

4 M e t o d y k a n a u k o w o - t e c h n i c z n a bad a ń a r c h e o l o g ic z n y c h i a n tr o p o lo g ic zn y c h , W arszaw a 1967.

S a m m u si w y p r a c o w y w a ć m eto d y i te c h n ik ę 5 p rac o d zn a cza ją c y ch s ię w sza k zn aczn ą sp e c y fik ą oraz od ręb n ością w z g lę d e m p rac w y k o p a lisk o w y c h d o k o n y ­ w a n y c h na sta n o w isk a c h p r a d zie jo w y c h . Ł a tw o w ię c o b łę d y i n ieo d w r a c a ln e za z w y cz a j p rzeoczen ia.

U p o w a ż n ie n ie m do o m ó w ie n ia k ilk u w y b r a n y c h , a z a w a r ty c h w d a lsze j tr e śc i z a g a d n ień je st p e w ie n zasób d o św ia d c z e ń au tora oraz p r a co w n ik ó w d zia łu a rc h e o lo g ii M u zeu m Ś w ię to k r z y sk ie g o w K ie lc a c h , u z y sk a n y w tr a k c ie sz er eg u prac b a d a w cz y ch . Z n ich jako n a jw a ż n ie js z e w y m ie n ić z w ła szc za n a le ż y w y k o p a lisk a p rzy zam k ach w S a n d o m ie r z u 6, P iń c z o w i e 7, B o d z e n ty ­ n i e 8 i U j e ź d z ie 9, p rzy k o ścio ła ch w W i ś l i c y 10, K ie lc a c h 11, O p a to w ie 12 i p rzy

5 T erm in y „m etoda” i „ tech n ik a ” w o d n ie s ie n iu do b ad aw czego d ziałan ia ar eh eol og i c znego zostały tu u ż y te w se n s ie zgod n ym z ich o k reślen iem w pracy: W. A n to n iew icz, D. R au h u t i Z. W a rto ło w sk a „ S tu d ia n a d m e t o ­

d a m i bad a ń w a r s t w k u l t u r o w y c h w p r e h i s to r ii p o l s k i e j ’> W ł o d z im ie r z a H o- ł u b o w ic za , „ Ś w ia to w it” t. X X , W arszaw a 1949, s. 404—405.

* B ad an ia zam ku w S an d om ierzu b y ły p rzep ro w a d za n e w latach 1959— 1960 p rzez K a ted rę A rch eo lo g ii S ło w ia ń sk ie j U n iw e r sy te tu W a rsza w sk ieg o przy w sp ó łu d z ia le E k sp e d y c ji W yk o p a lisk o w ej dla B adań S an d om ierszczyzn y In sty tu tu H isto rii K u ltu ry M aterialn ej P o lsk ie j A k a d em ii N auk. J. G ą sso w ­ sk i P o c z ą t k i S a n d o m i e r z a w ś w i e t l e bad a ń a rc h e o lo g ic zn y c h (do X I I I w i e k u ) (w:) „ S tu d ia S a n d o m iersk ie”, 1967, s. 184, 188—192, ryc. 2 na s. 199— 200; A. M iłofoędzki Z a m e k sa n d o m ie r s k i, tam że, s. 245.

7 B ad an ia zam ku w P iń c z o w ie b y ły p rzep row ad zon e w la ta ch 1960— 1962 p rzez Z espół B adań nad P o lsk im Ś red n io w iecze m U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego i P o lite c h n ik i 'W arszaw sk iej przy w sp ó łu d z ia le M uzeum Ś w ię to k r z y sk ie g o w K ielca ch . A. M iłobędzki Z a m e k w P i ń c z o w i e w śu ń etle osta tn ich b a d a ń (w:) II K o n f e r e n c j a N a u k o w a w W a r s z a w i e 28 i 29 k w i e t n i a 1961, W arszaw a 1963, s. 65— 69; tegoż O d k r y c i a w P i ń c z o w i e w latach 1960— 1962 (w:) I V

K o n f e r e n c j a N a u k o w a w K ie l c a c h 5 k w i e t n i a 1963, W arszaw a 1966, s. 37— 44;

J. K u czy ń sk i W y n i k i b a d a ń d a w n e g o z e s p o łu z a m k o w e g o w P iń c z o w i e ,

„ R o c z n ik M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o ”, t. V, K r a k ó w 1968, s. 207— 220.

8 B adania zam ku w B o d zen ty n ie b y ły p rzep row ad zon e w latach 1962— 1965 na z le c e n ie W ojew ód zk iego K on serw atora Z a b y tk ó w w K ielcach . O praco­ w a n ie w y n ik ó w prac do 1963 r. za m ieszczo n e w „R oczniku M uzeum Ś w ię to ­ k rzy sk ieg o ”, t. III, K rak ów 1966; M. B ry k o w sk a R u in y z a m k u b i s k u p ó w

k r a k o w s k i c h w B o d z e n ty n i e . S p r a w o z d a n i e z ba d a ń a r c h i te k t o n ic z n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h w 1962 i 1963 ro k u , s. 183— 196; J. K u czy ń sk i B o d z e n ­ t y n — z a m e k . S p r a w o z d a n i e z bad a ń a r c h e o l o g ic z n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h

w 1963 r., s. 165— 182.

9 B ad an ia zam ku K rzyżtop ór w U je ź d z ie b y ły p rzep row ad zon e w 1962 i 1965 r. na z le c e n ie W o jew ó d zk ieg o K o n serw a to ra Z ab ytk ów w K ielca ch . A. G ru szeck i N i e k t ó r e e l e m e n t y z a m k u K r z y ż t o p ó r w U j e ź d z i e w ś u ń e t le

badań z 1962 i 1965 roku, „R ocznik M uzeum Ś w ię to k r z y s k ie g o ”, t. V I, K r a ­

k ó w 1969, s. 499— 525; J. K u c z y ń sk i A r c h e o lo g i c z n e p r z y c z y n k i do bad a ń

n ad a r c h i t e k t u r ą i h istorią z a m k u K r z y ż t o p ó r w U je ź d z ie , p o w . O p a t ó w ,

tam że, s. 527— 533.

10 B ad an ia k o le g ia ty w iślic k ie j b y ły p rzep row ad zon e w latach 1958— 1963 przez Z espół Badań nad P o lsk im Ś red n io w iecze m UW i PW. K o le g ia ta w iś l ic k a ,

P r o b l e m a t y k a bad a ń a r c h e o l o g ic z n o - a r c h it e k to n i c z n y c h 75

k la sz to r z e w K o p r z y w n ic y 13, p r z y D om u D łu g o sza w W iślic y 14 i d w o rze Ja n a K o c h a n o w sk ie g o w C za r n o le sie 15 oraz p rzy „H u cie J ó z e fa ” w S a m so n o w ie 16. P r z e g lą d ó w o b razu je zr ó ż n ic o w a n ie fu n k c jo n a ln e o b ie k tó w oraz ro zp ięto ść ich c h ro n o lo g ii z a w a r te j m ięd zy X II a X I X w ie k ie m . P r z e g lą d te n n ie o k r e ­ śla n a to m ia st r ó w n ie o d m ie n n e g o w k a żd y m z p o d a n y ch p r z y k ła d ó w zak resu p r z e p r o w a d z o n y c h p rac w y k o p a lisk o w y c h — od rozp ozn an ia so n d a ż o w e g o p rzy k a te d r z e w K ie lc a c h i w o b ręb ie zam k u K rzy żto p ó r w U je ź d z ie do za k ro jo ­ n y c h na szero k ą sk a lę k o m p le k so w y c h , w ie lo le tn ic h b ad ań za m k ó w w P iń ­ c z o w ie i B o d z e n ty n ie oraz b ad ań z w ią z a n y c h z k o le g ia tą w W iślicy .

W stęp n y m i b ez w ą tp ie n ia c z o ło w y m za g a d n ie n ie m w c a ło k sz ta łc ie p ro­ b le m a ty k i w ią ż ą c e j s ię z o m a w ia n y m ty p e m b ad ań jest w ła ś c iw a o d p o w ied ź na p y ta n ie — k ie d y za ch o d zi k o n ie cz n o ść w łą c z e n ia s ię arch eo lo g a w p race b a d a w cz e d o ty c zą c e o b ie k tu a rc h ite k to n icz n e g o ? J e d y n ą zaś o d p o w ie d z ią jest stw ie r d z e n ie , że k o n ie cz n o ść ta k a p o w sta je w m o m en cie, w k tórym p r zy g o to ­ w u ją c y lu b p ro w a d z ą c y b ad an ia d o strzeg a p o tr ze b ę d o k o n a n ia ja k ic h k o lw ie k

k o n f e r e n c j a n a u k o w a z a m y k a j ą c a bad a n ia w y k o p a l i s k o w e , K ie lc e 1965;

J. K u c z y ń s k i S p r a w o z d a n i e z p r a c w y k o p a l i s k o w y c h p r z e p r o w a d z o n y c h

w k o le g i a c ie w i ś l i c k i e j w 1963 r., „R ocznik M uzeum Ś w ię to k r z y sk ie g o ”,

t. III, K ra k ó w 1966, s. 127— 137.

11 B a d a n ia k ated ry k ie le c k ie j b y ły przep row ad zan e w latach 1961— 1962 przez M uzeum Ś w ię to k r z y s k ie i K ie le c k ie T o w a rzy stw o N au k ow e. J. K u czy ń sk i

S p r a w o z d a n i e z b a d a ń k a t e d r y k i e l e c k i e j z a ro k 1961, „R ocznik M uzeum

Ś w ię to k r z y s k ie g o ”, t. I, K ra k ó w 1963, s. 67— 89; te n ż e S p r a w o z d a n i e z a r ­

c h e o lo g i c z n y c h p rac b a d a w c z y c h p r z y k a t e d r z e k ie l e c k ie j , p r z e p r o w a d z o n y c h w 1962 r., „R ocznik M uzeum Ś w ię to k r z y s k ie g o ”, t. II, K ra k ó w 1964, s. 177—

195.

12 B ad an ia k o leg ia ty w O p a to w ie b y ły p rzep row ad zan e w 1953 r. J. G ąssow sk i, T. M a n teu ffel, Z. T o m a szew sk i S p r a w o z d a n i e z b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h

w o k r e s ie od 7 do 30 m a j a 1953 r. nad o s a d n i c t w e m w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n y m i a r c h i t e k t u r ą r o m a ń s k ą w O p a to w ie , „P rzegląd H isto ry cz n y ” t. X L V , 1954,

oraz w latach 1964— 1965 przez Z akład H istorii S ztu k i i A rch itek tu ry P o li­ tech n ik i W arszaw sk iej i M uzeum Ś w ięto k rzy sk ie. O pracow anie p ierw szego sezon u badaw czego: A. T om aszew sk i, J. K u czyń sk i S p r a w o z d a n i e z badań

p r z e p r o w a d z o n y c h w o k re s ie od 30 c z e r w c a do 10 lipca 1964 r. nad a r c h i t e k ­ tu r ą r o m a ń s k ą w O p a to w ie , „R ocznik M uzeum Ś w ięto k rzy sk ieg o ”, t. III,

K rak ów 1966, s. 105— 126.

13 B ad an ia k lasztoru w K o p rzy w n icy b y ły p rzep row ad zon e w 1965 r. na z le c e ­ n ie W ojew ód zk iego K o n serw a to ra Z a b y tk ó w w K ielcach .

14 B ad an ia przy D om u D łu gosza w W iślicy b y ły p rzep row ad zon e w 1964 r. przez Z esp ół B adań nad P o lsk im Ś red n io w ieczem U W i PW przy w sp ó łp ra cy M uzeum Ś w ię to k r z y s k ie g o w K ielca ch .

15 B ad an ia p o szu k iw a w cze dw oru Jana K o ch a n o w sk ieg o w C zarn olesie b y ły p rzep row ad zon e w 1961 r. przez M uzeum Ś w ię to k r z y sk ie n a zlec en ie W oje­ w ó d zk ieg o K o n serw a to ra Z a b y tk ó w w K ielca ch .

16 B ad an ia b yłej „H uty J ó z e fa ” w S a m so n o w ie p rzep row ad zon e b y ły w 1967 r. p rzez M uzeum T ech n ik i NOT w W arszaw ie i M uzeum Ś w ięto k rzy sk ie. J. K u ­ czy ń sk i W y n i k i badań a rc h e o lo g ic zn y c h p r z e p r o w a d z o n y c h w 1967 r. na

t e r e n i e b y ł e j „ H u t y J ó z e f a ” w S a m s o n o w i e , p o w . K ie l c e , „R ocznik M uzeum

p rac z ie m n y c h 17. Z ak res p la n o w a n y c h prac z ie m n y c h s ta n o w i k w e s tię w tó r n ą , n ie w p ły w a ją c ą w ża d n y m w y p a d k u n a sa m fa k t k o n ie cz n o śc i. U z a sa d n ie n ie te g o p o zo rn ie ty lk o k a te g o ry c zn eg o sfo r m u ło w a n ia z n a jd u je p e łn e w y ja ś n ie n ie w fa k c ie, że ty lk o fa ch o w o i m e to d y c z n ie p rze p r o w a d z o n e rozp ozn an ie a r c h e o ­ lo g ic z n e u w a r stw ie ń k o resp o n d u ją c y ch z b a d a n y m o b ie k te m a r c h ite k to n ic z ­ n y m g w a r a n tu je u z y sk a n ie o n im sz e r e g u p o d sta w o w y c h lu b ch o ćb y ty lk o u z u p e łn ia ją c y c h in fo rm a cji. P ro w a d z ą c y b a d a n ia ze w z g lę d ó w cz y sto m e to ­ d y czn y ch n ie m oże d o p u ścić do za p rz ep a sz cze n ia te g o rod zaju je d y n e j m o ż li­ w o ści.

Z ak res prac w y k o p a lisk o w y c h i ich rola w p racach b a d a w cz y ch je st z r e g u ły ty m w ię k sz a , im g o rszy jest sta n z a c h o w a n ia ob iek tu . P rz y z a c h o w a n y ch w p e łn i lu b też bardzo d obrze rola a rc h e o lo g ic z n e g o rozp ozn an ia b y w a sk ro m ­ na i w o b liczu c a ło k sz ta łtu p ro b le m a ty k i p o sia d a ch a ra k ter u słu g o w y . S p r o ­ w a d za s ię na p rzy k ła d do o k r e śle n ia p ie r w o tn e g o p o zio m u o to cz en ia o b iek tu , p oziom u jego d zied ziń ca , g łę b o k o śc i fo sy , w e r y fik a c ji u w a r s tw ie ń k u ltu r o ­ w y c h p rzy zach od zącej p o tr ze b ie o k r e śle n ia g łę b o k o śc i p o sa d o w ie n ia fu n d a ­ m e n tó w itp. P ra ce w y k o p a lisk o w e są w ó w c z a s d ość ła t w e do z r e a liz o w a n ia ta k w s e n s ie m eto d y c zn y m , jak i te c h n ic z n y m . P r z y o b iek ta c h ź le za c h o w a ­ n y ch , c z ęścio w o zn isz cz o n y c h , rola ro z p o z n a n ia a rc h e o lo g ic zn eg o zn a c z n ie w zrasta. W reszcie w sk ra jn y m p rzy p a d k u p ro w a d z en ia prac p rzy o b ie k c ie zn isz cz o n y m do te g o sto p n ia , że p o zo sta ły z n ie g o w y łą c z n ie fu n d a m e n ty , cz y też w r ę c z ich fr a g m e n ty — z a d a n ie a rc h e o lo g a sta je s ię p ier w szo r zęd n e. P op rzez w ła ś c iw ie d o k o n a n e o d sło n ię c ie o b ie k tu lu b p e w n y c h w y b r a n y c h jego p a r tii o d czy ta ć m ożn a n ie ty lk o p ie r w o tn y p lan . P ra c e w y k o p a lis k o w e są w ó w c z a s n a c z e ln y m in str u m e n te m b a d a w cz y m p o m a g a ją cy m w ch ro n o lo ­ g ic z n y m r o z w a r stw ie n iu m u rów , o k r e ś le n iu k o lejn o r e a liz o w a n y c h p ro g ra ­ m ó w b u d o w la n y c h oraz sz e r e g u in n y c h , m n ie j lu b b ard ziej isto tn y c h a sp e k ­ tó w b a d a w czy ch .

W y n ik i b ad ań a rc h e o lo g ic z n y c h u z u p e łn ia ją w r e sz c ie o g ó ln y cb ra z n a k r e ­ ślo n y p rzez h isto ry k a a r c h ite k tu r y oraz w p e w n y m s e n sie go o ży w ia ją . M ó w ią w ie le o u ż y tk o w n ik a c h o b iek tu , ich ży c iu , z a ję cia c h , a n a w e t g u stach . P o m a ­ g a ją w r e k o n str u k c ji w y str o ju w n ę tr z. J e d n y m z p rz y k ła d ó w są ch o ćb y b o ­ g a te k o le k c je X V - i X V I-w ie c z n y c h k a fli u z y sk a n e p odczas b adań za m k ó w w P iń c z o w ie i B o d z e n ty n ie 18. N ie z a p r z e c z a ln ie b y ły to zn a le zisk a sta n o w ią c e isto tn e d o p o w ie d z e n ie do zn an ej sk ą d in ą d ś w ie tn o ś c i o b y d w u w sp o m n ia n y c h r e zy d en cji. R ó w n ie n ie o b o ję tn e d la p o d su m o w a n ia w y n ik ó w p rze p r o w a d z o n y c h b ad ań b y ły X I I -w ie c z n e p ły tk i p o sa d z k o w e u z y sk a n e p od czas w y k o p a lisk d o ­ ty c z ą c y c h k ie le c k ie j k o le g ia ty .

Z k o le i sk u p ić się trzeb a na o m ó w ie n iu w stę p n y c h p rzy g o to w a ń i p rze b ieg u n a stę p u ją c y c h po n ich prac b a d a w cz y ch , na m e to d z ie i te c h n ic e d zia ła n ia oraz in te r p r e ta c ji w y n ik ó w .

In icja to re m b ad ań a r c h ite k to n ic z n o -a r c h e o lo g ic z n y c h jest za z w y cz a j h i­ sto ry k a rc h ite k tu r y . On ob iera o b iek t m a ją c y b y ć p r ze d m io tem b adań, n a ­ k reśla cel i k o n ie c z n y do jego o sią g n ię c ia za k re s prac b a d a w czy ch . M on tu je w r e sz c ie e k ip ę w sp ó łp r a c o w n ik ó w , do k tó rej, za k ła d a ją c n ieo d zo w n o ść p rac zie m n y c h , w łą cz a r ó w n ie ż arch eologa. T e n ż e n a to m ia st, p o d e jm u ją c s ię p o ­

17 U za sa d n ił to T. Ż u row sk i, op. cit., s. 450— 451.

18 J. K u czy ń sk i K a f l e z X I V — X V I w . w z b i o r a c h M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o .

P r o b l e m a t y k a badań a r c h e o l o g ic z n o - a r c h it e k to n i c z n y c h 77

w ie r z o n e g o zad an ia, o b o w ią z a n y jest za zn ajom ić się z a rc h ite k tu r ą i h isto rią o b ie k tu oraz p o sia d a ć p o d sta w o w y ch o ćb y zasób w ie d z y o s p e c y fic e w a rsz ta tu b u d o w la n e g o . P o za ty m k o n ie cz n o ść o g ó ln ej ch o cia żb y o r ie n ta c ji w za r y sie d z ie jó w a r c h ite k tu r y n ie w y m a g a , jak się w y d a je , d o d a tk o w eg o k o m e n to w a n ia .

P rz ed p r z y s tą p ie n ie m do b ezp o śred n ich prac p rzy o b ie k c ie za ch o d zi k o ­ n ie c z n o ść d o k o n a n ia sz e r e g u p r z y g o to w a w c z y c h cz y n n o śc i, k tóre w y d a tn ie w p ły w a ją n a p rz e b ie g i o sta te c z n y r e zu lta t prac b a d a w czy ch . O c zy w iste i b ezsp o r n e je st d y sp o n o w a n ie in w e n ta r y z a c ją o b iek tu oraz p la n e m sy tu a - c y jn o -w y s o k o ś c io w y m , na k tó ry n a n o si się p rzy ję tą u m o w n ie sia tk ę p o d zia łu sta n o w isk a , śc iśle n a stę p n ie p rze n iesio n ą na te r e n badań. K o le jn y etap to z e b r a n ie i w y k o r z y s ta n ie istn ie ją c y c h źród eł h isto ry cz n y c h , ik o n o g r a ficz n y c h i k a r to g r a fic z n y c h d o ty c zą c y ch o b iek tu oraz jego oto czen ia . U z u p e łn ie n ie m b y n a jm n ie j n ie d ru g o rzęd n y m b ęd ą ró w n ie ż m a te r ia ły d o ty c zą c e fu n d a to ró w i k o le jn y c h u ż y tk o w n ik ó w . D y sp o n u ją c ta k zeb ran ą d o k u m e n ta cją n a le ż y p od d ać ją śc isłe j a n a lizie. W ażn ą z w ła szc za b ęd zie w za jem n a k o n fro n ta cja p o sz c z e g ó ln y c h p o sia d a n y ch in fo rm a cji. P o za k o ń czen iu teg o w stę p n e g o e ta p u p r z y stą p ić m ożn a do w y ty c z e n ia o g ó ln eg o p la n u p o stę p o w a n ia b a d a w cz eg o , w ty m o c z y w iś c ie i a r c h e o lo g ic zn eg o — p o m y śla n e g o pod k ątem o sią g n ię c ia w g ra n ic a ch m o ż liw o śc i n ajb ard ziej p e łn e g o zr ea liz o w a n ia za ło ż e ń b a d a w ­ czych . D odać trzeb a — p rzy je d n o c ze sn y m m o ż liw ie n a jm n ie jsz y m n a k ła d zie prac. O sta tn i ó w w a r u n e k p oza cz y sto b u d ż e to w y m i p rz e sła n k a m i p osiad a jesz cz e jed n o isto tn e zn a czen ie, k tóre z r e fe r o w a n e z o sta n ie w d a lsze j treści. P la n u ją c w r e sz c ie b ad an ia n ie m ożn a p om in ą ć cz y n n ik ó w , k tó r y ch n ie da się u p r zed n io p rz e w id z ie ć . M om en t ów , n a z w ijm y go „sz cz ęśc iem b a d a w c z y m ”, n a le ż y jed n a k zr ed u k o w a ć do m in im u m r z e te ln y m i w sz e c h str o n n y m p rz y g o ­ to w a n ie m prac. Że często n a jśc iśle jsz a n a w e t a n aliza w stę p n a źr ó d e ł m oże n ie u str ze c od p o m y łe k , p rzy k ła d em jest p ier w sza faza b ad ań zam k u w P iń ­ cz o w ie. P rzed p r z y s tą p ie n ie m do prac w y k o p a lisk o w y c h p r ze a n a lizo w a n o d o­ k ła d n ie p rz e b ie g w id o c z n y c h na p o w ie r z c h n i r e lik tó w b u d o w li, k o n fro n tu ją c je z p la n e m zam k u p o ch o d zą cy m z k ońca X V III w ie k u oraz z r y c in a m i E ryka D a h lb e rg h a p r z e d s ta w ia ją c y m i w y g lą d zam k u w p o czą tk a ch d ru g iej p o ło w y w ie k u X V II. W y k r y w sz y p rzy ty m p e w n e n ie śc isło ś c i, za ch o d zą ce m ięd zy p la n e m a r y c in a m i, a d o ty c zą c e u sy tu o w a n ia b ram y w ja z d o w e j, za w ie rz o n o p la n o w i i na jego p o d sta w ie w y ty c z o n o g łó w n y w y k o p , k tó ry w m y śl za ło żeń m ia ł p rzecią ć w s z y s tk ie w a ż n ie jsz e , w ę z ło w e d la p ro b le m a ty k i b ad aw czej p u n k ty b y łe g o zam k u , m ięd zy in n y m i w sp o m n ia n ą bram ę. Ju ż w tra k cie ek sp lo r a c ji o k a za ło się, iż p lan n ie b y ł n a zb y t d o k ła d n y , fa łs z y w ie zw ła szcza u m ie szc zo n a n a n im b y ła bram a w ja z d o w a . O k azało s ię w ię c w re zu lta cie , że o p onad w ie k sta rsze r y c in y b y ły d o k ła d n ie jsz e w od d a n iu w ła śc iw y c h p rop orcji zam k u. S z c z ę ś liw ie b łąd w p la n ie n ie b y ł zb y t d u ż y i w r e z u lta c ie n ie o d b ił s ię u je m n ie na w y n ik a c h badań.

M ając w stę p n e , a o m ó w io n e o g ó ln ie e ta p y p rz y g o to w a w c z e już poza sobą, n a le ż y ze sz c z e g ó ln y m p ie ty z m e m p r z e m y śle ć lo k a liz a c ję w y k o p ó w , za k ła d a ­ jąc je w w ę z ło w y c h d la p ro b le m a ty k i p u n k ta ch . N ie is tn ie je p rzy ty m ja k ie ­ k o lw ie k p a n a ceu m — u n iw e r sa ln a re ce p ta g w a r a n tu ją ca ce lu ją c e ro z w ią z a n ie te g o za g a d n ie n ia . K a ż d y o b ie k t sta n o w i b o w ie m in d y w id u a ln e za g a d n ien ie. O c zy w ista , że p rzy o b iek ta c h m ało zn isz cz o n y c h , p rzy k tó ry ch cel w y k o p a lisk za k ła d a na p rzy k ła d o k r e ś le n ie p ie r w o tn y c h p o zio m ó w oto czen ia , d z ie d z iń ­ ca itp. — sy tu a c ja n ie jest zb y t sk o m p lik o w a n a . W y sta rc zy za z w y cz a j jed en d łu g i w y k o p (z p o z o sta w ie n ie m p o p rzeczn y ch św ia d k ó w p r o filo w y c h ) lu b k ilk a m a ły c h so n d a ż y (ryc. 1).

Ryc. 1. Przykłady usytuowania wykopów w przypadku sondażowego rozpoznania archeologicznego (rzuty obiektów zostały uproszczone)

A — o d d zieln e m ałe w y k o p y son d ażow e w y ek sp lo ro w a n e w 1961, 1962 i 1970 r. przy katedrze w K ielcach, B — cią g ły rów son d a żo w y z p o zo sta w ien iem p o p rzeczn y ch św ia d k ó w (za g ęsz cze­ n ie w y k o p ó w w y stę p u je jed y n ie w isto tn ie jszy ch b ad aw czo fragm en tach o b iek tu ). B ad an ia X ix -w ie c z n e j h u ty w S am son ow ie, pow . k ieleck i, w r. 1967, 1 — w ieża w y cią g o w a , 2 — w ie lk i p iec, 3 — h ala od lew n i, 4 — dzied zin iec zakładu, 5 — z n isz czo n y m agazyn . (Na ob ydw u r y su n ­

P r o b l e m a t y k a bad a ń a r c h e o l o g ic z n o - a r c h it e k to n i c z n y c h 79

P r z y o b iek ta c h z n isz cz o n y c h sy tu a c ja b ad aw cza p rze sta je b y ć już tak p ro­ sta , g d y ż od rozp ozn an ia a r c h e o lo g ic zn eg o w y m a g a s ię zd o b y cia zn a cz n ie w ię k sz e j ilo ś c i in fo r m a c ji n iż w o p isa n y m p op rzed n io p rzy k ła d zie . N a jw ła ­ śc iw s z e w y d a je s ię jed n a k z a ło ż e n ie jed n e g o lu b d w ó ch k rzy ż u ją c y ch się w y ­ k o p ó w g łó w n y c h , p rze c in a ją c y c h w ę z ło w e p u n k ty o b ie k tu oraz w y e k sp lo r o ­ w a n ie k ilk u lu b k ilk u n a stu d o d a tk o w y ch m a ły ch w y k o p ó w p o m o c n ic zy c h w ilo ś c i o d p o w ia d a ją c ej p o tr ze b ie , a u sy tu o w a n y c h p rzy n a jb a rd ziej isto tn y c h p u n k ta c h o b ie k tu zn a jd u ją c y ch s ię poza z a się g ie m g łó w n y c h w y k o p ó w (ryc. 2).

W stęp n ie za p la n o w a n y c h , a n a w e t już e k sp lo r o w a n y c h w y k o p ó w n ie n a ­ le ż y tra k to w a ć n a zb y t sz ty w n o . S ta łe śle d z e n ie o sią g a n y c h w tra k cie e k sp lo ­ r a c ji w y n ik ó w , e w e n tu a ln e za ró w n o p o z y ty w n e , jak i n e g a ty w n e n ie sp o d z ia n ­ k i b a d a w cz e 19 oraz in n e n ie p r z e w id z ia n e c z y n n ik i — zm u szają często do z m ia n y k o n c ep cji rozp ozn an ia p ie r w o tn ie za ło żo n ej, a co za ty m id zie, ró w n ież d o z m ia n y lo k a liz a c ji w y k o p ó w — ich rozszerzen ia, p rze d łu ż en ia , za ło żen ia n o­ w y c h , u p rzed n io n ie p r z e w id z ia n y c h , czy w ręcz r e z y g n a c ji z w y k o p ó w już e k sp lo r o w a n y c h . E la sty c zn o ść ta jest n iez b ę d n a d la o sią g n ię c ia za m ierzo n eg o c e lu b a d a w czeg o , a m o żliw a ty lk o p rzy sta łe j a n a liz ie u z y sk iw a n y c h w y n ik ó w .

P r z y stę p u ją c do lo k a liz a c ji w y k o p ó w p a m ię ta ć ta k ż e n a le ż y o k ilk u p o d ­ sta w o w y c h k w e stia c h . P ie r w sz ą jest dobro o b iek tu , k tórem u b ad an ia n ie m ogą pod ża d n y m p ozorem zaszk od zić. O d nosi się to n ie ty lk o do sp osob u u sy tu o ­ w a n ia w y k o p ó w oraz sp o so b ó w ek sp lo ra c ji, le c z w ró w n y m sto p n iu do stan u , w ja k im p o zo sta w ia s ię o b iek t po za k o ń czen iu prac. S z cz eg ó ln e zw ła szc za n ie b e z p ie c z e ń stw o zagraża o d sło n ię ty m m urom , k tóre w y d o b y te sp od zie m i i n ie za b ez p iec zo n e, sz y b k o n iszc ze ją . M im o o c z y w isto śc i teg o sfo rm u ło w a n ia je st ono k o n ie cz n e , tr a fia ją się b o w ie m w ty m w z g lę d z ie k a ry g o d n e za n ie d b a ­ n ia . P r z y k ła d e m są tu b ad an ia ru in zam k u w Iłży, k tóre za p la n o w a n o na k ilk a se zo n ó w . P o p ie r w s z y m e ta p ie p rac d o k o n a n y m w 1963 r. p o zo sta w io n o o d k r y te m u ry b ez ja k ie g o k o lw ie k za b ezp ieczen ia . P o stę p u ją c e n e g a ty w n e sk u tk i są n ie s t e t y aż n azb y t w id o czn e.

N a stęp n ą k o n ie cz n o śc ią je st z a sy g n a liz o w a n a już d ążn ość do ogra n icza n ia ilo ści i w ie lk o ś c i w y k o p ó w do ro z są d n e g o m in im u m . N ie u leg a b o w iem d y sk u ­ sji, iż ek sp lo ru ją c w a r s tw y o b e c n ie sto so w a n y m i m eto d a m i n isz c z y się je b e zp o w ro tn ie. Im w ię c e j w y k o p ó w , ty m p o w a ż n ie jsz e j d e w a sta c ji u le g a ją u w a r s tw ie n ia z a le g a ją c e w o b ręb ie o b iek tu , o g ra n ic za ją c ty m sa m y m m o ż li­ w o ść e w e n tu a ln y c h b ad ań w p rzy szło śc i, k ie d y to z a p e w n e o p racow an e zo­ sta n ą z n a cz n ie d o sk o n a lsz e sp o so b y in te r p r e ta c ji i o d c z y ty w a n ia w a r stw — b y ć m oże n a w e t b ez k o n ie cz n o śc i m e c h a n icz n e g o ich n aru sza n ia 20. N a le ż y się w ię c w y str z e g a ć zb y t p o ch o p n eg o p rz e k o p y w a n ia ter en u , k tóre d op row ad zić m o że z a b y tk o w y ob szar do c a łk o w ite j k u ltu r o w e j d e w a sta c ji. P la n b a d a w cz y o p ier a ć się m u si na w sz e c h str o n n ie p r z e m y śla n y m d zia ła n iu , n ie zaś n ęcą cy m ,

19 P rzy k ła d em je s t ch ociażb y n iesp o d ziew a n e n a tr a fie n ie na zw a iisk a w c z e sn o ­ śre d n io w ie c z n e w a łu za leg a ją ceg o pod d zied ziń cem śred n io w ieczn eg o zam ku. O d k rycie to zm u siło do otw o rzen ia d u żego w y k o p u , o c z y w iśc ie uprzednio n ie zam ierzon ego.

20 N a k on ieczn ość ogran iczan ia zakresu prac ziem n y ch do n iezb ęd n eg o m in i­ m um ze w zg lęd u na cz y n n ik i o m ó w io n e w te k śc ie zw racał n iejed n ok rotn ie u w agę doc. dr A. M iłobędzki. Por. rów n ież J. K u czyń sk i W y n i k i badań

Ryc. 2. Przykłady usytuow ania w ykopów przy obiektach silnie zniszczonych. Wykopy na zamku w Bodzentynie, pow. kielecki, w edług stanu po kampanii

P r o b l e m a t y k a badań a rc h e o l o g ic z n o - a r c h it e k to n i c z n y c h 81

Ryc. 3. Przykłady usytuowania wykopów przy obiektach silnie zniszczonych. Wykopy na zamku w Pińczowie. Wykopy zakropkowano, mury ujawnione

w obrębie wykopów zaczerniono

b y ć m oże, p r ze k o n a n iu , że w ie lk o ść i ilo ść w y k o p ó w jest w y łą c z n y m g w a ­ ra n tem b a d a w cz eg o p o w o d ze n ia .

E k sp loru jąc, n ie n a le ż y ró w n ie ż zap om in ać o w z g lę d a c h b e z p ie c z e ń stw a ta k o b ie k tu , jak i r e a liz a to r ó w b adań. U m a c n ia n ie śc ia n w y k o p u sz a lu n k a m i w zm a c n ia ją c y m i re g u lu ją p r z e p isy b u d o w la n e . N a to m ia st p rzy zach od zącej p o tr ze b ie d ojścia do m u ru sz er o k im i g łę b o k im w y k o p e m — zw ła sz c z a g d y się g a on n ieo m a l p o sa d o w ie n ia s to p y fu n d a m e n to w e j — n a le ż y b e z w z g lę d n ie zw ró cić s ię do sta ty k a o o d p o w ie d n ią e k sp e r ty z ę .

T e ch n ik a r e a liz o w a n ia prac e k sp lo r a c y jn y c h n ie o d b ie g a w p rzy p a d k u b adań w y k o p a lisk o w y c h p rzy o b ie k c ie a r c h ite k to n ic z n y m od o g ó ln ie sto s o w a ­ n y ch sp o so b ó w a rc h e o lo g ic zn y ch . D la te g o też z c a łe g o a o b sze rn eg o k o n te k stu za g a d n ień w y b r a n y c h zo sta n ie ty lk o k ilk a — sp e c y fic z n y c h d la o m a w ia n e j p ro b lem a ty k i prac b a d a w cz y ch . P rz ed e w sz y s tk im , tak jak na w y k o p a lisk a c h p ra d zie jo w y c h , o b o w ią z u je d a lek o p o su n ięta o stro ż n o ść i p e d a n te r ia oraz n a le ż y te d o k u m e n to w a n ie o b se r w o w a n y c h zja w isk . O d nosi s ię to r ó w n ie ż do w a r stw ru m oszu z a le g a ją c y c h n ie k ie d y g ru b y m p o k ła d em w o b ręb ie s iln ie zd e w a sto w a n y c h o b iek tó w , a często n a d er b r u ta ln ie p r z e k o p y w a n y c h ce le m sz y b sz eg o d otarcia do b ard ziej in te r e su ją c y c h u w a r stw ie ń . P r z y d z ia ła n iu t a ­ k im , jak op isan e, często d op iero pod k o n ie c e k sp lo r a c ji w y c h o d z i na ja w , iż sk u tk ie m zb y t p o b ie żn ej o b se r w a c ji ru m oszu , b ez n a le ż y te g o u d o k u m e n to w a ­ n ia p rzeoczon e z o s ta ły w a ż n e b a d a w czo e le m e n ty .

E k sp loru jąc, p a m ię ta ć r ó w n ie ż n a le ż y o isto tn y m zn a czen iu , ja k ie w n o si p r a w id ło w a a n a liza u w a r s tw ie ń w m iejsc u ich sty k u z m u ram i. S ą to re jo n y sz c z e g ó ln ie w a ż n e d la w n io sk ó w c h r o n o lo g ic zn y ch , d o ty c zą c y ch w z a je m n e g o sto su n k u z e sp o łu k u ltu r o w e g o , ja k im są m u ry i p r z y le g a ją c e do n ic h u w a r ­ s tw ie n ia . D la te g o też pod ża d n y m p ozorem n ie w o ln o d op u szczać do o b k o p y - w a n ia m u ró w c z y też fu n d a m e n tó w g w o li u c z y te ln ie n ia ich p rze b ieg u . D z ia ­ ła ln o ść taka, ch oć n ie z a p r z e c z a ln ie a tra k cy jn a w iz u a ln ie , grozi n ie o d w r a c a l­ n y m za tr a cen ie m m o ż liw o śc i in te r p r e ta c ji sz e r e g u za sa d n icz y ch b a d a w czo zja ­ w isk . J e ś li jed n a k u za sa d n io n a k o n ie cz n o ść o b k o p a n ia m u ró w za c h o d zi — n a le ż y w ó w c z a s b e z w z g lę d n ie p o z o sta w ia ć co k ilk a m etró w n ie n a ru szo n e, p r z y le g a ją c e do m u r ó w ś w ia d k i k o n tro ln e o sz er o k o śc i u za le żn io n e j od sto p ­ n ia sp o isto śc i g ru n tu czy też u w a r stw ie ń , a g w a r a n tu ją c e z a c h o w a n ie ich p rzez d łu ż szy ok res czasu.

W b ad a n ia ch w a r stw sp o isty ch , a w ię c n ie r u m o szo w y ch i n ie z b y t p ia sz ­ cz y sty ch , d u że u słu g i (zw łaszcza p rzy e k sp lo r a c ji u w a r stw ie ń za le g a ją c y c h na stok ach , p rzy w a r stw a c h w y k lin o w u ją c y c h s ię lu b „ fa liś c ie ” o d ło żo n y ch ) o d d a je te c h n ik a w y k o p a lisk o w a p o leg a ją ca na za sto so w a n iu ro w u p o m o c n i­ czego. P r z e d sta w ia s ię ona n a stę p u ją c o — w z d łu ż za p la n o w a n e g o i w y ty c z o ­ n eg o już w y k o p u w y k o n u je s ię u p rzed n io ró w sz er o k o śc i ok oło 50— 60 cm. W id oczn y w jego p ro filu u k ła d u w a r stw ie ń u m o ż liw ia n a stę p n ie p r e c y z y jn e zd e jm o w a n ie k o le jn y c h w a r stw i ty m sa m y m d o k ła d n e w y d z ie le n ie ich z a ­ b y tk o w e g o in w en ta r za (ryc. 4). U z y sk a n ie te g o n ie je st o sią g a ln e p oprzez w y łą c z n ie o d górn e z d e jm o w a n ie w a r s tw m ec h a n icz n y c h . Z w ła szcz a p rzy n ie - p o zio m y m u k ła d z ie w a r s tw d o k ła d n e ich w y d z ie le n ie oraz u n ik n ię c ie p rze­ m iesz a n ia m a te ria łu z a b y tk o w e g o na sty k u p o sz c z e g ó ln y c h w a r s tw n ie jest po p rostu m o ż liw e . W p rzy p a d k a ch z a leg a n ia u w a r s tw ie ń do zn a cz n e j g łę b o ­ k o ści o p isa n ą ek sp lo r a c ję p rzy za sto so w a n iu r o w u p o m o cn iczeg o sto su je się eta p a m i. T o zn a cz y w p ie r w sz e j fa z ie rów ó w w y k o p u je się do g łę b o k o śc i 70— 100 cm (w z a leż n o śc i od sto p n ia sp o isto śc i u w a r stw ie ń ), ek sp lo r u ją c n a

-P r o b l e m a t y k a badań a rc h e o l o g ic z n o - a r c h it e k to n i c z n y c h 83

Ryc. 4. Eksploracja uwarstwień techniką wykopaliskową, polegającą na zastosowaniu rowu pomocniczego

a — rzut w y k o p u z w y d zielen iem row u pom ocniczego (za k resk o w a n y ), b — przekrój poprzeczny przez w y k o p w e w stęp n ej fa zie ek sp loracji, p olegającej na w yb ran iu części w yk op u od p ow ia­ dającej row ow i p om ocn iczem u ; w jego śc ia n ie w id oczn e jest u w a rstw ien ie stan ow isk a, c — rzut w y k o p u z w yb ran ym row em p om ocniczym i rozpoczętą ek sp loracją głów nej części w y k o p u (zak resk o w a n e), d — przekrój p o p rzeczn y przez w y k o p w koń cow ej fa zie ek sp loracji; głów n ą c z ę ś ć w y k o p u w yb ran o w a rstw a m i n iem al do głęb o k o ści row u p om ocniczego. W przypadku g d y o sią g n ą ł on ca lec — ek sp loracja u lega zak oń czen iu , w przypadku d alszego zalegan ia w arstw k u ltu ro w y ch — n a leży p o w tó rzy ć zabieg z row em pomocniczy^m, w yb iera ją c go głębiej i do­

piero potem m ożna p rzystąp ić do dalszej ek sp loracji głów nej części w yk op u

stę p n ie do tej sam ej g łę b o k o śc i w a r s tw y z a le g a ją c e w e w ła ś c iw y m w y k o p ie . N a stę p n ie w y k o n u je s ię p o n o w n ie ró w p o m o c n ic z y i p o n o w n ie e k sp lo r u je się w a r s tw y w y k o p u . P ro c ed er ta k i p ow ta rza s ię do m o m en tu d ojścia do calca. M a n k a m en tem o p isa n e g o sp osob u ek sp lo r a c ji jest fa k t n ie u n ik n io n e g o z n is z ­ czen ia cz ęści u w a r stw ie ń sta n o w isk a z a le g a ją c y c h w ob ręb ie ro w u p o m o c n i­ czego. C zy jed n ak z a le ty n ie re k o m p en su ją sto su n k o w o n ik ły c h strat? P r o ­ b lem ó w p o zo sta je o tw a r tą k w e stią d y sk u sy jn ą .

P rz ez c a ły o k res e k sp lo ra c ji o b o w ią z u je n a ty c h m ia sto w e , d o k ła d n e i w sz e c h str o n n e (p om iarow e, o p iso w e, r y s u n k o w e i fo to g r a ficzn e) d o k u m e n to ­ w a n ie w sz y s tk ic h b ez w y ją tk u r e je str o w a n y c h zja w isk . P rócz śc isłe g o op isu w a rstw , sp ra w ia ją ce g o sto su n k o w o n a jm n iej k ło p o tu , n a su w a ją s ię p e w n e u w a g i d o ty czą ce tra k to w a n ia ich in w e n ta r z a z a b y tk o w e g o . Z azw y cza j d o k u ­ m e n to w a n ie lo k a liz a c ji in w e n ta r z a z a b y tk o w e g o p o szc ze g ó ln y c h w a r stw k u l­ tu r o w y c h o d b y w a się n a d er o g ó ln ie, p oprzez sam o u m ie js c o w ie n ie go w o b ręb ie w a r s tw y śc iśle o k reślo n e j w y m ia r a m i pod w z g lę d e m jej za sięg u w p o zio m ie i p io n ie. N iec o sz c z e g ó ło w ie j o d n o to w a n e b y w a ją (w op isa ch i rysu n k a ch ) w y ­ ró ż n ia ją c e się e w e n tu a ln ie sk u p isk a m a te r ia łó w , na p rzy k ła d w ob ręb ie b y ły c h p a le n isk lu b śla d ó w d z ia ła ln o śc i w a r sz ta tó w k a m ie n ia r sk ic h itp. O g ó ln ie je d ­ n ak u jm u jąc, s y ste m ó w m ożn a n a z y w a ć w ła ś c iw y m ty lk o w o d n ie sie n iu do m a te r ia łó w w y stę p u ją c y c h m asow o, jak fr a g m e n ty n a czy ń g lin ia n y c h , k o ści z w ie r z ę c e itp., i m o ż liw y c h do o r ie n ta c y jn e g o ty lk o o k reślen ia ich ch ro n o lo g ii. N iek tó re , i z r e g u ły n ie lic z n e p rze d m io ty , jak n u m iz m a ty czy też p e w n e r o ­ d zaje p rze d m io tó w co d zien n e g o u ży tk u lu b n a le ż ą c y c h do u zb ro jen ia , a d a ­ jące się d o k ła d n ie d a to w a ć, p o d le g a ć m u szą in n e m u p o tr a k to w a n iu w c a ło ­ k sz ta łc ie zap isu d o k u m e n ta cy jn e g o . K o n iec zn a je st w ó w c z a s sta ra n n o ść i p r e ­ cyzja. M a te ria ły te b o w iem , w y stę p u ją c w lic z n ie jsz y c h zesp o ła ch , u m o ż liw ia ją d o k ła d n ie jsz e w y d a to w a n ie w a r s tw y k u ltu r o w e j, k tórej są in te g r a ln y m s k ła d ­ n ik iem . P ra k ty k a w y k a z u je , że śc isłe z a r e je s tr o w a n ie lo k a liz a c ji teg o ty p u z a b y tk ó w w o b ręb ie w a r s tw y (jej cz ęści sp ą g o w e , stro p o w e itp. oraz u s y tu o ­ w a n ie w p oziom ie) n ie jest o b o ję tn e w p ó źn ie jsz e j a n a liz ie i o k reśla n iu c h a ­ r a k te r y sty k i w a r stw y . D o d a tk o w e r e je str o w a n ie teg o ty p u w y d z ie lo n y c h z a ­ b y tk ó w w od ręb n ej k a rto te ce lu b k sięd ze s ta n o w i p o d sta w o w ą pom oc w p ó ź­ n ie jsz y m p ro ce sie o p r a c o w y w a n ia w y n ik ó w b adań.

O p isan e z a b ie g i d o k u m e n ta c y jn e d o ty czą r ó w n ie ż za le g a ją c y c h w w a r ­ stw a c h za b y tk ó w z w ią z a n y c h b ezp o śred n io z a rc h ite k tu r ą b ad an ego o b iek tu . Są to zw ła szc za c e g ły (oraz ich fra g m en ty ), p ły tk i p o sa d zk o w e, d e ta le a r c h i­ tek to n ic z n e , k a fle , c io sy itp. R ola w ła ś c iw ie za d o k u m e n to w a n y c h teg o rod zaju za b y tk ó w p osiad a isto tn e z n a cz en ie w a n a liz ie w y n ik ó w badań. Oto k ilk a p o tw ie r d z a ją c y c h p rzy k ła d ó w . P o d cza s b ad ań ru in zam k u w P iń cz o w ie, o b ie k tu za c h o w a n eg o n iem a l w y łą c z n ie w p o sta c i fu n d a m e n tó w , n a tr a fio n o w w a r ­ s tw a c h z w ią z a n y c h ze w zn o sz e n ie m X V -w ie c z n e j re z y d e n c ji Z b ig n iew a O le ś­ n ic k ie g o na lic z n e ó w c z e sn e c e g ły . B y ły o n e je d y n y m m a te r ia ln y m d o w o ­ d em w y k o r z y sty w a n ia teg o ty p u su ro w ca b u d o w la n e g o w o b iek cie w y k o n a ­ n y m z c io só w k a m ie n ia p iń c zo w sk ieg o . P o d c za s b ad ań w y k o p a lisk o w y c h p rzy k ie le c k ie j k a te d r ze w w a r stw a c h z w ią z a ń y c h z o d b u d o w ą sp a lo n ej X I I -w ie c z - n ej k o le g ia ty ro m a ń sk iej w y s tą p iły m a so w o ce ra m ic zn e p ły tk i p o sa d z k o w e o n ad er in te n s y w n ie sta r ty c h sk u tk ie m u ż y w a n ia p o w ierz ch n ia ch g la z u r o ­ w a n y c h . P ły t k i te i w o p isy w a n y m p rzy p a d k u b y ły je d y n y m śla d em istn ie n ia teg o ty p u p o sa d zk i w k ie le c k ie j k o le g ia c ie , św ia d c z ą c zarazem o jej ran d ze n ad an ej p rzez fu n d a to r ó w — b isk u p ó w k ra k o w sk ic h . K a fe l m isk o w y u z y ­

P r o b l e m a t y k a badań a r c h e o l o g ic z n o - a r c h it e k to n i c z n y c h 85

sk a n y w z e sp o le w a r stw z w ią z a n y c h z b u d o w ą D om u D łu gosza w W iślicy b y ł jed y n ą d o k u m e n ta cją p rze m a w ia ją c ą za istn ie n ie m p ie c ó w k a flo w y c h w ty m ż e o b iek cie . W reszcie d e ta le a rc h ite k to n ic z n e , w y stę p u ją c e w w a rstw a ch w ią ż ą c y c h się z p rze b u d o w a m i i rozb u d o w a m i za m k ó w w P iń c z o w ie oraz B o ­ d z e n ty n ie , u ła tw iły w y d z ie le n ie (zw łaszcza w d ru g im z w y m ie n io n y c h o b ie k ­ tó w ) p o sz c z e g ó ln y c h faz często po so b ie n a stę p u ją c y c h prac b u d o w la n y c h . P o d k r e ślić p rzy o k a zji trzeb a, iż z w y k łe w y d z ie le n ie d e ta li a rc h ite k to n icz n y c h , o d zn a cza ją c y ch s ię z r e g u ły d u ż y m i w y m ia r a m i i p rzez to n ie m iesz cz ą cy c h s ię w p u d e łk a c h z p o z o sta ły m d ro b n y m pod w z g lę d e m w y m ia r ó w in w e n ta ­ rzem w a r stw , bez u p r zed n ieg o d o k ła d n e g o u d o k u m en to w a n ia lo k a liz a c ji d e ta li za p rz ep a śc iło b y n ie o d w r a c a ln ie m o ż liw o ść w sp o m n ia n e g o p o w ią za n ia ich z p o ­ sz c z e g ó ln y m i w a r stw a m i b u d o w la n y m i. N ie u m ie ję tn ie p o tr a k to w a n e , d e ta le s t a ły b y s ię w y łą c z n ie d o k u m e n tem św ia d cz ą cy m o a rc h ite k tu r ze zam k u, d o­ k u m e n te m m ilc zą cy m jed n a k o sz c z eg ó ła c h jego b u d o w la n e j h isto rii.

P ró cz d o k u m e n ta c ji o p iso w ej d uże u s łu g i o d d a je b ezp o śr ed n ie z a p isy w a n ie b ież ą cy c h w n io sk ó w b a d a w czy ch . In te rp re ta c ja ta, „ p o lo w e j” n a tu ry , p oprzez s t a łe śle d z e n ie i n o to w a n ie b ież ą cy c h w n io sk ó w b a d a w cz y ch i k o n fro n ta c je r e je str o w a n y c h zja w isk u m o ż liw ia w k ażd ej c h w ili o r ie n ta c ję w p ro b lem a ty c e b a d a w cz ej i ty m sa m y m sz y b k ie d o k o n y w a n ie k o n ie c z n y c h k orek tu r p r o w a ­ d zo n y ch prac.

Z w racając u w a g ę na p ro ced u rę zw ią z a n ą z d o k u m e n ta cją w a r stw oraz ich in w e n ta r z a , za r ó w n o w s e n sie o p iso w y m , jak i p o m ia r o w y m , n ie m ożna zap o­ m in a ć o in n y c h , n ie m n iej w a żn y ch k o n ie cz n o śc ia c h . Isto tn y m jest p r e c y z y jn e n a w ią z y w a n ie w y k o p ó w i e w e n tu a ln ie o d sło n ię ty c h w n ich w ą tk ó w m u ro­ w y c h do p rz y ję te j s ia tk i p o d zia łu sta n o w isk a . P ra k ty k a w y k a z u je p onad to, że r y s u n k i „ p o d łó g ” oraz p r o fili w y k o p ó w n a jk o r z y stn ie j jest w y k o n y w a ć w p o- d z ia łc e 1 : 10. P o d z ia łk a ta p op rzez d o k ła d n o ść w o d d a w a n iu sz c z e g ó łó w za ­ p e w n ia n a le ż y ty w g lą d w w y e k sp lo r o w a n e w a r stw y , co jest n a stę p n ie n ie o d ­ z o w n y m w a r u n k ie m in te r p r e ta c ji i n a le ż y te g o o p ra co w a n ia w y n ik ó w za k o ń ­ cz o n y c h badań.

K a ż d y jed n a k ry su n ek , ch oćb y n a jsta ra n n iej w y k o n a n y , jest z a w sz e u p ro sz­ czon ym , u m o w n y m o d b ic iem d o k u m e n to w a n e j r z e c z y w isto śc i pod w z g lę d e m p rze b ie g u w a r stw , ich w z a je m n e g o p rze n ik a n ia , sp o isto ści czy też za b a rw ien ia . W m ia rę m o ż liw o śc i sta ra ć s ię n a le ż y , b y z n ie k sz ta łc e n ia te b y ły m o ż liw ie m a ­ łe , tak b y r y su n e k w sto p n iu m a k sy m a ln ie r z e te ln y m s łu ż y ł n a stę p n ie a n a li­ zie za d o k u m e n to w a n y c h zja w isk . Z arazem w b r e w p o stu lo w a n e j k on ieczn o ści, w rę cz b a d a w cz em u o b o w ią z k o w i in te r p r e to w a n ia na b ieżąco o b se r w o w a n y c h z ja w isk w o p isa ch sło w n y c h — w d o k u m e n ta cji r y s u n k o w e j n a le ż y w y str z e g a ć s ię b aczn ie ja k ie g o k o lw ie k ch oćb y śla d u in te rp re ta c ji. Z d arzyć się m oże, że w n ie z b y t od p ie r w s z e g o rzutu oka d o k ła d n ie rozp o zn a n y m u k ła d zie k u ltu r o ­ w y m b adacz d o p a tru je się o k reślo n e g o z ja w isk a , m n ie m a n iu sw e m u n adając r e a ln y k sz ta łt p op rzez u tr w a le n ie go w ry su n k u . D z ia ła n ie ta k ie m oże b yć n ie k ie d y w p r o st b ezw o ln e, w y n ik a ją c e z b a la stu er u d y c y jn e g o . D la teg o też w y d a je s ię n a jw ła ś c iw s z y m zle c a n ie w y k o n a n ia d o k u m e n ta cji ry su n k o w e j o so ­ bom n ie ty lk o u m ie ję tn y m w ry s o w n ic z y m k u n szc ie, le c z i p o zb a w io n y m w ie ­ d zy a rc h e o lo g ic zn ej, a za tem i m o ż liw o śc i r y s u n k o w e j in te r p r e ta c ji u w a r ­ s tw ie ń . W artości p o zn a w czej n ie w ła ś c iw ie sp re p a r o w a n ej d o k u m e n ta cji r y ­ su n k o w e j n ie trzeb a ch yb a b liżej om a w ia ć. K o le jn a groźba in te r p r e ta c ji ry s u n ­ k ó w p o lo w y c h p o ja w ia s ię w m o m e n c ie tr a n sp o n o w a n ia ich na ry su n k i czar­ n o -b ia łe , p r z y g o to w y w a n e na p rzy k ła d do p u b lik a cji. R y su n k i ta k ie , w k tórych

o p eru jem y u m o w n y m i sy m b o la m i w p o sta c i r ó ż n y c h u k ła d ó w k resek , sia te k i k rop ek , sta ją s ię jesz cz e b ard ziej o d le g ły m i w o d d a w a n iu r z e c z y w iste g o u k ła ­ du u w a r stw ie ń .

W d o k u m e n ta cji fo to g r a fic z n e j — prócz k o n w e n c jo n a ln e g o s y s te m u zd jęć cza rn o -b ia ły ch , w a rto z a p e w n ić so b ie m o ż liw o ść w y k o n a n ia b a r w n y c h p r z e ­ źroczy. U m ie ję tn ie w y k o n a n e , są o n e n ie k ie d y je d y n y m p ro b ierzem sto p n ia r z e te ln o śc i d o k u m e n ta cji ry su n k o w e j.

W części d o ty c zą c ej in te r p r e ta c ji w a r stw p o ru szo n e zo sta n ą za g a d n ie n ia n ajb ard ziej sp e c y fic z n e w b ad an iach w y k o p a lis k o w y c h p o w ią z a n y c h z o b ie k ­ te m a rc h ite k to n icz n y m .

P ro b le m o d czy ta n ia p ie r w o tn e g o p o zio m u u ż y tk o w e g o d zied ziń ca , d rogi czy też o to cz en ia z a b y tk u a rc h ite k tu r y n ie n a str ęc za a r c h e o lo g o w i za z w y cz a j w ię k sz y c h tru d n ości. W p rzy p a d k a c h n a jc z ę stsz y c h (choć b ez p raw a w y łą c z ­ ności), to zn a czy n ie u tw a rd zo n y ch sz tu c z n ie n a w ie r z c h n i — o p ie r w o tn y m p o zio m ie u ż y tk o w y m m ó w i bądź p rz e b ie g p ie r w o tn e j w a r s tw y p ró ch n icz n e j, bądź (zw łaszcza na d zied ziń ca ch ) p rze m iesz a n a w a r stw a , często k ro ć o zn a c z ­ nej m ią ższ o śc i (n ie k ie d y p rzek ra cza ją cej n a w e t 25 cm ), z a w ie ra ją ca w so b ie in w e n ta r z z a b y tk o w y d o k u m e n tu ją cy ch r o n o lo g ic z n ie ok res u ż y tk o w a n ia d z ie ­ d ziń ca 21. W a rstw a ta za z w y cz a j s w y m sp ą g ie m p rzech o d zi p ły n n ie w strop w a r s tw y p o n iż ej za le g a ją c e j. P r z e m ie sz a n ie n ie u tw a rd zo n ej n a w ie r z c h n i w y ­ n ik a z u ż y tk o w a n ia jej w ró żn y ch sta n a c h s k u p ie n ia fizy c z n e g o . S k u tk ie m d esz cz y lu b ro zto p ó w ro z m o k n ięta w ie r z c h n ia w a r stw a n a b iera p la sty c z n o śc i i u le g a w ó w c z a s dość g łę b o k o się g a ją c y m p rz e m ie sz a n io m pod cięż a re m k o ­ rz y sta ją c y c h z n ie j lu d z i, z w ie r z ą t oraz p rz e je ż d ż a ją c y c h p o ja zd ó w . F a k t ów , p ozorn ie o c z y w is ty , zo sta ł c e lo w o p rzy to czo n y . Z darza s ię b o w iem , iż a r c h i­ te k t o b se r w u ją c y p ro fil w y k o p u d o p a tru je s ię n ie k ie d y p ie r w o tn e g o p o zio m u u ż y tk o w e g o w w y r a z iśc ie za r y so w a n y c h , c ie n k ic h za z w y cz a j w a r stw a c h n a - m y w o w y c h p o w s ta ły c h w w y n ik u o p a d ó w a tm o sfe r y c z n y c h . W a r stw y teg o ty p u m ogą s ię tr w a le o d ło ż y ć w y łą c z n ie na n ie u ż y w a n y m o d cin k u teren u . W p r z e c iw n y m p rzy p a d k u u le g a ją szy b k o p o stę p u ją c e m u p rze m iesz a n iu .

N ie je d n o k r o tn ie p ie r w o tn y p oziom u ż y tk o w y p o k r y ty zo sta je w ie lo k r o tn ie k o le jn y m i n a w a r s t w ie n ia m i22. U ż y tk o w e z w ła s z c z a m ogą b yć c e lo w e , a w y ­ n ik a ją z za m ie rz o n e g o i p rze p r o w a d z o n e g o p o d w y ż sz e n ia p o zio m u d zie d z iń c a czy też n a d sy p a n ia b a stio n ó w do a k tu a ln ie w y m a g a n e j w y so k o śc i. K o le jn e n a w a r stw ie n ia m ogą b y ć r ó w n ie ż w y n ik ie m d z ia ła ln o śc i d ok on an ej p rze z lu ­ dzi, ch oć n ie za m ierzo n ej, na p rzy k ła d p op rzez z w y c z a jn e n a rzu ca n ie o d p a d ­ k ów . W reszcie w tó r n e n a w a r stw ie n ia p o w sta ć m ogą w o k resie o p u sz cz en ia o b iek tu jak o w a r s tw y n a m y w o w e lu b n a w ia n e . W p rzy p a d k u p o n o w n e g o u ż y t­ k o w a n ia o b ie k tu te o sta tn ie w a r s tw y u le g a ją p rze m iesz a n iu , tw o rzą c u w a r ­ s t w ie n ie n ie d a w n o o p isa n e, ty p o w e i sto su n k o w o ła tw o d a ją ce s ię w y o d r ę b n ić w ca ło k sz ta łc ie w a r s tw w id o c z n y c h w p ro filu w y k o p u .

W a r stw y w fo sa ch lu b na sto k a c h w z n ie s ie ń od zn a cza ją s ię zn a czn y m zr ó ż n i­ c o w a n iem i sk o m p lik o w a n y m n ie je d n o k r o tn ie u k ła d em . T y m b ard ziej rozb u

-21 P rzyk ład am i są choćby k o le jn e p oziom y d zied ziń có w śred n io w ieczn eg o zam ­ ku w P iń czo w ie, d zied zin iec X V II—X V I I I -w ie c z n e g o zam ku K rzyżtop ór w U jeźd zie ora z poziom h ali o d le w n i i d zied ziń ca zak ład ów w S a m so n o - w ie.

P r o b l e m a t y k a bad a ń a r c h e o l o g ic z n o - a r c h it e k to n i c z n y c h 87

A

_B

Ryc. 5. Pow staw anie odwróconego chronologicznie układu w arstw kulturowych w w yniku przeprowadzonych prac niw elacyjnych

A — u k ład p ierw o tn y w arstw przed n iw elacją, B — układ w arstw k u ltu row ych po niw elacji

calec

w arstw a najstarsza, która u legła częściow em u ty lk o zn iw elow an iu w arstw a kulturow a, która u legła całk ow item u zn iw elow an iu

w arstw a, która rów nież u legła całk ow item u zn iw elow an iu i na rów ni z w arstw am i porzednim i zrzuceniu na pobocza w zgórza

w arstw a w y stęp u ją ca w y łą c z n ie na ryc. B, odłożona po zak oń czen iu prac n iw e ­ la cy jn y ch

na ryc. B lin ia p rzeryw ana oznacza p ierw otn y zarys w zgórza przed n iw elacją

d o w a n y m i z a w ik ła n y m , im d łu ż ej fu n k c jo n o w a ł o b ie k t 23. W ła śc iw e o d czy ­ ta n ie ta k ie g o u k ła d u n a str ęc za n ie je d n o k r o tn ie sz e r e g p o w a ż n ie jsz y c h tru d n o ­ ści. O d cz y ta n ie to m u si b y ć jed n a k b e z w z g lę d n ie p rzep ro w a d zo n e, g d y ż od n ie g o w ła ś n ie z a leż eć m oże w ie le u sta le ń d o ty c zą c y ch h isto r ii ob iek tu . Oto je d e n z p rzy k ła d ó w . N a p ó łn o c n y m sto k u w zgórza z a m k o w e g o w B o d z e n ty n ie w śr ó d sk o m p lik o w a n e g o u k ła d u w a r stw w y o d r ęb n io n o jed n ą — d o k u m e n tu ­ jącą p ra cę w a rsz ta tu k a m ie n ia rsk ieg o , d zia ła ją c eg o w p e w n y m o k resie w o b ­ r ę b ie zam k u. P o łą c z e n ie te jż e w a r s tw y z jed n ą o k reślo n ą źró d ła m i fazą roz­ b u d o w y b u d y n k ó w p o z w o liło d a to w a ć zarazem w a r s tw y b ezp ośred n io z n ią k o resp o n d u ją c e. M iało to p o d sta w o w e z n a cz en ie dla sp re c y z o w a n ia ch ron o­ lo g ii w a r s tw y z a w ie ra ją ce j lic z n e fr a g m e n ty u n ik a ln y c h w w ię k sz o śc i ok a zó w p ó źn o g o ty c k ic h i w c z e sn o r e n e sa n s o w y c h k a fli i ty m sa m y m u m o ż liw iło o k r e ­ ś le n ie w p r z y b liż e n iu o k resu rozb iórk i p ie c ó w oraz — co r ó w n ie w a żn e — u s ta le n ie jed n o c z e sn o śc i rozb iórk i p ie c ó w p och o d zą cy ch z d ru g iej p o ło w y X V w ie k u z p ie c a m i d a to w a n y m i na p ie r w sz ą ć w ie r ć w ie k u X V I. B y ło to z a ­ razem d o w o d em zn a cz n e g o za k resu p rze p r o w a d z a n y c h ó w c z e śn ie prac b u d o­ w la n y c h .

R ó w n ie często stw ie r d z a n y m w tra k cie ek sp lo r a c ji fa k te m są w a r stw y u ło ­ żo n e w o d w r o tn y m p orząd k u ch ro n o lo g ic zn y m . Z ja w isk o to d aje się z a z w y ­ czaj za o b se r w o w a ć p rzy za b y tk a c h a r c h ite k tu r y zlo k a liz o w a n y c h n a n a tu r a l­

23 U w arstw ienia na stokach wzgórz zam kowych w Pińczowie i Bodzentynie.

n y ch lu b sz tu c z n y c h (np. g rod zisk a) w y n io sło śc ia c h . P o d c za s n iw e la c ji p r z y ­ g o to w u ją cej te r e n do w y m o g ó w za m ierzo n ej b u d o w y zrzu can o k o le jn o na sto k u w a r stw ie n ia sz c z y to w e . T w o r z y ł s ię w ię c w ó w c z a s n a zb oczu u k ła d w a r stw , w k tó r y m w a r s tw y z a le g a ją c e p ie r w o tn ie n a k u lm in a c ji w zg ó r za z n a la z ły s ię w r e z u lta c ie na d n ie n o w o sfo r m o w a n e g o u k ła d u . N ad n im i k o le jn o n a w a r stw ia n o w a r s tw y p o czą tk o w o coraz to sta rsze. Z a łą c z o n y r y s u n e k w y ja ­ śn ia p o g lą d o w o m ec h a n izm p o w sta w a n ia o m ó w io n e g o z ja w isk a str a ty g r a fic z ­ n e g o 24 (ryc. 5). O c z y w isty m jest, że p ra ce n iw e la c y jn e m o g ły b y ć w ie lo k r o t­ n e — jak m ia ło to m ie jsc e ch o ćb y na W zgórzu Z a m k o w y m w S a n d o m ie rz u 25. In n y zn ó w p r zy k ła d z a o b se r w o w a n e g o o d w r ó c e n ia w a r s tw k u ltu r o w y c h pod w z g lę d e m p ie r w o tn e j ich ch ro n o lo g ic zn ej k o le jn o ś c i św ia d c z y , że z ja w isk o to n ie m u si b y ć w y łą c z n ie w y n ik ie m p rac n iw e la c y jn y c h d o k o n y w a n y c h w o b ­ ręb ie jed n e g o ty lk o sta n o w isk a . P e w n e s tr e fy u k ła d u w a r s tw w k o le g ia c ie w iś lic k ie j, o d n o szą ce s ię w y łą c z n ie do śr e d n io w ie c z n e j k a z im ie r z o w sk ie j b u ­ d o w li, sp r a w iły p o czą tk o w o zn a czn e tru d n o ści in te r p r e ta c y jn e . W u p r o sz c z e ­ n iu sy tu a c ja in te r e su ją c e g o o d cin k a za r y so w a n a b y ła n a stę p u ją c o . P o d ob ecn ą p osad zk ą i n o w o ż y tn y m n a rzu tem za le g a ła o d zn a cza ją ca s ię zn aczn ą m ią ż sz o ­ ścią je d n o lita w a r stw a ciem n o sz a re j, n ie m a l czarn ej ziem i, z a w ie r a ją c e j r ó w ­ n ież j e d n o lity m a te r ia ł w c z e sn o śr e d n io w ie c z n y (ceram ik a, w y r o b y m e ta lo w e , k ości z w ie r z ę c e oraz w y r o b y z rogu). P od n ią w y s tą p ił u k ła d w a r stw b u d o w y , z k tó reg o stro p o w a u fo r m o w a n a b y ła z w a r s tw y z a p r a w y m u r a rsk iej. N iżej z a le g a ła w a r stw a ru m oszu , sk ła d a ją c eg o s ię z fr a g m e n tó w d a ch ó w e k oraz g ą ­ sio r ó w d a ch o w y c h , p r z e m ie sz a n y c h r ó w n ie ż z za p ra w ą m u rarsk ą. C zęść sp ą ­ g o w ą o m a w ia n e g o u k ła d u w a r stw sta n o w iła p o n o w n ie w a r stw a za p ra w y m u ­ rarsk iej za w ie ra ją ce j n ie w ie lk ie p r z y m ie sz k i w p o sta c i k a w a łk ó w k a m ie n ia , teg o sa m eg o , z k tó reg o w z n ie s io n a jest k o leg ia ta . J ej m ią ższ o ść w p r z e c iw ie ń ­ s tw ie do p op rzed n ich n ie b y ła ró w n o m ier n a , n a ra sta ła w k ie r u n k u ścia n oraz w o k ó ł fila r ó w .

In te rp re ta c ja p o w y ż sz e g o u k ła d u sta n o w i, jak się w y d a je , p e w ie n p r z y c z y ­ n ek do w ie d z y o p r ze b ieg u n ie k tó r y c h prac b u d o w la n y c h w o k resie śr e d n io ­ w iec za . W a rstw a sp ą g o w a w o p isa n y m u k ła d zie, o d zn a cza ją c a s ię n ie r ó w n o ­ m ier n ą m ią ższo ścią p o tę g u ją cą s ię w k ier u n k u śc ia n i fila r ó w , jest ty p o w ą w a r stw ą b u d o w y , d o k u m e n tu ją cą p oziom w n ę tr z a b u d o w li w tra k cie w z n o s z e ­ n ia ścia n oraz fila r ó w . Z n aczna ich w y so k o ś ć sp o w o d o w a ła ró w n ie ż zn a cz n y rozrzut za p ra w y , się g a ją c e j n iem a l k a żd eg o p u n k tu w n ę tr za . K o le jn a w a r stw a ru m oszu , zło żo n eg o z d a ch ó w e k i g ą sio r ó w d a c h o w y c h , p o z w a la o k r e ślić d a l­ sz e p o stę p o w a n ie b u d o w n ic zy c h , k tó rzy po u k o ń cz en iu m u r ó w i fila r ó w w z n ie ­ ś li w ię ź b ę d a ch o w ą , k ry ją c ją d ach ó w k ą . Wówrczas d op iero, w za b ez p iec zo n y m d a ch em w n ę tr zu , p rzy stą p io n o do z a ło że n ia sk le p ie ń , k tóre to p race o d z w ie r ­ cied la z k p le i stro p o w a w a r stw a z a p r a w y m u ra rsk iej.

W sp om n ian a już w a r stw a w c z e sn o śr e d n io w ie c z n a za le g a ją c a nad o m ó w io ­ n y m i w y ż e j w a r stw a m i, jed n o z n a c zn ie d o k u m e n tu ją c y m i X I V -w ie c z n e p race b u d o w la n e , n a str ę c z y ła n a jw ię c e j tr u d n o ści w w y tłu m a c z e n iu jej p o c h o d z e ­ nia. J e d y n ie lo g ic z n y m w y d a je s ię w n io se k , że po u k o ń c z e n iu p o d sta w o w y c h p rac b u d o w la n y c h p o sta n o w io n o d o p ro w a d zić w n ę tr z e do żą d a n eg o p oziom u . W ty m c e lu n a w ie z io n o z ie m ię — p rzy p a d ek już ty lk o sp r a w ił, że p ob ran o ją

24 Jed n ym z p r zy k ła d ó w u w a r stw ie n ie na stok u W zgórza Z am k ow ego w S a n ­ dom ierzu.

P r o b l e m a t y k a b a d a ń a r c h e o l o g ic z n o - a r c h it e k to n i c z n y c h 89

Ryc. 6. O kreślen ie ch ron ologii w zg lęd n ej m u rów oraz w sp ó łczesn y ch im poziom ów u ży tk o w y ch , d zięk i w y k o rzy sta n iu tzw . w a r stw b u d ow y

A — m ur n a jsta rszy , B — m ur wzni-esiony w n astępnej k o lejn o ści po m urze A, C — m ur n a j­ m łodszy, w z n ie sio n y ja k o ostatn i, 1 — w arstw a nośna, na której p osad ow ion o m ury, 2 — w a r ­ stw a ku ltu row a, istn ie ją c a w m o m en cie przystąp ien ia do bu d ow y m uru A, jej strop określa ów cze sn y poziom u ży tk o w y , 3 — w arstw a, która od ło ży ła się w czasie, jaki m inął od budow y m uru A do m om en tu rozp oczęcia w zn o szen ia m uru B, jej strop, p odobnie ja k w przypadku w a rstw y 2 ok reśla p oziom teren u w początk ow ej fa zie bu d ow y m uru B, 4 — w arstw a odłożona w o k resie m ięd zy b u dow ą m uru B a rozp oczęciem b u d ow y m uru C, 5 — w arstw a odłożona po za k o ń czen iu b u d ow y n a jm ło d szeg o m uru C. (W arstw y budowy- p ow iązan e z p oszczególn ym i

m uram i zakreskow ano)

z w c z e sn o śr e d n io w ie c z n e g o s ta n o w isk a o sa d n ic ze g o (brak k o ści lu d z k ich w y ­ k lu cza cm e n ta rz y sk o ), k tó r e z r esztą za ró w n o w W iślicy , jak i n a jb liż sze j jej o k o lic y n ie n a leż ą do rz a d k o śc i 26. N ie ty p o w y ó w p rzy p a d ek u w z g lę d n io n y tu zo sta ł jak o p rz y k ła d je d n e g o z w ie lu m o ż liw y c h , n ie sp o d z ie w a n y c h i n ie je d ­ n o k r o tn ie tr u d n y c h do z in te r p r e to w a n ia zja w isk , z k tó r y m i lic z y ć się za w sz e m u si a rc h e o lo g , p o d e jm u ją c p race w y k o p a lisk o w e p rzy za b y tk o w y m o b iek cie a rc h ite k to n icz n y m .

W ę z ło w e z n a c z e n ie w b ad a n ia ch a rc h e o lo g ic z n y c h z w ią z a n y c h z za b y tk a m i a r c h ite k tu r y p o sia d a b ez w ą tp ie n ia o d c z y ty w a n ie p o zio m ó w ter en u — a k tu ­ a ln y c h w tr a k c ie b u d o w y oraz e w e n tu a ln e j r o z b u d o w y ob iek tu . O d czytan iu słu żą ta k z w a n e „ w a r stw y b u d o w y ” w p rze w a ża ją ce j w ię k sz o śc i w y r a z iśc ie za d o k u m en to w a n e w p r o fila c h w y k o p ó w sty k a ją c y c h s ię z m uram i. W „ k la ­ sy c z n y m ” p rzy p a d k u w a r s tw a b u d o w y zazn acza s ię w p r o filu w y k o p u jako p asm o z a p r a w y m u r a rsk iej p r ze m iesz a n e j n ie je d n o k r o tn ie z su ro w ce m , z k tó ­ rego w zn o szo n o m u r (ceg ła , k am ień ). W arstw a b u d o w y p osiad a n a jw ię k sz ą m iąższość tuż p rzy m u rze i w y k lin o w y w u j e s ię w m ia rę w zr o stu o d leg ło ści.

28 In terp reta cja w ed łu g : A. T o m a szew sk i K o l e g i a t a w i ś l i c k a — badania w l a ­