217
PASTORALIZM WOBEC WOJNY...
SYLWIA JANINA WOJCIECHOWSKA Akademia Ignatianum w Krakowie
https://orcid.org/0000-0001-7390-6952
Pastoralizm
wobecwojnyw Tęczy
oraz Zakochanych kobietach D.H.Lawrence’a
S T R E S Z C Z E N I E
DlaliteraturyikulturybrytyjskiejWielkaWojnastanowicezurę,wyraźnieoddzie- lając czasy pokoju i stabilizacji wiktoriańskiej i edwardiańskiej od niepewności
wpisanejwwojennąipowojennąrzeczywistość.Stanowczyzwrotwobrazowaniu
uwidoczniasięnawielupłaszczyznach,równieżwnagłymzwrociekutwórczości
ocharakterze(pseudo)pastoralnym.Przedmiotemniniejszegoartykułujestanaliza dwóchpowieściD.H.Lawrence’a,Tęcza (1915)orazZakochane kobiety(1920),doko- nywana w świetle konwencji sielankowej. Celem podjętych rozważań jest próba
udzieleniaodpowiedzinapytanie,czyiwjakimstopniuwojennarzeczywistość
oraz osobiste doświadczenia autora mają wpływ na kształt pastoralizmu w obu
powieściach.
Słowa kluczowe
WielkaWojna,(pseudo)pastoralizm,poezjageorgiańska,trybpastoralny,sielanka
CzytanieLiteratury ŁódzkieStudiaLiteraturoznawcze 10/2021 ISSN2299–7458 e-ISSN2449–8386 https://doi.org/10.18778/2299-7458.10.12
218
SYLWIA JANINA WOJCIECHOWSKA
S U M M A R Y
Pastoralism and the War in The Rainbow and Women in Love by D.H. Lawrence TheGreatWarisawatershedmomentinthehistoryofBritishliteratureandcultu- re;thepre-WWIperioddenotesthetimeoflate-VictorianandEdwardianstability
whereastheseconddecadeofthetwentiethcenturymeansinstabilityanduncerta- intyreachingfarbeyondthelimitsoftheworldofart.Thetumultbecomesdiscerni- bleinnumerousareas,andinthefirstplace,inasuddenre-awakeningofinterestin
(pseudo)pastoralliterature.ThearticleexaminestwonovelsbyD.H.Lawrence,The Rainbow (1915)andWomen in Love (1920),intermsoftheirendorsementofthepasto- ralmode.Themajorquestionistowhatextentthewar-timerealityinfluencedthe
imageryandtheapplicationofthewell-knownpastoraltopoi intheliteraryworks
underexamination.
Keywords
The Great War, (pseudo)pastoralism, Georgian poetry, pastoral mode, pastoral
convention
Wielka Wojna, której skutkiem było całkowite przedefiniowanie w świa- domości Europejczyków dotychczasowej Weltanschauung, całkiem nie- spodziewanie ogarnęła kontynent latem 1914 roku. Jak wynika jednak
zopracowańhistoryków,krótkoprzedwybuchemWielkiejWojnyniewielu
Brytyjczykówzdawałosobiesprawęztego,żeEuropastoiuproguzawie- ruchywojennej,któramiałakosztowaćżycieponaddziewięciumilionów
żołnierzyorazpięciumilionówcywilów,iktóranazawszeodmieniłaobraz
świata,granicepaństw,stratyfikacjęspołecznąiklasowątejczęściświata1.
Rozmowy na temat ewentualnego wybuchu konfliktu zbrojnego były, co
prawda, na porządku dziennym, ale niebezpieczeństwo bagatelizowano.
Z jednej strony brak poczucia bezpośredniego zagrożenia mógł być uza- sadnionydoświadczeniempanowaniaodwieludekadpokojuwEuropie2,
zdrugiejzaśniedowierzaniem,żedowojnymogłobyrzeczywiściedojść.
1M.Gilbert,Pierwsza wojna światowa, przeł.S.Amsterdamski,Poznań2003,s.15f.Wyn- dham Lewis określił tę przepaść pomiędzy przedwojniem i powojenną Europą słowami:
„[TheGreatWar]appearslikeamountainrangethathassuddenlyrisenasabarrier.[…]There
isnopassagebackacrosstothelandsofyesterday”.A.Munton,The Insane Subject: Ford and Wyndham Lewis in the War and post-War,„InternationalFordMaddoxFordStudies.Literary
NetworksandCulturalTransformations”2008,no.7,s.105.Wypowiedźtęmożnaprzetłuma- czyćnastępująco:„MożnasobiewyobrazićWielkąWojnęjakopotężnyłańcuchgórski,który
naglezagrodziłszlakdoświataznanegozprzeszłości”(tłum.własne–S.J.W.).
2Ostatniawojnarozgrywającasięnagruncieeuropejskimzakończyłasięw1871roku.
PóźniejszetoczonopozagranicamiEuropy,znarodamisłabszymiimniejrozwiniętymipod
względemtechnologicznym,cogwarantowałozwodniczepoczuciebezpieczeństwa–M.Gil- bert,dz. cyt.,s.26f.Por.teżA.J.P.Taylor,The First World War,London1974,s.22.D.H.Lawrence
dajeświadectwotakiejpostawiewobecwojnywrozmowieUrszulizAntonemSkrebenskym,
który zakłada, że walka byłaby ekscytującym doświadczeniem – por. D.H. Lawrence, The Rainbow,Ware2001,s.260f.Wzwiązkuztym,żeThe Rainbowprzedstawialosytrzechpo- koleńrodzinyBrangwen,poczynającodlatczterdziestychXIXwieku,Antonmanamyśli
219
PASTORALIZM WOBEC WOJNY...
JakzapewniaM.Gilbert,młodziibutnioficerowieżartowalisobiezzagro- żeniajeszczekilkamiesięcyprzedferalnymlipcem3.Innywybitnyhistoryk
ikrytykliteracki,PaulFussel,analizujeówelementzupełnegozaskoczenia
wkontekścieironiidziejówistwierdza,iżwielkawojnaprzeczyłarozpo- wszechnionemuwtedypostrzeganiuhistoriidziejówludzkościwtradycji
tzw. historii definitywnej4. Na początku XX wieku Brytyjczycy wierzyli
wto,żeludzkośćkonsekwentniezmierzadrogąpostępu,któremuzjawisko
wojnynietylkoprzeczy,leczktórywręczobracawniwecz.Rzeczywiście,
mimo iż wśród brytyjskich twórców znaleźli się pesymiści, ostrzegający
przed zachłannością autokratycznych mocarstw5, nieuchronnie prowa- dzącą do wojny, oraz rysujący przerażające, antycypacyjne wizje końca
cywilizacji6–społeczeństwapaństwZachoduniebyłymentalnieprzygoto- wanenanadejściewojny.OstatniwerswierszaMCMXIV,napisanegoprzez
brytyjskiegopoetę,PhilipaLarkina,najlepiejoddajetęatmosferęprzedwo- jennegooptymizmusłowami„Neversuchinnocenceagain”,któremożna
przetłumaczyć„Jużnigdywięcejtakaniewinność”7.
Pojęcie „niewinności”, znamienne dla tradycji sielankowej, jest klu- czem do zrozumienia nie tylko wiersza Larkina. Okazuje się, że niewin- ność,tradycyjniezestawianawramachtejkonwencjizdoświadczeniem8,
wyróżnia literackie wizje przedwojennej Anglii. MCMXIV przedstawia
poetycki obraz przedwojennego świata, nienaznaczonego jeszcze cierpie- niemiokrucieństwemwojny,któryLarkinowiudajesięnaszkicowaćbez
użycia czasowników; szereg scen9 z życia wsi i miasta podkreśla stasis,
wojnęburską,rozmowamiędzykochankamidotyczyjednakdoświadczeniawojnywogóle.
WszystkiecytatyzThe RainbowopieramnawydaniuWordsworthClassicszroku2001.
3M.Gilbert,dz. cyt.,s.25.
4Woryginale„definitivehistory”–por.K.Jenkins,Why History: Ethics and Postmoder- nity, London–NewYork1999,s.11.
5NaprzykładJosephConrad.Zob.esejezawartewNotes on Life and Letters (1921),awszcze- gólności eseje polityczne – „Autocracy and War” i „The Crime of Partition”, a także autobio- graficzne–naprzykład„PolandRevisited”.Wspomnienieatmosferynieprawdopodobieństwa
wybuchuwojnyrysujesięszczególniewyraźniew„PolandRevisited”,[w:]Notes on Life and Letters,
Teddington2008,s.82–83.Cociekawe,dziełaConradastałysięlekturąwielużołnierzybrytyj- skichwalczącychweFlandriiwczasieIwojnyświatowej–por.P.Fussel,The Great War and Modern Memory, Oxford2013,s.177.WśródnichbyłFordMaddoxFord–A.Munton,dz. cyt.,s.112.
6Por.zbiórpoezjiThomasaHardy’ego,Satires of Circumstance,opublikowanywlistopa- dzie1914roku.Zawieraonwiersze,zktórychprawiewszystkiezostałynapisaneprzedwy- buchemIwojnyświatowej.Ichtonjestponury,przekaznaznaczonypoczuciembeznadziei,
aosobymówiącewzbiorzetoczęstokroćzmarli.
7Werstenmożnaprzetłumaczyćnajęzykpolskijako„Jużnigdywięcejtakaniewin- ność”,choćztreściutworuwynika,iżrzeczownik„niewinność”użytyzostałwznaczeniu
„naiwność”.Zastosowaniesłowa„naiwność”osłabiłobyjednakznaczenietrybupastoralnego
wutworze.Por.MCMXIV wtłumaczeniuJ.Dehnela,[w:]P.Larkin,Zebrane, tłum.J.Dehnel,
Wrocław2008,s.73–74.Oznaczeniuopozycjibinarnejniewinnościidoświadczeniawtrady- cjipastoralnejpiszęw(Re)Visions of the Pastoral in British and American post-Romantic Fiction, Kraków2017,s.60–63.
8Oznaczeniutejopozycji,jakiszereguinnychopozycjibinarnychwkonwencjisielan- kowejpiszęw(Re)Visions of the Pastoral…,s.41–63.
9P.Larkinjestznanyzlakonicznościwypowiedziorazpoetyckichkatalogów–zob.
J. Jarniewicz, Larkin. Odsłuchiwanie wierszy, Kraków 2006, s. 109–135. Jarniewicz uzasadnia
równieżwyborystylistyczneLarkina–zob.J.Jarniewicz,The Uses of the Commonplace in Con- temporary British Poetry: Larkin, Dunn and Raine, Łódź1994.
220
SYLWIA JANINA WOJCIECHOWSKA
charakterystycznądlatradycjisielanki10.Okazujesię,żeśrodkiwyrazukon- wencjisielankowejpozwalajądoskonaleuchwycićówmomentciszyprzed
(wojenną)burzą,akolejneobrazywwierszuMCMXIVprzywodząnamyśl
serięwyblakłychjużzdjęćlubujęćkadrówfilmowych11.Kiedywięclatem
1914rokuwojnastałasięfaktem,świadectwojejokrucieństwawliteraturze
brytyjskiejdaliprzedewszystkimpoecigeorgiańscy12,znanizwrażliwo- ścisielankowej,którąwojnabezpowrotnieunicestwiła.JaktwierdziPaul
Edwards,poecigeorgiańscyprzyczynilisięwznacznymstopniudorozpo- wszechnieniawliteraturzeipopkulturzeWielkiejBrytaniimituoabsolut- nejbezcelowościtychzmagań13.Lekturautworówpoetówgeorgiańskich,
takichjakSiegfriedSassoon,WilfriedOwenczyRupertBrooke,pozwala
nastwierdzenie,żeichpoezjąrządządwaimpulsy–zjednejstronyoddaje
onawizjęstrasznychdoświadczeńzliniifrontu,zdrugiejzaśszukaprze- strzeniucieczkiwtwórczościocharakterze(pseudo)pastoralnym14.
Nostalgiczny zwrot ku pastoralności oraz idyllicznemu poczuciu
bezpieczeństwawydajesięnaturalnąreakcjąwobliczuzagrożenia.Para- doksalniejednakpopularnośćpoezjiutrzymanejwkonwencjisielankowej
oraz jednostronność przekazu przyczyniły się do dewaluacji poezji geor- giańskiej w oczach odbiorców i krytyków. Motywy sielankowe, które ją
charakteryzują,klasyfikująutworygeorgiańskiejakopoezjęeskapistyczną
–oferującodbiorcymożliwośćucieczkidosielskiejkrainymarzeń,niepro- ponuje ona żadnych rozwiązań czy refleksji dotyczących dramatycznych
problemów w rzeczywistości doświadczanej przez czytelników. Brak re- ferencyjnościsprawia,iżsielankowapoezjageorgiańskapostrzeganajest
dziśjakoreprezentatywnadlanurtupseudopastoralnego,acozatymidzie,
jakoprzyczynekdopejoratywnejkonotacjipastoralnościwśródwspółcze- snychczytelnikówikrytykówliterackich15.
Wartowięczadaćpytanie,czyzwrotkupastoralnościwczasachza- wieruchy wojennej, nawet jedynie w formie eskapistycznej, ujawnił się
wutworachreprezentującychinnegatunkiliterackiepochodzącychzdru- giejdekadyXXwieku.Wtymkontekścienauwagęzasługujądwautwory
brytyjskiego prozaika, D.H. Lawrence’a, a mianowicie Tęcza (1915) oraz
10StatycznośćwierszaMCMXIV przywodzinamyślsłynnąromantycznąodęJohna
Keatsa,Ode on a Grecian Urn,którarównieżczerpiezkonwencjisielankowej. Wtejkonwencji
stasis wiążesięzotium, awięcspokojemiodpoczynkiemcharakteryzującymsielankowelocus amoenus.Znaczenietychpojęćinterpretujęw(Re)Visions of the Pastoral…, s.186–198,wodnie- sieniudoinnejpowieściD.H.Lawrence’a, zatytułowanej Kochanek Lady Chatterley. Znaczenie
otium wczasachantykuomawiaZ.AbramowiczównaweWstępiedo:Wergiliusz, Bukoliki i Georgiki, Wrocław2006,s.XI–XIII.
11WoryginaleP.Krahénazywatakikadr„alyricalstillphoto”,tłumaczącstasis wwier- szuLarkinawsposóbintersemiotyczny–por.Poetical Reflections: The 1914–1918 War Seen from Hindsight,„AAA:ArbeitenausAnglistikundAmerikanistik”2001,no.26(1),s.27–32.
12W.Lipoński,Dzieje kultury brytyjskiej,Warszawa2011,s.637.
13P.Edwards,The Great War in English Fiction, [w:]R.L.Caserio(ed.),The Cambridge Com- panion to the Twentieth-Century English Novel, Cambridge2009,s.56.
14The Arnold Anthology of British and Irish Literature in English,eds.E.Clark,T.Healy,Lon- don2002,s.1236–1237.Por.T.Gifford,Pastoral, London–NewYork2010,s.71.Poezjageorgiań- skamiałacharakterpseudopastoralnyzewzględunaswójeskapistycznycharakter,którynie
pozwalałnawłączenieaktualnychodniesieńwtreśćutworów.
15T.Gifford,dz. cyt.,s.71f,45–80.
221
PASTORALIZM WOBEC WOJNY...
Zakochane kobiety (1920). Obie powieści wykorzystują toposy pastoralne
wnowatorskisposób,choćnależyzaznaczyć,żeniekonwencjonalnośćjest
cechąwyróżniającątegopowieściopisarzawogóle;wkręgachliterackich
D.H.Lawrenceodpoczątkuwzbudzałkontrowersje,zarównojakoartysta,
jakiosobaprywatna.Aspiracjetegoautora,urodzonegow1885wrodzi- niegórnika,sięgałyznaczniewyżejniżsugerowałojegopochodzenie.Zo- stałonnietylkouznanympisarzem,aleteżwywołałskandalobyczajowy,
nawiązując w 1912 roku romans z Friedą von Richthofen, żoną Ernesta
Weekleya, profesora University College w Nottingham. Już sam fakt, iż
FriedabyłastarszaodLawrence’aorazmiałaarystokratycznepochodzenie,
wzbudzałzdziwienie,aleto,żedlaromansuzsynemrobotnikaporzuciła
trójkędzieciimęża,wywołałoprawdziwyskandal.Cowięcej,atmosfera
napięcia i niepokoju w Europie w przeddzień wybuchu wojny nie sprzy- jałazwiązkowi–FriedabyłaNiemką,wlipcu1914rokupoślubiłaAnglika,
zktórymosiadławAngliiwalczącejprzeciwjejojczyźnieinajbliższym.Sy- tuacjaeskalowaław1917roku,gdyobojezostalipomówienioszpiegostwo
inatejpodstawiewydalenizAnglii16.
TakiekolejelosuniemogłypozostaćbezwpływunatwórczośćLawren- ce’aztegookresu.Niebrałonbezpośredniegoudziałuwwojnie,zpowodów
zdrowotnychniewalczyłnafroncie17,amimotowojennyniepokójwpisany
wrzeczywistośćmożnazauważyćwjegotwórczościilistach–jużdwaty- godniepowybuchuwojnyLawrencepisał,żewojnajestpiekłem,którepa- raliżujejegoruchyiobracawniweczwszelkiemarzeniainadzieje18.Brak
bezpośrednichodniesieńdodziałańnafroncieniezaskakujewięcwtwór- czości artysty, który nie miał żołnierskich doświadczeń. Jednak konflikt,
zmagania, niepewność jutra rządzą fabułą w cyklu Siostry19, który później
zostałopublikowanyjakodwiepowieści:Tęcza (1915)orazZakochane kobiety
(1920).Obietepowieścistanowiąspójnącałośćiprzedstawiająlosykolejnych
pokoleńrodzinyBrangwen.Akcjapierwszejznich,Tęczy,zaczynasięwla- tach40.XIXwiekuopowieściąomiłościdziadków,TomaiLydiiBrangwen,
bypoprzezobrazzwiązkujejcórki,Anny,zWillemBrangwenem,zakończyć
sięwroku1905narracjąonieszczęśliwychzaręczynachnajstarszejwnuczki,
Urszuli, z Antonem Skrebenskym. Lawrence zaczął pracę nad cyklem już
w1913roku,awewrześniu1915udałomusięopublikowaćpierwsząjego
część.Niestety,zewzględunaobscenicznetreścijużpomiesiącupowieść
trafiłanalistęksiążekzakazanych.Tospowodowałonietylkodramatyczne
problemy finansowe autora, ale również kłopoty z publikacją drugiej czę- ści, Zakochanych kobiet, ukończonych już w 1916 roku, ale opublikowanych
dopierowroku192020.Powieściłącząpostacibohaterów,przedewszystkim
16 A. Fernihough (ed.), The Cambridge Companion to D.H. Lawrence, Cambridge 2004,
s.XIV–XVII.
17 D.H. Lawrence był trzy razy wzywany przed komisję lekarską. Traumatyczne do- świadczeniaopisałwpowieściKangaroo, nietłumaczonejnajęzykpolski–więcejnatentemat
w:H.Stevens,Sex and the Nation: „The Prussian Officer”and„Women in Love”, [w:]A.Ferni- hough,dz. cyt.,s.49–66.
18Wstępdo:D.H.Lawrence,The Rainbow, Ware2001,s.IX.
19MojetłumaczenieoryginałuThe Sisters.
20M.Targovnick,Narrating Sexuality: The Rainbow, [w:]A.Fernihough,dz. cyt.,s.36.
222
SYLWIA JANINA WOJCIECHOWSKA
sióstr,UrszuliorazGudrunBrangwen.WprzeciwieństwiedoTęczy,czasak- cjiwZakochanych kobietach niejestbliżejokreślony;wedługHughStevensa,
jesttozapewnerok191021.WprzedmowiedoZakochanych kobietz1919roku
Lawrenceprzyznaje,iżzzałożeniaczaspozostałtunieokreślonypoto,by
goryczwojnyujawniłasięwrysachbohaterów22.Obiepowieścipowstawały
więcprzynajmniejczęściowowokresietrwaniawojny,któryLawrenceprze- żywał jako osoba napiętnowana mianem demoralizatora i domniemanego
zdrajcynarodubrytyjskiego.
Atmosfera napięcia oraz braku zrozumienia w relacjach pomiędzy
bohateramiobupowieści,zapewneodzwierciedlającagoryczpierwszych
miesięcy zmagań na froncie, stanowi zapis obrazu Anglii nie tyle z cza- sów wojny, ile Anglii z lat poprzedzających konflikt zbrojny. Paradoksal- nie,okres,którypoecigeorgiańscyprzywołująjakoczasspokoju,pokoju
i sielskości, tylko pozornie mógł się taki wydawać. W rzeczywistości po- czątekXXwiekustanowiwyzwaniedlaspołeczeństwaWielkiejBrytanii,
które doświadcza skutków industrializacji, wyludnienia obszarów wiej- skich, konfliktów na tle klasowym, aktywności ruchów feministycznych
irobotniczych,wreszciepierwszychznamionrewolucjiobyczajowej.Stąd
idylliczny obraz sielskiej wsi angielskiej budził protesty krytyków i nie
przekonywał,abyćmożewręczodstręczałD.H.Lawrence’a.Zdrugiejjed- nakstrony,Lawrenceznanyjestjakoautorwykorzystującysielankowymo- delrelacjimiędzyludzkich23.Jegoostatniapowieść,Kochanek Lady Chatterley (1928), jest uznawana przez krytyków za przykład powieści pastoralnej
oerotycznymzabarwieniu24.
Jak już wspomniałam, czas wojny sprzyjał twórczości pastoralnej.
Popularność sielanki eskapistycznej proponowanej przez poetów geor- giańskich mogła skłaniać powieściopisarzy do stosowania toposów sie- lankowychrównieżwnarracjachprozatorskich25.AjednakaniTęcza, ani
Zakochane kobiety nie są powieściami sielankowymi, mimo że zarówno
pierwszapowieśćtegopisarza,Biały paw26,jakiostatnia,Kochanek Lady Chat- terley, zostały sklasyfikowane jako takie27. Co ciekawe, drobne interludia
21H.Stevens,dz. cyt.,s.58.
22Tamże.
23M.Squires,The Pastoral Novel. Studies in George Eliot, Thomas Hardy, and D.H. Lawrence, Charlottesville1974,s.21.
24M.diBattista,Realism and Rebellion in Edwardian and Georgian Fiction,[w:]R.L.Caserio
(ed.),The Cambridge Companion to the Twentieth-Century English Novel, Cambridge2009,s.51.
Kwestiaróżnicypomiędzykonwencją,gatunkiematrybempastoralnym(lubteżmodalno- ściąpastoralną)jestprzedstawionaprzezemniew:(Re)Visions of the Pastoral in Selected British and American post-Romantic Fiction.Określenie„trybpastoralny”zostałoużytewodniesieniu
do„sytuacjiwypowiadania”,zgodnieztłumaczeniemKrystynyFalickiejartykułuGerarda
Genette’aGatunki, ‘typy’, tryby,„PamiętnikLiteracki” 1979,s.275.Genettezwracauwagęna
poromantyczną implozję definicji modalnej i definicji genologicznej form literackich oraz
wynikającązniejtrudnośćwdefiniowaniugatunku,trybu,typu,odmianyliterackiej.An- gielscykrytycyliteraturypastoralnejposługująsiędychotomiąpomiędzythe pastoral genre
orazthe pastoral mode, tojestmiędzygatunkiematrybempastoralnym.
25Por.Złoty wiek KennethaGrahame’aorazkontekstwojnyburskiej.
26MojetłumaczenieangielskiegotytułupowieściThe White Peacock (1910).
27Biały paw zostałodczytanyprzezkrytykówjako„wyrafinowanaidylla”(woryginale
„adecoratedidyll”)–M.Squires,dz. cyt.,s.175.
223
PASTORALIZM WOBEC WOJNY...
pastoralne28wanalizowanymtucyklu,którehipotetyczniemogłybyrozwi- nąćsięwedługprzyjętegoschematuucieczkiczywycofaniazakończonego
udanym powrotem29, zawierają elementy niwelujące pastoralne przesła- nie.Wumyśleczytelnikarodzisięniedosytiniepokój,czydanyobrazlub
scenęmożnawogólerozważaćwświetlekonwencjisielankowejczytrybu
pastoralnego.
MimoiżTęcza niereprezentujegatunkupowieścisielankowej,Michael
Squireswymieniająwśródtychnarracji,którezawierająinterludiapasto- ralne30.Jużpierwszezdaniawydająsięznamienne,otwierająprzedczytel- nikiemświatwsiangielskiejzpołowyXIXwieku.Znacznydystansczasowy
sugerujetzw.sielankęczasową,atonnostalgiizautraconąsielskościąkra- jobrazu Nottinghamshire oraz opozycja wynikająca z przeciwstawienia
wizerunku farmy Brangwenów sprzed i po zmianach wprowadzonych
przezwłaścicielikopalniwroku1840,wydajesięklasyfikowaćtępowieść
w ramach konwencji sielankowej. To wrażenie jest jednak mylne. Tylko
początek powieści jest pastoralny, miejscami georgiczny, kolejne strony
przynoszązapisniepokojuizmagańwświecieprzyrodyorazwrelacjach
międzyludzkich.
RozdziałjedenastyTęczy,zatytułowany„Pierwszamiłość”31,zawiera
opisromansuUrszuliBrangwenzAntonemSkrebenskym.Wpowieściach
pastoralnych okoliczności romantyczne często prowadzą do spełnienia
w ustronnym, sielankowym locus amoenus32. Mimo iż zgodnie z konwen- cjąopisspotkańkreślonyzperspektywyUrszuliprzybierapastoralnerysy,
topóźnaporaspotkania,noc,kwestionujesielankowośćsceny.Czytelnik
czekanarozwójdalszychwydarzeńzgodnyzregułamikonwencji,który
jednaknienastępuje,gdyżzakażdymrazemniweczągoanty-sielankowe
elementy.Najpierwjesttoporadnia–nociwszechogarniającaciemność,
później – opis przejażdżki samochodowej. Ponownie świat widziany jest
zperspektywyUrszuli,któraprawienierozpoznajerodzinnychstron,co
przeczysielance.Miarąintegralnościbohaterapastoralnegojestto,czyjest
onnieodzownączęściąotaczającejgorzeczywistości.Poczuciewyobcowa- nia,nieznajomościtego,copowinnobyćbliskiebohaterce,nabierasymbo- licznego znaczenia w obrazie gawronów unoszących się nad drzewami;
możetoodczytaćjakoomenjejniepewnejprzyszłości,którykwestionuje
sielankowość.Kolejnyfragmentłagodziwcześniejszenegatywnewrażenia.
28LeoMarxdefiniujeinterludiapastoralnejakoscenybądźobrazywykorzystująceto- pikęsielankową,którawpisujesięwschemattzw.„thepastoraldesign”–zob.The Machine in the Garden. Technology and the Pastoral Ideal in America, NewYork1967,s.24.Koncepcja„the
pastoraldesign”zostałaszerzejopisanaprzezjejautoratamże.Wutworachklasycznychin- terludiapastoralnemogłyprzybraćformęagonupoetyckiego.Interesującestudiumśrednio- wiecznegoagonuszkockiego–zob.D.Ruszkiewicz,The Flyting of Dumbar and Kennedie As An Inverted Litany: The Scottish Perspective on a Poetic Agon, „PraceFilologiczne.Literaturoznaw- stwo.Agony”2020,nr10(3),s.293–305.
29Zob.T.Gifford,dz. cyt.,s.45–115.
30M.Squires,dz. cyt.,s.19.
31Mojetłumaczenieoryginału.
32Toposlocus amoenus jesttematemmojegoartykułuzatytułowanegoLocus amoenus or
locus horridus: The Forest of Arden as a Setting in As You Like It,„StudiaAnglicaPosnaniensia”
2011,no.46(3),s.103–116.
224
SYLWIA JANINA WOJCIECHOWSKA
Mowa pozornie zależna pozwala czytelnikowi na bezpośredni kontakt
z pastoralnymi pragnieniami Urszuli, które ostatecznie nie doczekają się
spełnienia. Dalsza część tego rozdziału jest równie niekonwencjonalnie
skonstruowana.Scenaucztyweselnej,wktórejparabierzeudział,mogłaby
stanowićopisbiesiadynałonienatury,wykorzystująctymsamymtopikę
sielankową33.Choćpoczątkowoopisceremoniiorazspaceru,najakipara
sięudajepoprzyjęciu,niebudzizastrzeżeń34,totematpodjętejwówczas
dyskusjiniwelujewszelkąsielskość–młodziludziespierająsięozasadność
wojny. Urszula dyskredytuje butne słowa Antona, dla którego wojna sta- nowitylkorodzajrozgrywki.Meandrycznośćopisu,swoistagrazkonwen- cjąorazoscylacjamiędzypastoralnościąaanty-pastoralnymiwtrąceniami,
niwecząsielankowośćomawianychfragmentów.
Choć Urszula i Anton rozmawiają o wojnie czysto hipotetycznie, to
żywa wymiana zdań może odzwierciedlać angielską rzeczywistość z lat
1913 i 1914, a więc okresu, gdy Lawrence tworzył cykl Siostry. Mimo iż
WielkaWojnanieznajdujeodzwierciedleniaw Tęczy,konfliktzbrojnyjest
obecnywtlewydarzeń–LydiaLenskytoPolka,uciekającaprzedskutkami
powstaniastyczniowego,doktóregowciążwracamyślami35;zkoleiAnton
bierzeczynnyudziałwwojnieburskiej,zktórejpolatachwraca,bypoślubić
Urszulę.Ionsięgapamięciąwsteczdoswychdoświadczeń36.Wojnapełni
wTęczy nietylkorolętła–konflikt,rozwiązaniasiłowe,nawetprzemockie- rująreakcjamibohaterów.Możnapokusićsięostwierdzenie,żewkażdym
zmałżeństwopisanychwpowieścigramiędzypartneramitoczysięoto,
ktojestzwycięzcą,aktopokonanym,cowyraźniesugerujetytułjednego
zrozdziałów:„AnnaVictrix”.
Podobniewyglądająrelacjewdrugiejczęścicyklu,Zakochane kobiety.
Obautworysąspójne,zarównopodwzględemmiejscaakcji,Nottingham- shire37,postacigłównychbohaterów38,jakikonsekwentniebudowanejsym- boliki39,cyklicznościwyobrażeńorazpowtarzalnościmyśliisformułowań
charakterystycznychdlaokresumodernizmu40.Wobupowieściachświat
33Por.naprzykładscenębankietuwAs You Like It WilliamaSzekspiraczyostatniroz- działwUnder the Greenwood Tree ThomasaHardy’ego.
34Piękny,letniwieczór,spacernałonienatury,śpiewptakówtotypoweelementysie- lankowejscenerii.
35D.H.Lawrence,The Rainbow,s.40,216,225.
36Tamże,s.122.
37Wyjątekstanowizakończeniepowieści,którerozgrywasięwEuropie,wAlpach.
38UrszulaiGudrun,rodzicedziewcząt,RupertiHermionesąznanizpierwszejczęści
cyklu.Tylkorodzinawłaścicielikopalni,Crich,uzupełniaobrazwZakochanych kobietach.
39 Powtarzający się obraz ciemności ogarniającej bohaterów; symbolika zwierzęca;
symbolikaflorystyczna,szczególnieczęstopowracającysymbolkwietnegopąka.Wpamięć
zapadazwłaszczajednozesformułowań:„Everythingwithersinthebud”,coSzymańskatłu- maczy:„Wszystkowiędnie,nimsięzdążyrozwinąć”–D.H.Lawrence,Zakochane kobiety, tłum.
I.Szymańska,Warszawa1986,s.6.Porównajrównieżkolejnesformułowaniaw:D.H.Law- rence,Women in Love, Ware1999,s.4,107,121,178.
40 Cykliczność oraz powtarzalność jest jedną z cech modernizmu. Szczególną wagę
przykładaładonichGertrudaStein,która„twierdziła,żeprawdziwanaturaczłowiekaob- jawiasięwnieustannympowtarzaniutychsamychpoczynań,tychsamychzdań,twierdzeń,
tychsamychodczuć.[…]Toodkryciedoprowadziłojąbezpośredniodozastosowaniametody
wielokrotnychpowtórzeń[…].Nazywałatenzabiegmetodą„nieprzemijającejteraźniejszości”
225
PASTORALIZM WOBEC WOJNY...
skonstruowanyzostałwoparciuoopozycjębinarną:wieśvs miasto,świat
przyrody vs modernizacja i postęp, konwenanse vs naturalność w rela- cjachzotoczeniem.Lawrencekonsekwentniebudujeświatprzedstawiony
naszereguopozycjiinherentnychwutworachocharakterzepastoralnym.
Epizodycznastrukturapowieścirównieżprzystajedowymogówkonwen- cji–fragmentarycznośćopisujestnadrzędnawobecakcji,spychającrozwój
wydarzeńnadalszyplan.Jednakpodobniedo Tęczy,Zakochane kobiety nie
sąreprezentatywnedlapowieścipastoralnej;niepokójwpisanywnarrację
orazwielośćanty-sielankowychcechniepozwalająnatakąkategoryzację
utworu.Mimotoniesposóbzaprzeczyć,iżmiejscamiświatprzedstawiony
wpowieścispełniawymogiprzestrzenisielankowej.
Nowatorskie zastosowanie toposów pastoralnych uwidocznia się na
licznychstronachpowieści,ajedenzbohaterów,RupertBirkin,reprezen- tuje klasycznego bohatera pastoralnego41. Radykalny sprzeciw wobec po- stępu technologicznego oraz podporządkowania życia jednostki kultowi
pracy i prawom rynku, nieustanna walka z konwencją i konwenansami,
nawet jego niespełnione skłonności homoseksualne, przystają do świata
sielanki42.WymownejestzachowanieRupertawobliczusytuacjikryzyso- wych–samotneprzechadzkiwgłąblasupomagająmuznaleźćrozwiązanie
problemu.Taksiędzieje,gdyHermione,jegowieloletniakochanka,zniena- wiściąatakujegowtrakciejednejzwizyt.Cociekawe,Rupertniewymierza
wtedysprawiedliwości,lecz,jakpodkreślanarrator,półprzytomnyszuka
samotnościikontaktuzprzyrodą43.Dopierowtedysięuspokajai,mimo
bólugłowypouderzeniuostrymnarzędziem,czujesięspełnionyiszczę- śliwy.Odzyskujerównowagę,bystwierdzić:
Dlaczegomiałudawać,żecokolwiekłączygozludźmiwogóle?Tubył
jegoświat;niechciałnikogoinicpozatąroślinnościączarowną,delikatną,
czującątosamo,coon.
Musiwrócićdoświata.Toprawda.Aleniematoznaczenia,jeśliczłowiek
wie,gdziejestjegoojczyzna.Terazwiedział,gdziejejszukać.Tubyłajego
ojczyzna,miejscejegomistycznychzaślubin.Światbyłobcy44.
Powyższy fragment świadczy o diametralnej zmianie w psychice
Ruperta Birkina, od lat uwikłanego w trudny związek z Hermione Rod- dice,zktóregoniepotrafiłsięwcześniejwyzwolić.Wmomenciekryzysu
rodzi się bohater pastoralny, który podejmuje odpowiednie kroki, by za- cząćnoweżycie.OdtejporyRupertzaczynadostrzegaćUrszulę,którapod
–M.Michałowska,Gertruda Stein, Warszawa1980,s.38.Powtarzalnośćcharakteryzujecykl
D.H.Lawrence’a.
41Mojetłumaczenieangielskiegoterminuthe pastoral speaker.Definicjępojęciapodaje
PaulAlpers,Some Versions of Pastoral, s.185–222.
42Temathomoseksualizmuwliteraturze,aprzedewszystkimwtwórczościD.H.Law- rence’apodejmujeS.Reid–zob.tenże,Idylls of Masculinity: D.H. Lawrence’s Subversive Pastoral,
[w:]D.James,P.Tew(eds.),New Versions of Pastoral. Post-Romantic, Modern, and Contemporary Responses to the Tradition, Madison–Taeneck2009,s.97f.
43NauwagęzasługujecałyustępzrozdziałuVIII –zob.D.H.Lawrence,Women in Love, s.90f.
44D.H.Lawrence,Zakochane kobiety, s.98.
226
SYLWIA JANINA WOJCIECHOWSKA
jegowpływemstopniowowyswobadzasięzeświatakonwenansów.Wza- kończeniupowieściparasymboliczniewybieradrogęnapołudnieEuropy,
wświatuznanyprzeznichzawolnyodkonwencji.
Przeciwieństwem Ruperta w powieście jest jego zamożny przyjaciel,
GeraldCrich.Mimoiżmężczyźnidarząsięprawdziwąprzyjaźnią,może
nawetmiłością,wświetlemodalnościpastoralnejGeraldanależyuznaćza
anty-bohatera.Sposóbprzedstawieniatejpostaciwpowieści,awszczegól- nościwrozdzialeXVIIzatytułowanym„Magnatprzemysłowy”,podkreśla
jego przynależność do wyższych sfer i świata konwencji, którym mecha- nicznieulega.Przystojny,bogatyspadkobiercafortuny,wielokrotnieociera
sięośmierćnajbliższych45,poruszasiępocienkiejgranicymiędzyżyciem
iśmiercią.Symbolizmzwiązanyztąpostaciąjestrównieżwymowny;bo- haterwielokrotnieporównywanyjestdo„Bogamaszyny”46,ajegosymbo- licznyemblemattonaprzemianogierlubwilk47.Czytelnikzapamiętujego
jakoczłowiekawładczego,wyzutegozuczućiwyobcowanego,awięcwy- kluczonegozeświatasielanki.
Zniewolony przez konwenanse, nie potrafi kochać i ulegać emocjom.
Lawrencetakwłaśniekreślitępostać–wostatnimrozdzialezamarznięteciało
Geraldastajesiękawałkiemlodu,czegoRupertniemoże,niepotrafiodżało- wać.Kochankazmarłego,Gudrun,niejestwstaniezataićprawdyośmierci
Geraldaiwyrażaswojeobawyowspółwiniewpytaniu:„Myśmygoniezabili,
prawda?”48.Natopytanienieotrzymujejednoznacznejodpowiedzi49,apóź- niejszeznaczącespojrzenieRupertapotwierdzatylkostrasznąprawdę–jedno
zkochankówdoprowadziłodośmiercipartnera50.Ciągławalkaodominację
charakteryzujewięziłączącetęparę.ZdaniemCuryłło-Klagnauwagęzasłu- gujefakt,żenawetproweniencjaimionbohaterówwskazujenaświatprze- mocy i zła51; obok wielu motywów nawiązujących do filozofii Nietzschego
iSchopenhauera,znaczenieimion,negatywnasymbolika,militarnesformu- łowaniaorazmrocznaobrazowośćsugerująpoważnykonflikt.
Wielenapisanooniepokojuizmaganiachmiędzyludźmiinarodami
wZakochanych kobietach52.Wrzeczysamej,toopowieśćotoksycznychzwiąz- kach: Hermione i Ruperta, Gudrun i Geralda, ojca Geralda i jego matki.
45Będącdzieckiem,Geraldprzypadkowośmiertelniepostrzeliłbrata,późniejnieudało
musięuratowaćtonącejsiostry.Towarzyszyojcuwostatnichchwilachprzedśmiercią.Sam
zamarzniesamotniewalpejskiejkotlinie.
46D.H.Lawrence,Zakochane kobiety, s.203;D.H.Lawrence,Women in Love,s.231oraz364.
47Natentematzob.D.Lodge,The Art of Fiction, London2011,s.139f.
48D.H.Lawrence,Zakochane kobiety, s.437.
49WoryginaleodpowiedźLoerkabrzmi:„Ithashappened”–D.H.Lawrence,Women in Love, s.416.Polskietłumaczenie:„Tobyłwypadek”,jestnadinterpretacją–por.D.H.Lawrence,
Zakochane kobiety, s.437.OdpowiedźLoerkajestworyginalewymijająca,mabudzićwątpliwo- ściwczytelniku,którekulminująwpóźniejszymkomentarzunarratora:„Gudrunwiedziała,
żeon[Birkin–przyp.S.W.]wie”–por.D.H.,Lawrence,Zakochane kobiety,s.438.
50GudrunswoimzachowaniemdoprowadzadoobłęduGeralda,którysamwcześniej
rozważałzamordowaniekochanki.
51Gudrun–imięczarownicy,którazamordowałamęża;Loerk(Loki)–bóstwazła;Ge- rald–złożenieoznaczające‘panować[zapomocą]włóczni’–więcejzob.w:I.Curyłło-Klag,
Violence in Early Modernist Fiction: The Secret Agent, Tarr and Women in Love, Kraków2011,s.91.
52I.Curyłło-Klag,dz. cyt.,s.90f.;M.Kaplan,A Critical Study of Conflicting Human Relation- ships in the Novels of D.H. Lawrence, Warszawa2010;H.Stevens,dz. cyt.,s.52–65.
227
PASTORALIZM WOBEC WOJNY...
Zakochane kobiety niesąpowieściąpastoralną.Lekturanieprzynosiobrazu
sielskiegospokojuirównowagi,nawetzwiązekRupertaiUrszulijestpo- czątkowo pełen frustracji i niezrozumienia. Mimo to nie można nie czy- taćtejpowieściprzezpryzmatmodalnościpastoralnej.Lekturafiltrowana
przez tradycję świata sielanki pozwala zrozumieć symbolikę związaną
ześniegiem,mrozemiizolacją,atakżestrukturalnąepizodycznośćakcji.
Wtymkontekściewartoodczytaćwszczególnościmrocznezakończenie
powieści.Możnazauważyć,żestosunekpostacidopięknychskądinądAlp
przesądzaoichlosie–Alpyzimą,pokryteśniegiem,stająsięźródłemstra- chudlaUrszuliiRuperta,którzypodświadomiebojąsięizolacji.Ichwy- jazddoWłochjestucieczkązmiejsca,któreokażesięlocus terribilis53.Zkolei
Gerald i Gudrun uwielbiają Alpy, śnieg, mróz, chłodne porywy lodowa- tegowiatru.WśródśnieguupodnóżaAlprozegrasięichostatniapotyczka
–Hohenhausenjestzaprzeczeniemsielankowegolocus amoenus,zamiastroz- wiązaniaproblemówprowadzidoeskalacjikonfliktu,acozatymidzie,do
przemocy,próbymorderstwaiśmiercijednegozkochanków.
MimoiżTęczaiZakochane kobiety stanowiądoskonaledopełniającąsię
całość,ichlekturapozostawiaczytelnikapewnymjednego–oilewprzy- padku Tęczy można spodziewać się, że Urszula otrząśnie się z przeżytej
traumy,proroczointerpretująctytułowątęczę,otylezakończenieZakocha- nych kobietnapawastrachem,żeciemnośćspowijającabohaterównieroz- wieje się nigdy. W jednym z listów D.H. Lawrence otwarcie przyznał, iż
byłświadomtejróżnicy–wyznał,żetodoświadczeniewojnyzasadniczo
wpłynęłonakształtdrugiejpowieści,którąpisałz„wojnąwduszy”54.Choć
nie brał w niej czynnego udziału, to zawładnęła ona jego świadomością,
aprzerażenie,lękistrachrównieżdziśzniewalająwyobraźnięczytelników.
Niepewność jutra i brak alternatywy znajduje swój wyraz w (anty)pasto- ralnychinterludiach,aucieczkanieprzynosirozwiązań,takwZakochanych kobietach,jakiwżyciuautora,którywydalonyzAnglii,wskuteknajprawdo- podobniejbezzasadnychpodejrzeń,spędziswepóźniejszeżyciewdrodze.
D.H.Lawrencetopowieściopisarzznanyzumiłowaniaprzyrody,któ- remu towarzyszyła głośno wyrażana odraza wobec cywilizacji postępu,
stądwprzypadkujegotwórczościpastoralizmjestniewykluczony;jedno- cześniebyłonjednakzbytwielkimrealistą,bystworzyćpowieścibędące
zapisemczasuwojnywformulesielankieskapistycznej.Wydajesię,żewo- jennazawieruchabyłatakwszechobecna,iżnawskrośprzeniknęłanawet
świattwórczejkreacji;ucieczkawwyidealizowaną,sielankowąprzestrzeń
okazałasięułudą,gdyżstałepoczuciezagrożeniaskuteczniejąuniemoż- liwiało. Co ciekawe, nieustanna gra z konwencją sielankową, to podej- mowaną, tokwestionowaną, wzmagaw czytelniku uczucieniepewności.
Moimzdaniem,towłaśniedziękisekwencjiobrazówoscylującychpomię- dzyetosemobowiązującymwlocus amoenus atymrządzącym locus terribilis cyklpowieściowyzawdzięczaswąwyjątkowość.
53Locus terribilis jestkomplementarnymdopełnieniemlocus amoenus, awięcmiejscem
kluczowym dla anty-sielanki. Podobny wizerunek Alp w filmie Turysta w reż. Rubena
Oestlundaz2014roku.
54I.Curyłło-Klag,dz. cyt.,s.90.
228
SYLWIA JANINA WOJCIECHOWSKA
D.H.Lawrencewzbudzałkontrowersje,wielukwestionowałowartość
jegopowieści,mimotozajmująoneniezmienniewysokiemiejscawran- kingachpoczytności55.Jakinnimoderniści,przecierałszlaki,tworząctek- sty,którymmożnazarzucićpowtarzalnośćmyśli,wewnętrznąniespójność,
męczącąre-aplikacjęszereguobrazówniepokojuiwalki.Pobieżnalektura
Tęczy i Zakochanych Kobiet możeznużyćczytelnika,któryoczekującwartkiej
akcjiidialogu,znajdujezapisprzebiegumyśliiopisnarastającejfrustracji
bohaterów. Dramatyczne doznania są często implikowane zachowaniem
bohaterów, a drobiazgowa analiza tekstu pozwala odkryć, jak idioma- tycznestająsięobiepowieści56.PowtarzającwięczaPercymLubbockiem,
możnastwierdzić,iżpobieżnaichlekturaprowadzidonikąd:„Theglimpse
tellsnothing”57.
B I B L I O G R A F I A
AlpersP.,Some Versions of Pastoral,Chicago–London1996.
The Arnold Anthology of British and Irish Literature in English, eds. E. Clark,
T.Healy,London2002.
BattistadiM.,Realism and Rebellion in Edwardian and Georgian Fiction,[w:]The Cambridge Companion to the Twentieth-Century English Novel,ed.R.L.Ca- serio,Cambridge2009.https://doi.org/10.1017/CCOL9780521884167.004 BurzyńskaA.,MarkowskiM.P.,Teorie Literatury XX wieku, Kraków2007.
ConradJ.,Notes on Life and Letters, Teddington2008.
Curyłło-KlagI.,Violence in Early Modernist Fiction: The Secret Agent, Tarr and Women in Love, Kraków2011.
EdwardsP.,The Great War in English Fiction, [w:]The Cambridge Companion to the Twentieth-Century English Novel, ed.R.L.Caserio,Cambridge2009.
https://doi.org/10.1017/CCOL9780521884167.005
EggertP.,The Biographical Issue: Lives of Lawrence, [w:]A.Fernihough (ed.),
The Cambridge Companion to D.H. Lawrence, Cambridge2004.
FusselP.,The Great War and Modern Memory, Oxford2013.
Genette G., Gatunki, ‘typy’, tryby, tłum. K. Falicka, „Pamiętnik Literacki”
1979,nr70(2),s.269–307.
GiffordT.,Pastoral, London–NewYork2010.
GilbertM.,Pierwsza wojna światowa, tłum.S.Amsterdamski,Poznań2003.
GregoryA.,The Last Great War: British Society and the First World War, Cam- bridge2008.https://doi.org/10.1017/CBO9780511818370
55PopularnośćpowieściLawrence’awciążsięutrzymuje.Sons and Lovers, The Rainbow oraz Women in Love trafiły na listę najpoczytniejszych powieści XX wieku, opublikowaną
przez„NewYorkTimes”w1998roku–zob.„Introduction”,[w:]A.Fernihough,dz. cyt.,s.12,
przyp.8.
56MamnamyśliopozycjękomplementarnąJacques’aDerridy–idiomvsinstytucja.Zob.
A.Burzyńska,M.P.Markowski,Teorie literatury XX wieku, Kraków2007,s.368.
57PercyLubbockodwoływałsięgłówniedotwórczościHenry’egoJamesa.Por.P.Lub- bock,The Craft of Fiction,Midwest2016,s.136.
229
PASTORALIZM WOBEC WOJNY...
HaleD.J.,The Art of English Fiction in the Twentieth Century, [w:]The Cam bridge Companion to the Twentieth-Century English Novel, ed.R.L.Caserio,Cam- bridge2009.https://doi.org/10.1017/CCOL9780521884167.002
JamesD.,TewP.(eds.),New Versions of Pastoral. Post-Romantic, Modern, and Contemporary Responses to the Tradition, Madison–Taeneck2009.
JarniewiczJ.,Larkin. Odsłuchiwanie wierszy, Kraków2006.
JarniewiczJ.,The Uses of the Commonplace in Contemporary British Poetry: Lar- kin, Dunn and Raine, Łódź1994.
JenkinsK.,Why History: Ethics and Postmodernity, London–NewYork1999.
KaplanM.,A Critical Study of Conflicting Human Relationships in the Novels of D.H. Lawrence, Warszawa2010.
Krahé P., Poetical Reflections: The 1914–1918 War Seen from Hindsight,
„AAA:ArbeitenausAnglistikundAmerikanistik”2001,no.26(1),
s. 27–38. https://www.jstor.org/stable/43025746 - z dnia 25.10.2021 [dostęp14.10.2021].
LarkinP.,Zebrane,przeł.J.Dehnel,Wrocław2008.
LawrenceD.H.,The Rainbow, Ware2001.
LawrenceD.H.,Women in Love,Ware1999.
LawrenceD.H.,Zakochane kobiety, tłum.I.Szymańska,Warszawa1986.
LipońskiW.,Dzieje kultury brytyjskiej,Warszawa2011.
LodgeD.,The Art of Fiction, London2011.
LubbockP.,The Craft of Fiction, Midwest2016.https://books.google.pl/bo- oks?id=xym_DQAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=percy+lubbock&
hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=percy%20lubbock&f=false
[dostęp20.10.2017].
MarxL.,The Machine in the Garden. Technology and the Pastoral Ideal in America,
NewYork1967.
MichałowskaM.,Gertruda Stein, Warszawa1980.
MuntonA.,The Insane Subject: Ford and Wyndham Lewis in the War and post- -War, „International Ford Maddox Ford Studies. Literary Networks
and Cultural Transformations” 2008, no. 7, s. 105–130. Jstor [dostęp
16.10.2021]. https://doi.org/10.1163/9789401206136_008
RaidS., Idylls of Masculinity: D.H. Lawrence’s Subversive Pastoral,[w:]New Ver- sions of Pastoral. Post-Romantic, Modern, and Contemporary Responses to the Tradition, eds. D.James,P.Tew, Madison–Taeneck2009.
RuszkiewiczD.,The Flyting of Dumbar and Kennedie as an Inverted Litany: The Scottish Perspective on a Poetic Agon, „Prace Filologiczne. Literaturo- znawstwo.Agony”2020,nr10(3),s.293–305.https://doi.org/10.32798/
pflit.575
RylanceR.,Ideas, Histories, Generations and Beliefs: The Early Novels to Sons and Lovers, [w:]A.Fernihough(ed.), The Cambridge Companion to D.H. Law- rence, Cambridge2004.
SheffieldG.,Forgotten Victory: The First World War, Myths and Realities, Lon- don2001.
SolskaE.,Koncept historiamagistravitae w badaniach dziejów i dyskursie histo- rycznym, „SensusHistoriae”2018, nr XXX(1),s.39–56.
230
SYLWIA JANINA WOJCIECHOWSKA
Squires M., The Pastoral Novel. Studies in George Eliot, Thomas Hardy, and D.H. Lawrence, Charlottesville1974.
StevensH.,Sex and the Nation: ‘The Prussian Officer’ and ‘Women in Love’, [w:]
A.Fernihough (ed.),The Cambridge Companion to D.H. Lawrence, Cam- bridge2004.
TaylorA.J.P.,The First World War, London1974.
TorgovnickM.,Narrating Sexuality: The Rainbow, [w:]A.Fernihough (ed.),The Cambridge Companion to D.H. Lawrence, Cambridge2004.
Wergiliusz, Bukoliki i Georgiki. Wybór, red.Z.Abramowicz,Wrocław2006.
Wojciechowska S., Locus amoenus or locus horridus: The Forest of Arden as a Setting in „As You Like It”, „Studia Anglica Posnaniensia” 2011,
no.46(3),s.103–116.https://doi.org/10.2478/v10121-010-0007-4
WojciechowskaS.,(Re)Visions of the Pastoral in Selected British and American post-Romantic Fiction, Kraków2017.
Sylwia Wojciechowska–doktornaukhumanistycznychwzakresielitera- turoznawstwa,absolwentkafilologiiklasycznejnaUniwersytecieMikołaja
KopernikawToruniuorazfilologiiangielskiejiwłoskiejnaUniwersytecie
wStuttgarcie,adiunktAkademiiIgnatianumwKrakowie.
Głównyobszarjejzainteresowańtowspółczesnerewizjedotyczącesie- lanki,atakżezagadnieniagatunkowe,szczególniezwiązanezestudiami
nadautobiografią.W2017rokuopublikowałamonografię(Re)Visions of the Pastoral in Selected British and American post-Romantic Fiction oraz współre- dagowałatompoświęconytwórczościSzekspira,Colossus: How Shakespeare Still Bestrides the Cultural and Literary World.
JestczłonkiemRadyNaukowejczasopisma„JournalofComparative
Studies” (DaugavpilsUniversity,Łotwa)orazczłonkiemBritish Compara- tiveLiteratureAssociation.
E-mail:sylwia.wojciechowska@ignatianum.edu.pl
©bytheauthor,licenseeUniversityofLodz–LodzUniversityPress,Lodz,
Poland.Thisarticleisanopenaccessarticledistributedunderthetermsand
conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0
(https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
