Marek Stefański*
sektory bankowe nowych państw członkowskich
Unii europejskiej
Nadesłany: 30 grudnia 2009 r. Zaakceptowany: 25 lutego 2010 r.
Streszczenie
Podstawowym celem artykułu jest analiza pozycji ekonomicznej i siły finansowej sektorów bankowych nowych państw członkowskich Unii Europejskiej (UE-12). Sektor bankowy tworzą wszystkie banki funkcjonujące w danym kraju, z wyjątkiem banku cen-tralnego i banków nieprowadzących działalności operacyjnej, w tym banków będących w stanie upadłości i likwidacji. Według nomenklatury Unii Europejskiej banki nazywane są instytucjami kredytowymi, chociaż ta nazwa nie jest używana we wszystkich krajach. Autor charakteryzuje sektory bankowe państw UE-12 pod względem wielu wskaźników ekonomiczno-finansowych (wielkości aktywów, stopnia ich koncentracji, form własności, wyniku finansowego, efektywności itp.), stosowanych przez Europejski Bank Centralny (Mörttinen, Poloni, Sandors, Vesala, 2005). Następnie, na tej podstawie, podejmuje pró-bę oceny tych sektorów oraz określa ich stabilność finansową oraz odporność na ryzyko makroekonomiczne i bankowe. Prezentuje także funkcjonowanie sektorów bankowych w państwach UE-12 w okresie kryzysu finansowego. Analizie towarzyszy hipoteza ba-dawcza, że o rozwoju sektorów bankowych UE-12 decydować będą zagraniczni właści-ciele banków.
Wprowadzenie
Rynek finansowy nowych państw Unii Europejskiej (dalej UE-12)1jest słabo roz-winięty, wyłączając Cypr i Maltę (Stefański, 2006a: 283–285). Kraje, które posiadają
21
*Dr, adiunkt, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku.
wyższy dochód w przeliczeniu na jednego mieszkańca mają bardziej rozwinięty rynek fi-nansowy. Rynek finansowy wzrasta wraz z rozwojem ekonomicznym. O rozmiarach te-go rynku może świadczyć udział kredytów dla sektora prywatnete-go w PKB. W 1990 r. wskaźnik ten kształtował się na poziomie 20% (z wyjątkiem Czech, Słowacji, Polski, Ru-munii i Węgier), natomiast w 2004 r. wynosił około 40%, a w Estonii i na Łotwie był jeszcze wyższy (Ėgert, Backė, Zumer, 2006: 10). Z obliczeń autora wynika, że w 2007 r. wskaźnik ten wynosił: Bułgaria – 41%, Czechy – 23%, Estonia – 44%, Cypr – 103%, Łotwa – 45%, Litwa – 32%, Węgry – 29%, Malta – 80%, Polska – 16%, Rumunia – 17%, Słowenia – 52%, Słowacja – 22% (ECB, 2008: 39, 49). Charakterystyczną cechą wszyst-kich państw UE-12 jest wysoki udział sektora bankowego w rynku finansowym, a więc odmiennie niż w większości krajów UE-152(EBRD, 2009: 13). Świadczyć może o tym większe korzystanie z kredytów bankowych niż z bezpośredniego rynku finansowego. Sektory bankowe nowych państw członkowskich UE przeszły gruntowne przemiany w okresie lat 1989–2008, zbliżając się do regulacji i nadzoru bankowego na poziomie standardów światowych (tabela 1).
Aktywa sektorów bankowych państw UE-12, według stanu na dzień 31 grudnia 2007 r., wynosiły 885 845 mln euro, a więc były mniejsze niż aktywa 20. banku w ran-kingu światowym (The Banker, 2007). Aktywa sektorów bankowych państw UE-273 wy-nosiły w tym samym czasie 41 072 276 mln euro. Ich udział w aktywach sektora banko-wego UE-27 wynosił 2,16%. Biorąc pod uwagę kryterium aktywów, największe z państw UE-12 posiadały Polska, Czechy, Węgry i Cypr. Najmniejsze aktywa posiadały sektory bankowe Bułgarii, Litwy, Estonii i Łotwy (rys. 1). W latach 2004–2007 aktywa sektorów bankowych krajów UE-12 znacznie wzrosły. Największą dynamikę zanotowano w sek-torach bankowych Rumunii (210,7%), Litwy (178,5%), Łotwy (176,0%), Estonii
2UE-15 – skrót używany dla nazwy tzw. starych krajów Unii Europejskiej.
3UE-27 – skrót używany dla nazwy wszystkich państw członkowskich UE (stan w 2007 r.).
Tabela 1. Reformy i stopień liberalizacji w sektorach bankowych państw UE-12 (bez Czech, Malty i Cypru)
* Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju stosuje skalę od 1 do 4+ (1 oznacza planowaną centralnie gospodarkę, 4+ odpo-wiednio standardy gospodarki rynkowej)
Źródło: EBRD, 2009: 4. Państwo Ocena* Bułgaria 4– Estonia 4 Węgry 4 Łotwa 4– Litwa 4– Polska 4– Rumunia 3+ Słowacja 4– Słowenia 3+
(140,0%) i Bułgarii (136,2%), najniższą Słowacji (63,7%) i Czech (60,7%). Rozpiętość pomiędzy nominalnymi wielkościami aktywów sektorów bankowych państw Unii Euro-pejskiej jest bardzo duża. Aktywa polskiego sektora bankowego stanowiły 28,9% akty-wów sektorów bankowych państw UE-12 w 2007 r. (31,1% w 2004 r.). Zmniejszenie udziału polskiego sektora bankowego wynikało głównie z rozszerzenia Unii Europejskiej o Bułgarię i Rumunię.
Uwzględnienie wartości PKB, jako miernika stopnia rozwoju analizowanych sekto-rów bankowych w poszczególnych krajach daje podstawę do stwierdzenia, że wartość ak-tywów sektorów bankowych w czterech państwach UE10 w 2004 r. przewyższała warto-ści PKB. Były to Cypr, Malta, Czechy i Łotwa (rys. 2). Trzeba stwierdzić, że sektory ban-kowe Polski i Węgier, pomimo wysokiego nominalnego poziomu, charakteryzują się ni-skim stopniem rozwoju w porównaniu z potencjałem krajowym. Wskaźnik udziału akty-wów w PKB był w 2004 r. najniższy dla sektorów bankowych Polski i Litwy. W 2007 r. już w ośmiu sektorach bankowych wskaźnik ten przewyższał 100%, niski jego poziom utrzy-mywał się w Polsce, Rumunii i na Litwie. Średni wskaźnik udziału aktywów sektorów ban-kowych w PKB nowych państw UE wynosił 110% w 2007 r. i był znacznie niższy w po-równaniu z pozostałymi państwami UE i krajami o wysokim rozwoju społeczno-ekono-micznym. W całej Unii Europejskiej przeciętnie wskaźnik ten wynosił 334%, w USA – 349%, a w niektórych krajach, np. Irlandii – 714%, Wielkiej Brytanii – 500%. Wysokie wskaźniki udziału aktywów sektorów bankowych w PKB nie są korzystne, bowiem świad-czą o nadmiernym zadłużeniu podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych.
23
4 36 1 4 37 2 14 1 57 1 87 10 4 64 97 0 46 54 0 23 20 0 30 83 4 24 46 2 20 83 8 13 22 4 11 16 7 8 55 3 8 58 6 23 6 00 8 14 0 00 4 10 8 50 4 91 14 1 72 09 55 50 31 8 43 49 3 37 80 8 31 23 8 30 81 6 23 81 7 20 60 8 17 78 2 15 76 2 39 34 3 78 18 8 13 3 47 6 7 27 9 42 26 8 21 52 7* 0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 160000 180000 200000 220000 240000 260000 ak ty w a w m ln eu roRys. 1. Aktywa sektora bankowego w państwach UE-12 w mln euro (stan na koniec lat 2001, 2004, 2007)
Źródło: ECB, 2006a: 53; ECB, 2008: 37.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Cy pr Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a 2001 2004 2007
O niedorozwoju polskiego sektora bankowego, ale także poza Maltą i Cyprem, sektorów pozostałych państw UE-12, świadczy wielkość aktywów w przeliczeniu na 1. mieszkańca. Pod względem tego wskaźnika polski sektor bankowy zajmował dziewiąte miejsce wśród analizowanych sektorów bankowych w 2004 r. Niższe wielkości notowa-no na Litwie, w Bułgarii i Rumunii. W 2007 r. polski sektor bankowy zajmował dziesią-te miejsce, bowiem niższe wielkości posiadały Bułgaria i Rumunia (rys. 3).
Niski poziom aktywów w przeliczeniu na 1. mieszkańca może być wynikiem tzw. wykluczenia finansowego. Z badań przeprowadzonych na zlecenie Komisji Europejskiej wynika, że w nowych krajach członkowskich średnio prawie połowa ludności nie posia-da dostępu do rachunku bankowego. Najbardziej niekorzystne wskaźniki zanotowano w Polsce, na Węgrzech, Litwie i Łotwie (European Commission, 2008: 22). Ponad poło-wa ludności nie posiada żadnych oszczędności, a 72% nie korzysta z kredytu bankowe-go (European Commission, 2008: 27). Najbardziej niekorzystne wskaźniki zanotowano w Estonii, na Węgrzech, Łotwie, Litwie, w Polsce i na Słowacji. Najnowsze badania GfK Polonia w Polsce wskazują, że te wskaźniki od kilku lat utrzymują się na zbliżonym po-ziomie. 31% respondentów wskazało, że nie korzysta z usług bankowych. W 2002 r. wskaźnik ten wynosił 35% (Krześniak, 2009: B2, B3).
Porównanie udziału PKB nowych państw członkowskich w PKB UE-27 z udzia-łem ich sektorów bankowych w aktywach sektora bankowego UE-27 potwierdza tezę o niedorozwoju sektorów bankowych tych państw. W żadnym państwie nie wystąpiły proporcje takie, jak na Cyprze i Malcie, czyli wyższy udział w aktywach sektora banko-wego UE-27 niż w PKB UE-27. Udział w PKB UE-27 był znacznie większy niż udział
37 3, 2 47 7, 0 10 0, 3 94 ,5 10 1, 3 94 ,4 85 ,8 80 ,4 67 ,6 47 ,5 66,5 38 ,0 58 8, 0 70 0, 0 11 0, 0 13 0, 0 15 5, 0 13 3, 0 92 ,0 107,0 77 ,0 85 ,0 108, 0 59 ,0 65 ,5 78 ,9 81 ,4 32 ,3 39 8, 8 36 2, 8 11 5, 1 64 ,4 68 ,0 91 ,1 0 100 200 300 400 500 600 700 800 %
Rys. 2. Aktywa sektora bankowego w państwach UE-12 w relacji do PKB w % (stan na koniec lat 2001,
2004, 2007)
Źródło: ECB, 2005a: 53, 65; ECB, 2008: 37, 49.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Cy pr Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a 2001 2004 2007
w aktywach sektora bankowego UE-27, a więc odwrotnie niż w tych dwóch państwach (tabela 2). Można więc sądzić, że przed sektorami bankowymi nowych państw człon-kowskich są duże możliwości rozwoju.
2
62 89 1, 9 51 34 9, 1 12 24 9, 4 8 48 1, 2 5 39 5, 9 6 42 8, 2 3 45 6, 0 6 29 5, 7 4 82 7, 9 2 47 4, 3 11 71 3, 2 11 07 0, 5 11 5 66 1, 2 92 44 0, 1 21 46 7, 4 13 56 8, 9 9 32 3, 3 10 79 0, 0 6 19 1, 8 15 35 2, 5 13 54 5, 5 7 05 4, 8 4 08 8, 7 3 35 1, 4 3 86 1, 7 3 97 3, 0 7 64 4, 6 11 25 2, 8 60 21 0, 8 40 10 6, 9 8 92 6, 7 3 09 0, 9 3 19 8, 2 3 48 9, 8 0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 ak ty w a w eu roRys. 3. Aktywa sektora bankowego w państwach UE-12 w przeliczeniu na 1. mieszkańca w euro
(stan na koniec lat 2001, 2004, 2007)
Źródło: jak dla rys. 2.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Cy pr Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a 2001 2004 2007
Tabela 2. Procentowy udział PKB nowych państw członkowskich w PKB UE-27 i aktywów ich sektorów
ban-kowych w sektorze bankowym UE-27 w 2007 r.
Źródło: obliczenia własne na podstawie: ECB, 2008: 37 i 49.
Państwo Udział w PKB UE-27 Udział w aktywach sektora UE-27
Bułgaria 0,24 0,08 Cypr 0,13 0,22 Malta 0,04 0,09 Czechy 1,04 0,34 Estonia 0,13 0,05 Węgry 0,82 0,26 Łotwa 0,16 0,08 Litwa 0,23 0,06 Polska 2,50 0,57 Rumunia 0,99 0,18 Słowacja 0,45 0,12 Słowenia 0,27 0,11
Koncentracja w sektorze bankowym, mierzona udziałem 5. największych instytu-cji w jego aktywach (CR5) była w 2007 r. bardzo wysoka w Estonii i Litwie, a także wy-soka w Łotwie, Malcie i Słowacji (tabela 3). Było to efektem fuzji i przejęć, jakie nastą-piły w tych krajach w latach 2000–2005 (ECB, 2006a: 66). Sektor bankowy Malty cha-rakteryzował się również wysokim wskaźnikiem CR5, ale było to efektem fuzji i przejęć przed 2000 r., ponieważ w latach 2000–2005 nie dokonano żadnej operacji tego typu. W latach 2001–2007 nastąpił spadek wskaźnika koncentracji CR5 w sektorach banko-wych, z wyjątkiem Cypru, Łotwy i Słowacji. Wytłumaczyć to można spadkiem liczby banków w Czechach, na Węgrzech, w Polsce i Słowenii. Można jednak sądzić, że w nie-których państwach wskaźnik CR5 zmniejszał się na skutek wzrostu udziału w rynku usług bankowych, banków małej i średniej wielkości. Były one konkurencją dla największych banków, przede wszystkim w wybranych niszach rynkowych. W 2007 r. koncentracja mierzona wskaźnikiem HHI była wysoka w Estonii, na Litwie i w Słowenii. Najniższą koncentrację aktywów banków zanotowano w Polsce, Bułgarii i na Węgrzech. Sektory bankowe nowych państw UE były bardziej skoncentrowane niż sektory UE-15, z wyłą-czeniem Belgii (2079), Finlandii (2540) i Holandii (1928).
Szczególnej uwagi wymaga duży stopień koncentracji ogólnej wartości aktywów w UE12. Pięć największych sektorów posiadało, w 2007 r., 73,1% aktywów sektorów bankowych państw UE-12 (82,2% w 2004 r.). W państwach UE-27 wskaźnik średni nie-ważony CR5 wynosił 59,4% aktywów na koniec 2007 r. (58,5% w 2004 r.).
Tabela 3. Koncentracje aktywów w sektorach bankowych państw UE-12 w latach 2001–2007
CR5 – udział 5. największych banków w aktywach sektora w %. HHI – Herfindahl-Hirschman Index w punktach.
Źródło: ECB 2006a: 54; ECB, 2008: 38. Państwo Lata CR5 HHI 2001 2002 2003 2004 2007 2001 2002 2003 2004 2007 Cypr 61,3 57,8 57,2 57,3 64,8 964 938 946 940 1082 Czechy 68,4 65,7 65,8 64,0 65,7 1263 1199 1187 1103 1100 Estonia 98,9 99,1 99,2 98,6 95,7 4067 4028 3943 3887 3410 Węgry 56,4 54,5 52,1 52,7 54,1 892 856 783 798 839 Łotwa 63,4 65,3 63,1 62,4 67,2 1053 1144 1054 1021 1158 Litwa 87,6 83,9 81,0 78,9 80,9 2503 2240 2071 1854 1827 Malta 81,1 82,4 77,7 78,5 70,1 1835 1806 1580 1452 1174 Polska 54,7 53,4 52,3 50,2 46,6 821 792 753 692 640 Słowacja 66,1 66,4 67,5 66,5 68,2 1205 1252 1191 1154 1082 Słowenia 67,6 68,4 66,4 64,6 54,5 1582 1602 1496 1425 1282 Bułgaria · · · 52,3 56,7 · · · 721 833 Rumunia · · 55,2 59,5 56,3 · · 1251 1111 1041
1. Prywatyzacja i kapitał zagraniczny
W nowych państwach członkowskich Unii Europejskiej prywatyzacja sektora ban-kowego odbyła się głównie przy pomocy kapitału zagranicznego, z wyjątkiem Cypru, Malty i Słowenii. Świadczy o tym wysoki udział kapitału zagranicznego w aktywach sek-torów bankowych tych państw. Potwierdza on także wysoki stopień włączenia ich w mię-dzynarodowe struktury finansowe. Charakterystyczną cechą sektorów bankowych państw UE-12 jest wysoki udział kapitału zagranicznego w ich aktywach. Dotyczy to Czech, Es-tonii, Węgier, Litwy, Łotwy, Polski i Słowacji, Bułgarii i Rumunii (tabela 4). Nowe pań-stwa członkowskie UE znajdują się wśród krajów o najwyższym wskaźniku kapitału za-granicznego w aktywach sektorów bankowych (The World Bank, 2008: 87).
W państwach strefy euro średnio 14,3% aktywów sektora bankowego kontrolowa-nych było w 2007 r. przez kapitał zagraniczny. Dla nowych państw członkowskich wskaź-nik ten wynosił 62,4%. Można sądzić, że obecność kapitału zagranicznego w tych krajach jest wynikiem niedorozwoju społeczno-ekonomicznego oraz braku odpowiednich środ-ków finansowych krajowych niezbędnych dla transformacji sektorów bankowych. W nie-których krajach (np. Polsce, Bułgarii, Czechach) wysoki udział kapitału zagranicznego w aktywach sektora wynikał z przyjętej przez rządy polityki prywatyzacji, której głów-nym celem było poszukiwanie inwestorów strategicznych. Pomimo różnych opinii na te-mat angażowania się kapitału zagranicznego w sektory bankowe nowych państw człon-kowskich UE, na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że przyczynił się on do obniżenia kosztów usług bankowych, zwiększenia ich oferty i popytu na nie (Fries, Neven, Seabright, 2006: 607–609). Tezę taką potwierdzają raporty Banku Światowego, z których wynika, że kapitał zagraniczny polepszył funkcjonowanie sektorów bankowych
27
Tabela 4. Kapitał zagraniczny w sektorach bankowych państw UE-12 w latach 2001–2004 i w 2007 r.
(% aktywów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: ECB, 2006a: 53, 62 i 64; ECB, 2008: 37, 48.
Państwo Lata 2001 2002 2003 2004 2007 Cypr 29,6 31,3 34,0 24,8 20,4 Czechy 77,0 93,1 95,6 96,1 82,7 Estonia 91,1 90,0 89,0 98,0 87,6 Węgry 56,0 56,6 56,7 59,0 55,8 Litwa · 45,0 51,4 74,1 75,7 Łotwa 33,8 38,6 41,7 43,8 58,0 Malta 53,4 35,7 39,1 38,1 42,6 Polska 69,2 68,0 67,8 67,4 66,5 Słowacja 79,5 81,5 93,6 94,2 76,3 Słowenia 14,6 16,0 17,8 18,9 27,9 Bułgaria · · · 93,8 77,6 Rumunia · · 41,3 45,4 77,3
w krajach rozwijających się (The World Bank, 2008: 92). Można powołać się na doświad-czenia Bułgarii, w której banki zagraniczne były bardziej efektywne niż krajowe (Toch-kov, Nenovsky, 2009: 27). Zauważyć należy tu także zagrożenie, bowiem międzynarodo-wy system bankomiędzynarodo-wy może powodować transmisję szoków finansomiędzynarodo-wych, z charaktery-stycznymi procesami (The World Bank, 2008: 95):
• naciskiem banków macierzystych na wzmocnienie kapitałów własnych poprzez sprzedaż aktywów zagranicznych,
• pogorszenie płynności na rynku międzybankowym,
• ograniczeniem działalności kredytowej (ang. credit crunch).
Z badań wynika, że silnie zintegrowany rynek bankowy może być źródłem „zara-żania” ryzykiem. Małe banki krajowe, które są warstwowo powiązane z europejskim ryn-kiem finansowym i zlecają zagraniczne operacje dużym instytucjom finansowym są wol-ne od takiego „zarażenia” (Gropp, Duca, Vesala, 2006: 22). Dlatego doświadczenia kry-zysu finansowego wymagają, aby od nowa spojrzeć na prywatną własność i kapitał za-graniczny w bankowości. Wiele rządów musiało ratować banki przed upadłością poprzez udzielenie dużej pomocy finansowej, a nawet nacjonalizację. Autor nie jest zwolenni-kiem powrotu do gospodarki z przewagą własności państwowej, ale sądzi, że w sektorze bankowym powinna funkcjonować ścisła współpraca państwa i rynku w trosce o depo-zyty obywateli. Przyszłość mają banki tradycyjne, a więc depozytowo-kredytowe, wła-ściwie nadzorowane. Opinia taka jest coraz bardziej powszechna (Schepers, 2009: B16; EIU, 2009: 6, 7). Powrót do ustawy Glassa-Steagalla, czyli rozdzielenia bankowości ko-mercyjnej od inwestycyjnej należy uznać za minimum odpowiedzialnego i przewidywal-nego kapitalizmu. Prawdopodobnie nie będzie już możliwy powrót do oryginalnej formy ustawy, ale bankom powinno się zabronić gry na własnym kapitale i ryzykownego zarzą-dzania aktywami. Przemawia za tym odmienny sposób oceny ryzyka oraz możliwość konfliktu interesów, które wystąpiły w relacji państwa UE-15 oraz UE-12. Dlatego każ-dy kraj powinien podjąć działania w kierunku budowania narodowych grup kapitało-wych, zdolnych do konkurowania na międzynarodowym rynku finansowym. Szczegól-nie dotyczy to państw, w których udział kapitału zagranicznego w aktywach sektora ban-kowego jest wysoki. Jednym z rozwiązań może być rozwój bankowości spółdzielczej,
Tabela 5. Wybrane wskaźniki charakteryzujące bankowość spółdzielczą w państwach UE-12 (stan w 2007r.)
Źródło: obliczenia własne na podstawie: EACB, 2007.
Państwo Udział w sektorze bankowym w % w:
aktywach depozytach kredytach
Bułgaria 2,6 2,6 2,4 Cypr 10,7 20,0 22,0 Węgry 4,6 9,1 3,1 Polska 5,6 8,8 6,5 Litwa 0,8 1,4 0,8 Rumunia 0,2 1,0 0,7 Słowenia 1,7 1,8 1,7
która działa w oparciu o narodowy, lokalny kapitał. W pięciu państwach UE-12 banko-wość taka jednak nie funkcjonuje (Estonia, Łotwa, Malta, Słowacja i Czechy). W pozo-stałych państwach, poza Cyprem, udział bankowości spółdzielczej w aktywach sektora bankowego, a także w rynku depozytów i kredytów był niewielki (tabela 5). Można są-dzić, że w najbliższych latach bankowość ta nie odegra istotnej roli w sektorach banko-wych tych państw.
2. Kapitały własne
Sektory bankowe państw UE-10 dysponowały w 2005 r. łącznie kapitałami własny-mi pierwszej kategorii (tier 1) o wartości 34,2 mld euro (2004 r. – 29,8 mld euro). Pod względem kapitałów własnych największym z analizowanych był polski sektor, którego udział w kapitałach własnych sektora nowych państw wynosił 34,8 % (2004 r. – 35,3%). W 2005 r. posiadał on ponad dwukrotnie większe, od drugiego co do wielkości w zakre-sie kapitałów własnych, sektora czeskiego. Polski, czeski i węgierski sektory bankowe dysponowały ponad 67% kapitałów własnych sektorów wszystkich analizowanych kra-jów. Kapitały własne czterech sektorów bankowych (Łotwa, Estonia, Litwa, Słowenia) wynosiły w sumie niewiele ponad 4 mld euro i były mniejsze od kapitału własnego sek-tora Czech, a także Węgier (Stefański, 2008: 509–510). W 2008 r. utrzymywała się po-dobna sytuacja. Kapitały własne sektorów bankowych UE-12 wynosiły 78,92 mld euro. Kapitały własne sektorów bankowych Polski, Czech i Węgier stanowiły 54,7% wszyst-kich analizowanych sektorów. Zmniejszenie udziału w porównaniu z 2005 r. było
wy-2
2, 32 2, 06 4, 17 5, 12 7, 44 3, 04 23 ,6 3 10 ,8 6 8, 67 3, 56 4, 00 4, 05 0 5 10 15 20 25 30 w m ld eu roRys. 4. Kapitały własne sektorów bankowych państw UE-12 (stan na koniec 2008, w mld euro)
Źródło: obliczenia własne na podstawie: ECB, 2009: 4850.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Cy pr Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a
łącznie skutkiem wstąpienia do UE Rumunii i Bułgarii. Kapitały własne sektorów ban-kowych Litwy, Łotwy i Estonii wynosiły 7,42 mld euro i były mniejsze od kapitału wła-snego sektora bankowego Węgier, a także Cypru (rys. 4).
Pod względem udziału kapitałów własnych w pasywach sektorów bankowych ana-lizowanych państw najwyższymi wskaźnikami charakteryzowały się Bułgaria, Polska, Malta, Estonia i Łotwa (tabela 6). Kapitały obce w największym stopniu były wykorzy-stywane w instytucjach kredytowych Rumunii, Cypru, Węgier, Litwy i Czech. Oznacza to, że korzystają one w tych krajach, w większym stopniu, z tzw. dźwigni finansowej. Jest to pozytywne zjawisko, ale nie w działalności bankowej. Banki dysponują bowiem depozytami obywateli i ponoszą pełną odpowiedzialność za ich zwrot, chociaż praktyka pokazuje, że tak nie jest szczególnie w okresie kryzysu finansowego i gospodarczego. Można postawić tezę, że lekkomyślność kierownictw banków przekracza wszelkie gra-nice zwykłej ludzkiej uczciwości. Należy więc podkreślić, że udział kapitałów własnych w sektorach bankowych państw UE12 jest niski i charakterystyczny dla państw o wyso-kim rozwoju społeczno-gospodarczym. Akcjonariat, w zdecydowanej większości kapitał zagraniczny, zrezygnował z udziału w zyskach w tych sektorach, ale przerzucił ryzyko na wierzycieli, a więc depozytariuszy i innych dostawców kapitału pożyczkowego.
3. Wynik finansowy
Trzy największe sektory bankowe pod względem aktywów wypracowały 75,5% zysku netto wszystkich sektorów nowych państw w 2005 r., w tym 35,6% polski sektor bankowy (w 2004 r. odpowiednio 77,7% i 33,1%). Bardzo dobry wynik finansowy
net-Tabela 6. Udział kapitałów własnych w pasywach sektorów bankowych państw UE-12 (stan na koniec lat
2003, 2004 i 2008 w %)
Źródło: jak dla rys. 4 oraz ECB, 2009a: 39.
Państwo Udział w % 2003 2004 2008 Litwa 11,71 5,9 7,1 Estonia 9,62 8,3 8,1 Malta 9,56 10,5 8,3 Polska 8,77 8,0 9,4 Słowacja 8,00 7,2 8,1 Węgry 7,78 7,6 6,4 Cypr 6,98 6,0 5,9 Łotwa 6,88 6,6 8,5 Słowenia 5,88 5,4 7,8 Czechy 5,33 5,2 7,4 Bułgaria . . 11,5 Rumunia . . 4,7
to w 2005 r. uzyskał sektor węgierski w porównaniu z czeskim, ponieważ posiadał mniej-szą wartość aktywów Najniższe zyski wypracowały sektory bankowe na Litwie i Słowe-nii. W 2005 r. stanowiły one 4,7% łącznej kwoty zysku netto sektorów bankowych państw UE-10, w 2004 r. 3,06% (Stefański, 2008: 510–511). W 2008 r. pięć sektorów banko-wych (polski, czeski, węgierski, cypryjski i rumuński) wypracowały 78,8% zysku netto wszystkich sektorów UE-12, w tym polski sektor bankowy odpowiednio 31,6%. Bardzo korzystny zysk netto osiągnął sektor bankowy Rumunii (rys. 5). W części sektorów za-notowano w 2008 r. znaczny spadek zysków, a na przykład w Słowacji zysk sektora ban-kowego zmniejszył się o prawie 50% z powodu trudności finansowych jednego banku (National Bank of Slovakia, 2009: 62–63). Prognozy na 2009 r. wskazują na dalszy spa-dek zysków w sektorach.
Porównanie zysku netto sektora bankowego do wartości PKB pozwala ocenić je-go efektywność w je-gospodarce narodowej. Najniższy wskaźnik osiągnęły sektory banko-we Łotwy i Słobanko-wenii. Znaczny jego wzrost zanotowano w sektorach bankowych Cypru, i Estonii w porównaniu z 2004 r., ale także znaczny spadek w sektorach Malty i Łotwy (Stefański, 2006b: 83). Wskaźniki udziału zysku netto w PKB, w większości krajów UE--12, są niskie. Ich wysokość świadczy o tym, że sektory bankowe w tych krajach posia-dają duże możliwości rozwoju i w niewielkim stopniu przyczyniają do wzrostu PKB. Większość sektorów bankowych państw UE-15 poniosła straty w 2008 r., a więc porów-nanie analizowanego wskaźnika z sektorami UE-12 nie jest celowe (ECB, 2009: 43–44).
31
1,09 0,70 0,09 0,06 1,18 0,53 0,49 0,23 1,31 1,58 3,46 0,22 0,95 1,07 1,24 0,86 6,34 0,82 3,00 0,59 1,58 0,26 0,71 2,05 0 1 2 3 4 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0Rys. 5. Zysk netto sektorów bankowych państw UE-12 w mld euro (stan na koniec 2008 r.) oraz jego
udział w PKB w %
Źródło: obliczenia własne na podstawie: ECB, 2009: 4344; ECB, 2009a: 39.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a Cy pr
lewa skala zysk netto w mln euro
4. Wskaźnik obciążenia kosztami działalności wyniku operacyjnego banków
Obciążenie kosztami działania jest normalnym zjawiskiem w działalności gospo-darczej i będzie występować zawsze, jednak z punktu widzenia zarządzania bankiem istotnym jest, aby poziom jego był relatywnie niski. Do pomiaru używa się wskaźnika CIR (ang. Cost-Income-Ratio), obliczanego jako relacja kosztów operacyjnych (działa-nia i amortyzacji) do wyniku działalności bankowej. Służy on do oceny konkurencyjno-ści banków pod względem kosztów.
Wskaźnik obciążenia kosztami we wszystkich sektorach bankowych państw UE--10, z wyjątkiem Malty i Estonii, był wysoki w 2005 r. W porównaniu do 2008 r. wyka-zuje on tendencję spadkową we wszystkich krajach, z wyjątkiem Malty (rys. 6). Średnio różnice w poziomie wskaźnika CIR pomiędzy krajami UE-12 i UE-15 były niewielkie, co może świadczyć o postępującej integracji sektorów bankowych państw UE (CEC, 2009: 22). Relacja kosztów ogólnych do aktywów w tych sektorach była jednak mocno zróżnicowana na niekorzyść sektorów bankowych państw UE-12 (CEC, 2009: 22).
W 2008 r. najwyższe wskaźniki obciążenia kosztami działalności wyniku operacyj-nego zanotowano w sektorach bankowych Słowenii, Węgier, Polski i Słowacji, najniższy w Estonii. W krajach o wysokim wskaźniku obciążenia kosztami wyniku działalności bankowej główną przyczyną takiego stanu rzeczy było nadmierne zatrudnienie w sekto-rach bankowych oraz duże wydatki na unowocześnianie usług bankowych (nowe techno-logie). O nadmiernym zatrudnieniu świadczyła efektywność pracy zatrudnionych w po-szczególnych sektorach bankowych mierzona zyskiem netto w przeliczeniu na jednego
77 ,7 68 ,5 62 ,2 62 ,5 68 ,6 61 ,0 63,4 63,6 68 ,7 332 ,9 66 ,9 61 ,3 56 ,0 57 ,4 65 ,0 49 ,2 63 ,5 62 ,6 62 ,3 37 ,1 48 ,4 48 ,7 58 ,6 54 ,0 55,8 40 ,5 59 ,7 54 ,5 55 ,2 54 ,2 50 ,2 45 ,2 0 20 40 60 80 100 CI R (w % )
Rys. 6. Wskaźniki obciążenia kosztami działalności wyniku operacyjnego w sektorach bankowych państw
UE-10 w latach 2003, 2004, 2008
Źródło: opracowano na podstawie: Stefański, 2006b: 84 oraz ECB, 2009: 4547.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a Cy pr 2001 2004 2008
zatrudnionego w euro. W krajach o niskim CIR, efektywność pracy była wysoka, co by-ło między innym wynikiem racjonalnego zatrudnienia (Stefański, 2008: 513). W 2008 r. dotyczyło to sektorów bankowych Cypru i Estonii. W sektorach bankowych Litwy, Buł-garii i Rumunii zanotowano niski poziom CIR w 2008 r., chociaż przerosty zatrudnienia wystąpiły. Z analizy rachunku wyniku finansowego tych sektorów wynika, że zatrudnie-ni w zatrudnie-nich pracowzatrudnie-nicy byli relatywzatrudnie-nie zatrudnie-niżej wynagradzazatrudnie-ni zatrudnie-niż w pozostałych sektorach. Niższy poziom nowoczesnych technologii w świadczeniu usług bankowych powodował niższe odpisy amortyzacyjne i inne koszty działania banków (ECB, 2009: 43–44). W sek-torze bankowym Litwy znacznie zmniejszyły się depozyty, natomiast wzrastały kredyty, co powodowało wzrost wyniku operacyjnego i przyniosło korzystny wskaźnik CIR (Bank of Lithuania, 2009: 53–54). Kryzys finansowy, który trwa od czwartego kwartału 2007 r. znacznie zniekształca analizę wskaźnika CIR, zwłaszcza po stronie kosztów działania banków, ale także po stronie wyniku operacyjnego banków. Należy więc być bardzo ostrożny z wnioskami.
5. Marża odsetkowa netto
Marża odsetkowa netto, znana w literaturze jako NIM (ang. Net Interest Margin), służy do mierzenia efektywności działania banków. Liczona jest jako relacja dochodów odsetkowych do przeciętnego stanu aktywów netto4. Wskaźnik NIM w sektorach banko-wych państw UE-10 charakteryzował się dużym zróżnicowaniem. W 2005 r. najwyższy wskaźnik zanotowano w sektorach bankowych Węgier, Polski i Łotwy, natomiast naj-niższy w sektorze Malty (Stefański, 2008: 514). Maltański sektor potwierdza tezę, że w miarę rozwoju rynku finansowego poziom marży odsetkowej zmniejsza się, bowiem ten sektor bankowy wyróżnia się wysokim rozwojem akcji kredytowej i poziomem ka-pitalizacji giełdy w relacji do PKB. Podobna sytuacja notowana była w 2005 r. w sekto-rze bankowym Cypru, a jednak wskaźnik NIM był prawie o 0,6% wyższy. Z analizy NIM w latach 2005–2007 wynika, że była ona znacznie wyższa w krajach UE-12 w porówna-niu z krajami UE-15 (CEC, 2009: 19). W 2008 r. wskaźnik NIM charakteryzował się po-dobnie dużym zróżnicowaniem (rys. 7). Najwyższy zanotowano w sektorach bankowych Bułgarii i Rumunii, najniższy w sektorach Cypru i Malty.
Sektory cypryjski i maltański są zbyt małe, aby służyły do weryfikacji prezentowa-nej tezy. Tezę tą potwierdzają jednak wskaźniki NIM w sektorach państw UE-15. Poziom NIM w sektorach bankowych państw UE-15 kształtował się w 2008 r. w przedziale 0,71% (Francja) do 1,88% (Włochy i Portugalia), za wyjątkiem Grecji (2,60%). Marża nieodset-kowa netto była także średnio wyższa w sektorach bankowych UE-12 od średniej w sek-torach UE-15 (CEC, 2009: 21).Wynika stąd, że banki funkcjonujące w seksek-torach państw UE-12, muszą się przygotowywać na obniżenie dochodów odsetkowych i szukać alter-natywnych dochodów. Można postawić hipotezę, że sektory bankowe państw, nowych członków UE, charakteryzują się kilka lat po akcesji, wyższymi marżami odsetkowymi
33
4Aktywa netto stanowią przeciętną kwotę aktywów pomniejszoną o odsetki zapadłe od należności
netto. Dotyczy to także marży nieodsetkowej netto. W następnych latach integracja po-woduje obniżenie tych wskaźników.
6. Współczynnik adekwatności kapitałowej
Współczynnik wypłacalności (adekwatności kapitałowej) nie odzwierciedla bezpo-średnio wyników finansowych, rentowności i jakości aktywów, ale informuje m.in. o stop-niu pokrycia funduszami własnymi, ponoszonego przez banki ryzyka. Jego wysokość świadczy pośrednio także o strukturze aktywów banków i całego sektora. Metodę jego ob-liczania określają władze nadzorcze danego kraju, która powinna być zgodna z zalecenia-mi Bazylejskiego Kozalecenia-mitetu ds. Nadzoru Bankowego (Stefański, 2006c: 3–58). W nie-których krajach (Estonia i Łotwa) współczynnik wypłacalności określono na poziomie 10%, a więc wyższym od tych zaleceń (8%).
Sektory bankowe państw UE-10 w latach 2003–2005 charakteryzowały się ko-rzystnymi średnimi wielkościami współczynników wypłacalności. Były one jednak znacznie zróżnicowane. Ich wielkości zawierały się w przedziale od 9,8% (Litwa) do 20,5% (Malta) w 2005 r. W trzech sektorach charakteryzowały się stabilnym poziomem w okresie lat 2003–2005, natomiast w pozostałych wystąpiła tendencja spadkowa, ale były większe od wymaganego minimum (Stefański, 2008: 515). W 2008 r. zróżnicowa-nie wskaźników adekwatności kapitałowej pomiędzy sektorami bankowymi państw UE-12 zmniejszyło się. Wysokość wskaźnika wynosiła od 10,5% do 17,7%, odpowied-nio w sektorach Estonii i Malty (rys. 8). Obniżenie wartości średniego poziomu
wskaź-2, 19 2,46 2, 30 3, 00 2, 54 4, 04 4, 01 1, 73 2, 59 2,75 1, 18 2, 79 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 N IM
Rys. 7. Marża odsetkowa netto w sektorach bankowych państw UE-12 w 2008r. (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: ECB, 2009: 4547.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Cy pr Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a
nika wynikało, między innymi, z dwóch przyczyn, a mianowicie : kryzys finansowy przy-czynił się do pogorszenia jakości aktywów oraz od 2008 r. należało, poza Bułgarią i Ru-munią, wdrażać nowe wymogi kapitałowe.
Współczynniki wypłacalności sektorów bankowych Estonii i Łotwy kształtowały się blisko poziomu wymaganego w 2008 r. Wielkości te nie mogą jednak świadczyć o ry-zyku niewypłacalności tych sektorów, chociaż sytuacja jest poważna. Podobnie jest w sek-torze bankowym Litwy.
7. Rentowność kapitałów własnych
Do pomiaru rentowności kapitałów własnych stosowany jest wskaźnik ROE (ang. Return on Equity). Obliczany jest on jako relacja zysku netto do kapitału własnego. Po-zwala ocenić korzyści uzyskiwane z zaangażowania kapitału własnego, porównać je z kosztami kapitałów obcych i efektywniej zarządzać pasywami w banku.
Z dotychczasowej analizy wynika, że struktura źródeł finansowania i wartości wy-pracowanych zysków w poszczególnych sektorach bankowych państw UE-12 wyraźnie różniły się między sobą. Stąd także wskaźniki ROE wykazywały się wysoką rozpiętością. W latach 2003–2005 najwyższą rentowność kapitałów własnych uzyskiwały sektory ban-kowe łotewski, węgierski, estoński i czeski. Sektory banban-kowe czeski i węgierski należa-ły do grupy największych, wśród państw UE-10, pod względem wartości aktywów, dla-tego ich efektywność kapitałów własnych należy ocenić pozytywnie. Niekorzystnie w tym porównaniu wypadają sektory bankowe cypryjski i maltański, dla których wskaźnik ROE należał do grupy najniższych (Stefański, 2008: 516). W 2008 r. wskaźniki ROE w
sekto-3
21 ,6 20 ,9 14 ,3 13 ,2 14,5 13 ,8 11 ,9 10 ,6 10 ,3 11,6 17 ,8 21 ,3 11 ,5 11 ,4 11,9 15 ,6 12 ,2 13,3 11 ,1 11 ,1 11 ,3 17 ,7 10 ,5 10 ,7 11,6 11,4 12 ,9 11 ,0 11 ,0 11,7 14 ,9 12 ,9 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 %Rys. 8. Współczynniki wypłacalności sektorów bankowych państw UE-10 w latach 2003, 2004, 2008
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Stefański, 2006b: 86 oraz ECB, 2009: 54, 55, 56.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Cy pr Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a 2001 2004 2008
rach bankowych UE-12 były także znacznie zróżnicowane. Najwyższe wskaźniki osią-gnęły sektory Rumunii, Bułgarii, Estonii i Polski, najniższe sektory Malty, Łotwy, i Sło-wenii (rys. 9). 22 ,5 15 ,0 18 ,9 16 ,7 15 ,6 13 ,6 11 ,1 10 ,2 6, 2 24 ,7 14 ,2 22 ,8 24,9 24,3 10 ,2 16 ,0 11 ,5 16 ,5 3, 5 14 ,6 10 ,3 2, 7 15 ,1 16,0 2, 6 11 ,4 5, 2 14 ,8 14 ,7 17 ,3 29 ,5 -4 ,3 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 40 %
Rys. 9. Wskaźniki ROE sektorów bankowych państw UE-12 w latach 2003, 2004 i 2008 (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Stefański, 2006b: 87 oraz ECB, 2009: 4547.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a Cy pr 2003 2004 2008 Cypr Estonia Łotwa Litwa Węgry Malta Polska Słowenia Słowacja Bułgaria Rumunia Czechy 0 5 10 15 20 25 30 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0 100,0 ROE w %
udział kapitału zagraniczne w aktywach w 2007 r. w %
Rys. 10. Relacja pomiędzy udziałem kapitału zagranicznego w aktywach sektorów bankowych państw
UE-12 a wskaźnikiem ROE w 2008 r.
Analiza wskaźnika ROE w nowych państwach członkowskich UE potwierdza te-zę, że w pierwszych latach po wejściu kapitału zagranicznego do sektora bankowego, je-go efektywność znacznie wzrasta, a w miarę rozwoju integracji maleje.
Porównując wskaźnik ROE z udziałem kapitału zagranicznego w aktywach sekto-rów bankowych państw UE-12, można stwierdzić, że wystąpiła dodatnia korelacja tych wielkości (rys. 10). Potwierdza to słuszność tezy o pozytywnej roli kapitału zagraniczne-go w sektorach bankowych państw UE-12.
Średni poziom wskaźnika ROE w sektorach bankowych UE-12 był wyższy od średniego poziomu wskaźnika w sektorach bankowych UE-15 (CEC, 2009: 23).
8. Rentowność aktywów
Wskaźnik rentowności aktywów ROA (ang. Return on Assets) obliczany jest jako relacja zysku netto do aktywów netto. Pozwala on ocenić wartość zysku netto, jaką przy-nosi jednostka aktywów. Według światowych standardów przyjmuje się, że wskaźnik ten powinien być wyższy od 1%.
W latach 2003–2005 najwyższe wskaźniki ROA zanotowano w sektorach banko-wych Estonii i Węgier, natomiast najniższe Cypru i Słowenii. Zróżnicowanie ROA było stosunkowo duże (Stefański, 2008: 518). W 2008 r. najwyższe wskaźniki ROA osiągnę-ły sektory bankowe Bułgarii, Rumunii, Polski i Estonii (rys. 11). Bardzo niskie ROA uzy-skały sektory Malty, Łotwy i Słowenii. Trudno jest jednoznacznie określić przyczynę ta-kiej sytuacji, ale pewne wnioski można sformułować.
37
1, 5 1, 2 1,3 1,3 1, 2 1,3 1,3 0, 6 0, 5 2, 0 1, 0 1, 5 1, 9 1, 3 0, 9 1, 1 0, 6 1, 3 0, 2 1, 3 0, 8 0, 2 1, 0 1,1 0, 8 0, 2 0, 4 1, 4 0, 9 2, 0 1, 4 -0 ,3 -0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 RO A (w % )Rys. 11. Wskaźniki rentowności aktywów (ROA) sektorów bankowych państw UE-12 w latach 2003, 2004,
2008
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Stefański, 2006b: 89 oraz ECB, 2009: 4547.
Po lsk a Cz ec hy W ęg ry Ru m un ia Sł ow ac ja Sł ow en ia M al ta Bu łg ar ia Ło tw a Li tw a Es to ni a Cy pr 2003 2004 2008
Sektory o najwyższym wskaźniku ROA charakteryzowały się wysokim udziałem kredytów w aktywach i korzystnym CIR (ECB, 2009: 51–53). Wskaźniki efektywnościo-we były zatem skutkiem właściefektywnościo-wej polityki kredytoefektywnościo-wej i kosztoefektywnościo-wej w bankach tych sek-torów. W sektorze bankowym Łotwy w 2008 r. zysk netto obniżył się o 81% w porów-naniu z 2007 r., co przyczyniło się do znacznego zmniejszenia ROA (Bank of Latvia, 2009: 13–14). W sektorze bankowym Malty nastąpiło bardzo mocne obniżenie wskaźni-ka ROA, a główną przyczyną było obniżenie zysku netto wskutek niekorzystnych różnic kursowych oraz strat w działalności kredytowej (Central Bank of Malta, 2009: 34–35). W sektorze bankowym Słowenii nastąpiło znaczne zmniejszenie zysku netto, ale także znacznie wzrosły aktywa co spowodowało większe obniżenie wskaźnika ROA (Bank of Slovenia, 2009: 81–82).
Porównanie wskaźnika ROA z udziałem kapitału zagranicznego w aktywach sek-torów bankowych państw UE-12, podobnie jak w przypadku ROE, wskazuje również na pozytywną rolę tego kapitału w tych sektorach. Im większy udział, tym wyższy wskaź-nik, za wyjątkiem sektora litewskiego i łotewskiego.
9. Próba oceny sektorów bankowych
Za podstawę grupowania sektorów bankowych państw UE12 przyjęto dwa kryteria: 1) rentowność kapitałów własnych i aktywów (rys. 12),
2) efektywność pracy mierzoną zyskiem netto w przeliczeniu na 1. zatrudnionego. Przyjmując pierwsze kryterium można wydzielić cztery grupy sektorów banko-wych. Do pierwszej należy zaliczyć sektory bankowe Bułgarii i Rumunii. Posiadały one najwyższą wartość wskaźników ROE oraz ROA w 2008 r. Charakteryzowały się wyso-kim (ponad 65%) udziałem kredytów dla klientów w aktywach oraz bardzo niswyso-kim zaan-gażowaniem w obrót papierami wartościowymi (Bułgaria 7,14% aktywów, Rumunia od-powiednio 4,30%). Sektory bankowe tych państw potwierdzają tezę, że w pierwszych la-tach po akcesji do UE efektywność ich znacznie wzrasta, następnie maleje. Taka sytuacja wystąpiła we wszystkich sektorach UE-10.
Do drugiej grupy należy zaliczyć sektory bankowe Polski, Czech i Estonii. Posia-dały one przybliżone wartości wskaźników ROE, mieszczące się w przedziale 14–16% oraz wskaźniki ROA, od 1,07% do 1,37%. Sektory Polski i Estonii charakteryzowały się wysokim udziałem kredytów dla klientów w aktywach. Sektor Czech wyróżniał się bar-dzo wysokim zaangażowaniem w obrót dłużnymi papierami wartościowymi (ponad 20% aktywów).
Trzecią grupę stanowiły sektory bankowe Węgier, Cypru, Słowacji i Litwy. Cha-rakteryzowały się średnimi wskaźnikami ROE (przedział od 10,26% do 15,06%) oraz ni-skimi ROA (przedział od 0,79% do 0,97%). Posiadały one wysoki udział kredytów w ak-tywach (ponad 70%), a także w sektorach bankowych Słowacji i Cypru zanotowano wy-soki obrót papierami wartościowymi (odpowiednio 17,34% i 14,04%).
Czwartą grupę stanowiły sektory bankowe Malty, Łotwy i Słowenii. Charaktery-zowały się one bardzo niskimi wskaźnikami ROE i ROA. Udział kredytów w aktywach
sektorów wynosił ponad 70%. Najwyższe zaangażowanie w obrót papierami wartościo-wymi wystąpiło w sektorze Słowenii (ponad 14% aktywów).
Rozważając kryterium efektywności pracy można wydzielić również cztery grupy sektorów o wskaźniku zysku netto w przeliczeniu na 1. zatrudnionego:
1) większym niż 41 tys. euro, 2) w przedziale 31–40 tys. euro, 3) w przedziale 21–30 tys. euro, 4) mniejszym niż 20 tys. euro.
Uwzględniając dwa analizowane kryteria dokonano porównania sektorów banko-wych państw UE-12, a wyniki przedstawiono w tabeli 7. Na ich podstawie można sądzić, że w pierwszej grupie żaden sektor nie spełnił obydwu kryteriów. W drugiej grupie oby-dwa kryteria spełnił tylko sektor bankowy Czech, w trzeciej grupie sektory Słowacji i Li-twy, a w czwartej grupie sektory Słowenii i Łotwy.
3
Cypr Estonia Łotwa Litwa Węgry Malta Polska Słowenia Bułgaria Rumunia Czechy Słowacja 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 ROA w % ROE w %Rys. 12. Analiza rentowności sektorów bankowych państw UE-12 pod względem wskaźników ROE i ROA
(stan na koniec 2008 r.)
Źródło: opracowanie własne na podstawie rys. 9 i 11.
Tabela 7. Porównanie sektorów bankowych państw UE-12 według wskaźników rentowności i efektywności
pracy w 2008 r.
* W sektorze bankowym Łotwy wskaźnik wyniósł 0,51 tys. euro na jednego zatrudnionego, a w pozostałych sektorach był powyżej 17 tys. euro.
Źródło: opracowanie własne.
Grupa Wskaźniki rentowności (ROE i ROA) Wskaźniki efektywności pracy
I Bułgaria, Rumunia Cypr, Estonia
II Polska, Estonia, Czechy Czechy, Węgry
III Węgry, Cypr, Słowacja, Litwa Słowacja, Malta, Litwa, Bułgaria
Jedną z miar charakteryzujących sektory bankowe jest relacja kredytów do depo-zytów, gdyż świadczy o stabilności finansowej danego sektora. Mierzy się ją przy pomo-cy wskaźnika LDR (ang. loan-to-deposit ratio). Porównanie sektorów bankowych pod tym względem wskazuje, że w 2008 r. tylko w sektorze bankowym Czech wartość depo-zytów przewyższała wartość kredytów, czyli LDR był mniejszy od jedności (Czech Na-tional Bank, 2009: 51 oraz rys. 13). Wynika stąd, że tylko faktycznie sektor bankowy w tym kraju był niezależny od zewnętrznego finansowania. Taka sytuacja ma poważne konsekwencje dla rozwoju działalności kredytowej w pozostałych krajach, ponieważ po-zostają dwie drogi: wzrost depozytów lub dalsze uzależnianie się od zewnętrznego finan-sowania. Zmniejszenie dynamiki rozwoju akcji kredytowej może ujemnie wpłynąć na rozwój gospodarki danego kraju. Wyraźna dysproporcja pomiędzy wartością kredytów a depozytów wystąpiła w sektorach bankowych Estonii, Węgier, Litwy, Łotwy, Malty i Słowenii.
W 2008 r. znacznie wzrósł udział depozytów i kredytów w bilansach sektorów ban-kowych państw UE-12 w porównaniu z 2005 r. (Stefański, 2008: 520). Oznacza to, że banki powracają do tradycyjnej działalności depozytowo-kredytowej. Na Litwie, na przy-kład, banki koncentrowały się głównie na kredytowaniu przedsiębiorców i ludność oraz inwestowaniu w bezpieczne papiery wartościowe (Bank of Lithuania, 2009a: 17). Po-dobnie było w innych sektorach bankowych. Mieszkańcy krajów UE-12 także zaczęli preferować depozyty bankowe, jako bezpieczniejszą formę oszczędzania, wycofując się głównie z funduszy inwestycyjnych i giełd, na których w okresie kryzysu ponieśli duże straty. Charakterystyczną cechą sektorów bankowych UE-12 jest właśnie wysoki udział depozytów i kredytów w ich bilansach, w przeciwieństwie do sektorów bankowych
UE-74 ,8 62 ,1 83 ,1 72 ,0 85 ,8 74 ,4 70 ,4 70 ,8 78 , 80,2 65 ,9 58 ,0 66 ,9 39 ,6 48 ,3 39 ,7 43,8 34 ,3 60 ,9 43 ,6 60 ,3 57 ,1 76 ,8 63 ,5 0 20 40 60 80 100 Cy pr Cz ec hy Es to ni a W ęg ry Li tw a Ło tw a M al ta Po lsk a Sł ow en ia Sł ow ac ja Bu łg ar ia Ru m un ia %
Rys. 13. Kredyty i depozyty w bilansach sektorów bankowych państw UE-12 w 2008 r. (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: ECB, 2009: 5153.
7
kredyty depozyty
-15, w których średni udział depozytów i kredytów w ich bilansach jest znacznie niższy (ECB, 2009: 51–53).
W świetle przeprowadzonej analizy powstaje pytanie o stabilność sektorów banko-wych nobanko-wych państw UE. Nowe technologie bankowe, elektroniczne systemy płatności i przekazu środków pieniężnych, globalizacja rynku finansowego, ekspansja pochodnych instrumentów finansowych, dają szanse rozwijania usług bankowych, ale także stwarza-ją zagrożenia. Sektory bankowe państw UE-12 charakteryzustwarza-ją się różnym stopniem sta-bilności i odporności na ryzyko. Na rys. 14 przedstawiono zależność pomiędzy ryzykiem makroekonomicznym mierzonym wskaźnikiem Macro-Prudential Indicator (MPI) a wskaźnikiem ryzyka bankowego BSI (ang. Banking System Indicator). MPI jest okre-ślany za pomocą trzech cyfr, które wskazują na stopień prawdopodobieństwa wystąpie-nia ryzyka makroekonomicznego, a mianowicie: 1 – niskie, 2 – średnie, 3 – wysokie (Fitch Ratings, 2009: 2). BSI jest kombinacją średniego indywidualnego ratingu banków i ryzyka systemowego5(Fitch Ratings, 2009: 5). Wskaźnik używany jest do mierzenia si-ły finansowej sektora bankowego i określany w skali od A (bardzo wysoka), B (wysoka), C (odpowiednia), D (niska), E (bardzo niska). Analizując rys. 14 można stwierdzić, że sil-ny sektor bankowy ma większe prawdopodobieństwo wytrzymania większego makro-ekonomicznego ryzyka. Sześć analizowanych sektorów bankowych posiada niską i bar-dzo niską siłę finansową, ale pod względem ryzyka makroekonomicznego znacznie się różnią. Z tej grupy w najlepszej sytuacji znajduje się sektor bankowy Węgier. Pozostałe sześć sektorów charakteryzuje się odpowiednią siłą finansową, średnie jest też prawdo-podobieństwo wystąpienia ryzyka makroekonomicznego. Analizując podobną macierz opracowaną na podstawie wskaźników z 2005 r. należy podkreślić, że generalnie nastą-piły niekorzystne przesunięcia, np. Estonia posiadała BSI na poziomie A, Czechy – B, ale Polska – D (EBRD, 2005: 44).
W tabeli 8 przedstawiono wybrane wielkości charakteryzujące sektory bankowe w relacji do liczby ludności i zatrudnienia oraz liczbę instytucji kredytowych. Wynika z nich, że dostępność usług bankowych, czyli tzw. „ubankowienie społeczeństwa” jest
1
5Do ryzyka systemowego zalicza się między innymi płynność banków, zakres stosowania operacji
pozabilansowych, niskie kapitały własne, wysoki udział kredytów zagrożonych w portfelu kredytowym, nadmierną koncentrację kredytów, nadmierne kredytowanie podmiotów powiązanych.
Rys. 14. Macierz charakteryzująca stopień ryzyka makroekonomicznego i bankowego oraz siłę
ekonomicz-ną sektrów bankowych w państwach UE-12
Źródło: opracowanie na podstawie: Ficht Ratings, 2009: 8.
BSI
E Estonia, Litwa, Łotwa
D Węgry Bułgaria Rumunia
C Cypr, Malta, Polska, Słowenia Czechy, Słowacja
B A
niskie w państwach UE-12 w porównaniu z państwami UE-15. W Rumunii, Bułgarii, Słowacji i Czechach na jedną instytucję kredytową przypada wysoka liczba ludności. Najkorzystniejsza sytuacja w tym względzie występuje na Cyprze i Malcie. Podobnie jest, jeżeli za podstawę analizy przyjmie się liczbę ludności przypadającą do obsługi na jeden oddział.
Największą liczbę zanotowano w sektorach Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Słowa-cji, Rumunii, Malty i Polski. Brak jest wiarygodnych informacji na temat rozwoju ban-kowości internetowej w tych krajach, trudno jest dlatego wnioskować o przyczynie takiej sytuacji. Może bowiem występować silny związek pomiędzy liczbą oddziałów a banko-wością internetową. Wykorzystanie nowoczesnych technik obrotu pieniężnego, mierzo-ne liczbą ludności w przeliczeniu na jeden bankomat, świadczy o znacznym dystansie wobec średniego poziomu notowanego w UE-27. Tylko w trzech krajach (Estonia, Cypr, Słowenia) wskaźnik ten jest porównywalny z krajami UE-27 i trzeba stwierdzić, że w tym zakresie nie nastąpiły istotne zmiany w porównaniu z 2005 r. (Stefański, 2008: 522). Ak-tywa instytucji kredytowych w przeliczeniu na zatrudnionego, wyłączając sektory Mal-ty i Cypru, są bardzo niskie w porównaniu z sektorami państw UE-27, szczególnie niskie w sektorach bankowych Bułgarii, Rumunii i Polski, co może świadczyć o znacznym prze-roście zatrudnienia w tych sektorach. Analizując liczbę instytucji kredytowych w latach 2003–2008 należy stwierdzić, że nie zaszły w niej istotne zmiany, z wyjątkiem Cypru. W tym kraju znacznie zmniejszyła się liczba instytucji kredytowych, głównie z powodu
Tabela 8. Wybrane wskaźniki charakteryzujące sektory bankowe państw UE-12 w 2007 r.
* Instytucje kredytowe w rozumieniu art. 4, punkt 1 a i b Dyrektywy 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 177, Bruksela. Metodykę liczenia instytucji kredytowych przedstawiono w: ECB, 2008: 50.
** Dane za 2006 r. Źródło: ECB, 2008: 14. Kraj Liczba instytucji kredytowych* Liczba ludności na instytucję kredytową Liczba ludności na 1 bankomat** Liczba ludności na 1. oddział Aktywa na zatrudnionego w tys. euro Bułgaria 29 263 456 2 103 1 311 1 022 Czechy 56 184 250 3 129 5 541 3 497 Estonia 15 89 493 1 465 5 047 3 261 Cypr 215 3 663 1 474 855 8 076 Łotwa 31 73 402 2 403 3 336 2 403 Litwa 80 42 194 2 962 3 480 2 312 Węgry 206 48 814 2 643 2 969 2 589 Malta 22 18 603 2 607 3 935 10 066 Polska 718 53 086 3 837 3 284 1 357 Rumunia 42 512 201 3 575 3 393 1 092 Słowenia 27 75 032 1 321 2 849 3 609 Słowacja 26 207 560 2 702 4 616 2 544 UE-27 59 401 1 362 2 123 12 676
znacznego zmniejszenia liczby banków spółdzielczych poprzez ich konsolidację (IMF, 2009: 12, 30).
10. Sektory bankowe UE-12 w okresie kryzysu finansowego
Kryzys finansowy pogorszył kondycje sektorów bankowych na całym świecie. Szacuje się, że banki amerykańskie poniosły łączne straty w wysokości 2,8 bln dolarów (UST, 2009). Straty banków europejskich, szacowane na podstawie udzielonej bankom pomocy publicznej, wyniosą około 3,0 bln euro (ECB, 2009b: 14, 35–37). Składają się na nią: dokapitalizowanie banków (300 mld euro), gwarancje depozytów bankowych do kwoty 2,3 bln euro oraz doraźne działania ratunkowe i restrukturyzacyjne (400 mld eu-ro). Sektory bankowe Węgier i Słowenii otrzymały pomoc od swoich rządów, które prze-jęły część akcji banków, natomiast rząd Łotwy udzielił pomocy na bieżące wsparcie płyn-ności banków (CEC, 2009a: 17,19). Według stanu na dzień 31 marca 2009 r. żadnej po-mocy od swoich rządów nie otrzymały sektory bankowe: Bułgarii, Czech, Estonii, Cypru, Litwy, Malty, Polski, Rumunii i Słowacji (CEC, 2009a: 15–16). Wśród przyczyn braku pomocy ze strony rządów tych państw można wymienić zacofanie sektorów bankowych, polegające na nieangażowaniu się banków w transakcje spekulacyjne. Okoliczność ta może być przesłanką łagodniejszego kryzysu finansowego w tych krajach.
Aktywa całego sektora bankowego UE-12, pomimo dynamicznego rozwoju, są na-dal niskie, co świadczy o jego marginalnym znaczeniu w obecnej sytuacji. Większość państw UE12 posiada sektory bankowe, które w ostatnich kilku latach odnotowały dyna-miczny rozwój kredytów. Ich źródłem stał się znaczny udział kredytów walutowych na budownictwo mieszkaniowe, kupno samochodów, finansowanych z funduszy zagranicz-nych. Dlatego szczególne znaczenie dla stabilności finansowej tych sektorów ma stabil-ność kursów ich narodowych walut oraz działania podejmowane przez władze państwo-we. W tym kontekście państwa o niepłynnym kursie walutowym (Estonia, Litwa, Łotwa, Bułgaria) napotykają na największe problemy w sektorach bankowych.
Wysoki poziom kontroli sektorów bankowych państw UE-12 przez europejskie in-stytucje finansowe powoduje, że dokonywany jest za ich pośrednictwem transfer ryzyka bankowego w każdej formie. Zachowanie tych instytucji finansowych będzie mieć klu-czowe znaczenie dla stabilności, jak i dalszego rozwoju sektorów bankowych państw UE-12. Dlatego banki tych państw powinny koncentrować się na stosowaniu norm ostroż-nościowych, a instytucje nadzorcze na egzekwowaniu obowiązków od każdego posiada-cza znaczącego pakietu akcji.
zakończenie
Ogólnie można stwierdzić, że większość państw UE-12 posiada sektory bankowe niewielkie w porównaniu z ich gospodarką narodową. Pod względem wielu wskaźników ekonomiczno-finansowych ustępują sektorom bankowym państw UE-15 (Baka, 2005; Gospodarowicz, 2004). W latach 2005–2008 uzyskały jednak wyższe, niż sektory
we tych państw, wskaźniki rentowności i wypłacalności. W większości państw UE-12 aktywa banków są własnością kapitału zagranicznego, dzięki czemu zostały one włączo-ne do globalwłączo-nej gospodarki finansowej. Z drugiej jednak strony niewielki udział w tych aktywach inwestorów krajowych należy ocenić negatywnie, bowiem osiągane zyski nie będą reinwestowane w rozwój krajowej gospodarki. Można więc stwierdzić, że o rozwo-ju sektorów bankowych w państwach UE-12 decydować będą zagraniczni właściciele banków, czego przykładem są Słowacja, Litwa, Łotwa, Bułgaria, Rumunia Czechy, Es-tonia, ale także i Polska. Państwa te powinny podjąć działania w celu budowania naro-dowych grup kapitałowych. Ważnym czynnikiem ich rozwoju będzie także ogólne tem-po rozwoju gostem-podarczego, które od tem-początku kryzysu finansowego w drugiej tem-połowie 2007 r. stale się zmniejsza, a prognozy na 2010 r. też nie są zadawalające (EBRD, 2009: 29). W raportach finansowych wielu krajów wskazuje się także na niekorzystny trend wskaźników efektywnościowych banków w 2010 r. (Magyar Nemzeti Bank, 2009: 48; Bank of Estonia 2009: 46–47). Można także prognozować, że sektory bankowe UE-12 bę-dą się rozwijać w tempie wzrostu dochodów obywateli. Będzie to więc powolny wzrost bowiem prognozy w zakresie dochodów nie są optymistyczne. Poziom zamożności oby-wateli państw UE-12 znacznie odbiega od średniej w UE. Według najnowszych danych Eurostatu, Bułgaria, Rumunia i Polska posiadają najniższy poziom zamożności w UE (odpowiednio 41%, 47% i 56% średniej).
Bibliografia
Baka W., Bankowość europejska, PWN, Warszawa 2005. Bank of Estonia, Financial Stability Review, Tallinn, No.1, 2009. Bank of Latvia, Financial Stability Report 2008, Riga 2009.
Bank of Lithuania, Annual report of The Bank of Lithuania 2008, Vilnius 2009. Bank of Lithuania, Financial stability review 2009, Vilnius 2009a.
Bank of Slovenia, Financial Stability Review, May 2009. Bulgarian National Bank, Report-January-June 2008, Sofia 2008. Central Bank of Malta, Financial Stability Report 2008, Valletta 2009. Central Bank of Slovenia, Financial Stability Report, May 2006.
CEC, European financial integration report 2008, Commission of the European Communities, Brussels 2009.
CEC (2009a), Report from the Commission. Special edition on state aid interventions in the current
financial and economic crisis, Commission of the European Communities, Brussels, April.
Czech National Bank, Financial stability report 2008/2009, Praha 2009.
Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe, Dziennik Urzędowy Unii
Europejskiej L177, Bruksela.
EACB, Key statistics. Financial Indicator European Association of Co-operative Banks, www. eurocoopbanks.coop, 2007
European Commission, Financial services provision and prevention of financial exclusion, Brussels 2008. ECB, EU banking sector stability, Frankfurt am Main, October 2005.
ECB, EU banking structures, Frankfurt am Main, October 2006a. ECB, EU banking sector stability, Frankfurt am Main, November 2006b. ECB, EU banking structures, Frankfurt am Main, October 2008. ECB, EU banking sector stability, Frankfurt am Main, August 2009.
ECB, Statistics Pocket Book, Frankfurt am Main, December 2009a.
ECB, EU banks’funding structures and policies, Frankfurt am Main, May 2009b.
EIU, Risk and regulation. A new era for capitalism, Economist Intelligence Unit, London 2009. Ėgert B., Backė P., Zumer T., Credit growth in Central and Eastern Europe. New (over) shooting stars?,
„Working Paper Series ”, No 687, European Central Bank, Frankfurt am Main 2006.
EBRD, Transition report 2005. Business in transition, European Bank for Reconstruction and Development, London 2005.
EBRD, Transition report 2009. Transition in crisis, European Bank for Reconstruction and Development, London 2009.
Fitch Ratings, Bank systemic risk report, November 2009, www.fitchratings.com.
Fries S., Neven D., Seabright P., Market entry, privatization and bank performance in transition, „Economics of Transition”, Volume 14, No 4, European Bank for Reconstruction and Development, London 2006.
Gospodarowicz A. (red.), Banki w Unii Europejskiej, Wyd. PASSAT, Poznań–Wrocław 2004.
Gropp R., Duca M., Vesala J., Cross-border bank contagion in Europe, ECB, “Working Paper Series” No 662, July 2006.
IMF, Cyprus financial system stability assessment, International Monetary Fund, Washington, November 2009.
KNB, Sytuacja finansowa banków w 2005 r. Synteza, Warszawa 2006.
Krześniak M., Przy wyborze banku liczy się cena, „Rzeczpospolita”, 2009 nr 294. Magyar Nemzeti Bank, Report on Financial Stability, Budapest, April 2009.
Mörttinen L., Poloni P., Sandors P., Vesala J., Analysing banking sector conditions. How to use
macro-prudential indicators, European Central Bank, Frankfurt am Main, „Occasional Paper Series”, No
26, April 2005.
NBP, Raport o stabilności systemu finansowego, Warszawa 2009. National Bank of Romania, Financial stability report, Bucharest 2009. National Bank of Slovakia, Financial stability report 2008, Bratislava 2009. Schepers M., Banki będą jeszcze bankrutować, „Rzeczpospolita”, 2009 nr 215.
Stefański M., Kierunki ewolucji sektora bankowego w Polsce po 1989 r., WSHE, Włocławek 2006a. Stefański M., Banking sectors in new EU member states: their economic position and financial strength,
„Social Sciences Bulletin”, No 2, Daugavpils University, Latvia 2006b.
Stefański M., Nowe regulacje dotyczące wymagań kapitałowych wobec bankowy, NBP, „Materiały i Studia”, Zeszyt Nr 212, 2006c.
Stefański M., Sektory bankowe nowych państw członkowskich Unii Europejskiej – analiza porównanwcza, [w:] Ignasiak-Szulc A., Kosiedowski W. (red.), Problemy współpracy gospodarczej w Regionie
Bałtyckim w kontekście integracji europejskiej, TNOiK, Toruń 2008.
The World Bank, Global development finance. The role of international banking, Washington 2008. The Banker, The Top 1000 World Banks 2007, London 2007.
Tochkov K., Nenovsky N., Efficiency of commercial banks in Bulgaria in the wake of EU accession, Bulgarian National Bank, Discussion Paper No 75, 2009.
USDT, Agency Financial Report, United States Department of the Treasury, Office of Financial Stability, Washington 2009.
Banking sectors in the new european Union member states
Summary
The main goal of his article is to analyze the economic position and financial strength of banking sectors in the new European Union member states (EU-12). The
banking sector consists of all banks that operate in a given country except for the central bank and non-operating banks, such as those in the state of insolvency or liquidation. The author discusses EU-12 banking sectors with regard to a number of economic and financial indices, including the size of assets, the degree of their concentration, ownership types, financial results and efficiency. The analysis is followed by an attempt to evaluate those sectors and assess their financial stability and resistance to macroeconomic and banking risks. Action EU-12 banking sectors in the time of financial crisis is presented as well. Analysis is accompanied by the hypothesis, that about further development of UE-12 banking sectors will decide foreign owners of banks.
