"Vax Pat rum" 8 / 1 9 8 8 / z . 14
"GŁOŚCIE MIŁOŚĆ PRZEZ PRAWD#"
P rze m ó w ie n ie O jc a Ś w ię te g o J a n a P aw ła I I
do u c z e s tn ik ó w K a p i t u ł y G e n e r a ln e j A u g u stia n ó w
Drodzy B r a c ia J
1. J e s te m b a rd z o s z c z ę ś l i w y , że mogę was p r z y j ą ć n a t e j s z c z e g ó l n e j a u d i e n c j i , p r z e w i d z i a n e j d i a was - u c z e s tn ik ó w K a p itu ły G e n e ra ln e j Zakonu A u g u s tia ń s k ie g o , k t ó r a j e s t z k o l e i
174, począw szy od 1256 r o k u . Moje p o z d r o w ie n ia k i e r u j ę do P r z e o r a G e n e ra ln e g o , o . T e o d o ra V. T a c k a , k t ó r y w o s t a t n i c h l a t a c h
k ie r o w a ł zakonem , do je g o w sp ó łp ra c o w n ik ó w , do w as, O jcow ie Ka p i t u l n i , a z a waszym p o ś re d n ic tw e m p ra g n ę r o z c f ą g n ą ć s w o ją m yśl n a w s z y s tk ic h w aszych w s p ó ł b r a c i , r o z s i a n y c h j u ż w ponad 40 n a r o d a c h , k t ó r y c h t u t a j g o d n ie r e p r e z e n t u j e c i e .
P ierw szym u c z u c ie m w ypływ ającym z d u sz y w t e j w ażn ej c h w i l i j e s t w d z ię c z n o ś ć d l a P a n a , dawcy w s z e l k i e j ł a s k i , k t ó r y p r z e z t y l e wieków i b u rz d z ie jo w y c h z e c h c i a ł zachow ać żywym i d y
nam icznym w asz z a k o n , z d łu g im z a s tę p e m ś w ię ty c h i m isty k ó w , b ę d ący w p r z e s z ł o ś c i n a tc h n ie n ie m d l a m y ś l i c i e l i i p a s t e r z y w i e l k i e j m ia ry i sław y ś w ia to w e j, z a k o n , k t ó r y o b e c n ie l i c z y 3 .4 0 0
zak o n n ik ó w , w tym 2 .5 7 0 k a p ła n ó w . Wy d o b rz e z n a c i e podstaw ow ą wa gę m o d litw y w o g ó le i d z i ę k c z y n i e n i a w ż y c iu i n a u c z a n iu św. Au g u s ty n a ! On, k t ó r y ta k wysoko w z b ił s i ę w g ó rę w k o n t e m p l a c j i
praw dy B ożej i ta k g łę b o k o w n ik n ą ł w c z e l u ś c i e ta je m n ic Boga
i c z ło w ie k a , z r o z u m ia ł b e z w z g lę d n ą k o n ie c z n o ś ć p o k o rn e j i w p e ł n i u f n e j m o d litw y . C h o c ia ż i n t e l i g e n c j a c z ło w ie k a może być p r z e n i k l i wa, t o je d n a k ta je m n ic a zaw sze j ą n ie s k o ń c z e n ie p r z e w y ż s z a , a mo
d l i t w a s t a j e s i ę p o t r z e b ą d u s z y . " F i t / . . . / i n o r a t i o n e c o n v e r s i o
P rz e m ó w ie n ie w y g ło sz o n e w C a s t e l G a n d o lfo 25 V I I I 1983 r .^ T e k s t o r y g in a ln y : I n s e g n a m e n ti d i G io v a n n l P a o lo I I , C i t t a d e l V a tic a n o 1983, V I /2 , 3 0 3 -3 0 8 . Tłum , z w ło s k ie g o 1 o p rą
c o r d i s / . . . / - m ówił Ś w ię ty B isk u p - e t i n i p s a c o n v e r s i o n e p u r g a t i o i n t e r i o r i s o c u l i / . . . / " .
D ru g ie u c z u c i e - to w ezw an ie: p o t r z e b a wam n a d p r z y r o d zo n e g o ś w i a t ł a p o d c z a s o b r a d , k t ó r e m u s ic ie p r o w a d z ić d l a d o b r a w aszeg o z a k o n u w p r z y s z ł o ś c i , a t a k ż e d l a c a ł e g o K o ś c io 50 -ł a . Na K a p i t u l e bowiem n i e t y l k o w y b ić s i ę P r z e o r a G e n e r a l nego i je g o b e z p o ś r e d n i c h w sp ó łp ra c o w n ik ó w na n a j b l i ż s z e s z e ś ć l a t , a l e p r z e d e w s z y s tk im podejm ow ane s ą p r z e d s i ę w z i ę c i a i i n i c ja ty w y , m a ją c e z a c e l p o p i e r a n i e d u ch o w ej i a p o s t o l s k i e j ż a r l i w o ś c i w s z y s tk ic h c z ło n k ó w z a k o n u . S ą t o w y d a r z e n ia o p o d s t a wowym z n a c z e n i u , k t ó r e w ym agają w i e l k i e g o z m y s łu o d p o w ie d z ia l
n o ś c i , j a k ró w n ie ż s z c z e g ó ln e g o d a r u d a l e k o w z r o c z n o ś c i . Waszemu z g ro m a d z e n iu w ię k s z ą r a n g ę n a d a j ą t a k ż e t r z y s z c z e g ó l n e w y d a r z e n ia : Rok Ś w ię ty O d k u p ie n ia , w k t ó r e g o o b ch o dy z a a n g a ż o w a ł s i ę c a ł y K o ś c i ó ł ; 4 5 0 - l e c i e p r z y b y c i a do Amery k i , a d o k ł a d n i e j m ówiąc do M eksyku, p i e r w s z e j g ru p y a u g u s t i a ń s k i c h m i s j o n a r z y ; i w r e s z c i e - p r z y g o to w a n ie obchodów 1 6 0 0 - l e c i a n a w r ó c e n ia św. A u g u s ty n a / 3 8 6 - 3 8 7 / . W c e l u s k u t e c z n i e j s z e g o p o p a r c i a duchow ej i a p o s t o l s k i e j ż a r l i w o ś c i z a k o n u , K a p i t u ł a z a l e c a uw ażne s tu d iu m n ad u r z e c z y w i s t n i a n i e m " f o r m a c j i c i ą g ł e j " , k t ó r a m e to d y c z n ie i d o g ł ę b n i e o b ejm o w ałab y j e d n o s t k i i w s p ó ln o tę p r z e z o r g a n iz o w a n ie s p e c j a l n y c h k u rsó w t e o l o g i i , d u s z p a s t e r s t w a , d u c h o w o śc i o r a ż s p o t k a ń i w s p ó ln y c h z ja z d ó w a u g u s t i a ń s k i c h , j a k o w s p o m in a ją o tym w y r a ź n ie K o n s t y t u c j e . J e s t t o te m a t o n a jw ię k s z e j w ad ze, s z c z e g ó l n i e w ś w i e c i e w s p ó łc z e s n y m , k t ó r y s ł u s z n i e domaga s i ę , aby osoby z a k o n n e b y ły d o k t r y n a l n i e pewne i duchowo d o b r z e u fo rm o w an e; d o ty c z y t o n i e t y l k o was - A u g u s tia n ó w , a l e i d u c h o w ie ń s tw a , za k o n n ik ó w k a ż d e j k o n g r e g a c j i o r a z ś w i e c k i c h z a a n g a ż o w a n y c h w a p o s t o l a t . C h o d zi t u o " f o r m a c ję c i ą g ł ą " n i e t y l k o i n t e l e k t u a l n ą , n aw et j e ś l i j e s t a b s o l u t n i e k o n i e c z n a , l e c z t a k ż e o f o r m a c ję o b e jm u ją c ą c a ł e g o c z ł o w i e k a : j e g o i n t e l i g e n c j ę , w o lę , z m y s ły ; można by p o w ie d z ie ć - f o r m a c j ę n a p ra w dę " a u g u s t i a ń s k ą " , k t ó r a p r o w a d z iła b y do u s t a w i c z n e j odnowy zarów no w sp ó ln o to w e g o s p o s o b u ż y c i a Z ak o n u , j a k i p r z y s t o s o w a n i a d y s c y p l i n r e l i g i j n y c h .
Z ty c h to w ł a ś n i e powodów p o t r z e b a wam b a r d z o m o d litw y : "Módl s i ę w n a d z i e i , m ódl s i ę z w i a r ą i m i ł o ś c i ą - p i s a ł n a s z
1 De s e rm o n e D o m in i i n m o n te I I 3 , 1 4 , CCL 3 5 , 104 2 P o r . C o n s t i t u t i o n e s O r d i n i s S . A u g u s t i n i 1 1 0 .
- 51
Ś w ię ty - m ódl s i ę z e s t a ł o ś c i ą i c i e r p l i w o ś c i ą " ^ . M o d litw a j e s t k o n i e c z n a j a k ł a s k a , k t ó r ą nam w y p r a s z a . Głównym z a d a n ie m wa
s z e g o Z akonu j e s t z a c h o w a n ie żywego i p o c i ą g a j ą c e g o z a f a s c y n o w a n ia św. A u g u sty n em , t a k ż e we w sp ó łc z e sn y m s p o ł e c z e ń s t w i e , k t ó r y j e s t o lś n ie w a ją c y m i e n t u z j a s t y c z n y m id e a łe m , p o n ie w a ż d o k ł a d n a i p e ł n a z a a n g a ż o w a n ia z n a jo m o ś ć je g o m y ś li i ż y c i a w zbu d z a p r a g n i e n i e B oga, z a c h w y t J e z u s e m C h ry s tu s e m , m i ł o ś ć do mą d r o ś c i i p ra w d y , p o t r z e b ę ł a s k i , m o d litw y , c n o t y , m i ł o ś c i b r a t e r s k i e j , p r a g n i e n i e s z c z ę ś l i w e j w i e c z n o ś c i . 2 . J a t a k ż e z wami ł ą c z ę s i ę o d l i t w ą , g d y ż j e s t e m p r z e k o n a n y , i ż m a c ie do s p e ł n i e n i a w ś w i e c i e w sp ó łc z e sn y m w i e l k i e p o s ła n n ic tw o - d a ć o d c z u ć m i ł o ś ć i m i ł o s i e r d z i e C h r y s t u s a t a k ż a r l i w i e i g o r ą c o , j a k w asz O j c i e c i M i s t r z . "P óźno C ię u m iło w ałem , P i ę k n o ś c i t a k daw na a t a k now a, p ó źn o C ię u m iło w a łe m ,
- w o ła ł z u ś m ie r z o n ą g o r y c z ą św. A u g u s ty n , a l e , r a z o s ią g n ą w s z y p ra w d ę , p o ś w i ę c i ł s i ę j e j b e z r e s z t y i ż y ł t y l k o d l a n i e j , ś w ia d
c z ą c o n i e j , g ł o s z ą c j ą , b r o n i ą c j e j , o f i a r u j ą c s i ę c a ł k o w i c i e d l a n i e j : "0 a e t e r n a v e r i t a s , e t v e r a c a r t i a s e t c a r a a e t e r n i t a s ! Tu
g
e s Deus m eus, T i b i s u s p i r o d i e a c n o c t e , " - w o ła ł do B oga, w "Wy z n a n i a c h " , a w " S o l i l o k w i a c h " : " J u ż C i e b i e t y l k o kocham , za T obą
t y l k o i d ę , C i e b i e t y l k o sz u k am , T o b ie t y l k o s ł u ż y ć j e s t e m g o to w y , bo Tyś je d y n y j e s t prawym w ła d c ą - do C i e b i e p r a g n ę n a l e ż e ć / . . . / . P o w ie d z m i, d o k ąd mam s i ę z w r ó c i ć , aby u j r z e ć C i e b i e , a u fam , że
w s z y s tk o , co r o z k a ż e s z , u c z y n i ę " . T aicie m uszą być t a k ż e i w a sz e u c z u c i a , aby móc wykonywać w y b ran e p r z e z was i p o w ie r z o n e wam
z a d a n i e .
3 . Na r o z p o c z ę c i e K a p i t u ł y zw racam s i ę do was i do w szy s t k i c h c z ło n k ó w z a k o n u z tym samym żarem św. A u g u s ty n a : " M i ł u j c i e Praw dę z c a ł e g o s e r c a i z c a ł e j d u s z y ! " - K o c h a j c i e p ra w d ę , p r z e d e w s z y s tk im , m a ją c żywe z r o z u m ie n ie d l a w s p ó łc z e s n e g o s p o ł e c z e ń s t w a , w k tó ry m ż y je m y . W d z i s i e j s z y m ś w i e c i e j e s t w i e l e 3 E p i s t u l a 130, 1 6 , 2 9 , CSEL 4 4 , 7 3 . 4 C o n f e s s io n e s X 2 7 , 3 8 , CSEL 3 3 , 2 5 5 , tłu m . Z. K u b ia k / Ś w i ę t y A u g u s ty n , W y z n a n ia , W arszaw a 1 9 8 7 3 /, 2 4 6 .
5 Tam że, V II 10, 16, CSEL 3 3 , 1 5 7 .
6 S o l i l o ą u i a I 1, 5 , PL 3 2 , 8 7 2 , tłu m . A. Ś w id e rk ó w n a , DF I I 12.
52
-o só b , k tó r e ja!^ ów. A u gu styn s z u k a j ą prawdy i s e n s u w ła sn e g -o
ż y c i a , z n a c z e n ia h i s t o r i i zaw sze tak b u r z liw e j i n ie p r z e w id z ia n e j , a ta k ż e r a c j i sam ego w s z e c h ś w ia t a , wym ykającego s i ę d e f i n i
tywnemu p o zn a n iu w ie d z y . P a m ię t a j c ie o tym , co p i s a ł Ś w ię ty w "Wyznaniach": "Stałem s i ę sam d la s i e b i e w ie lk im problemem
P ytałem mą d u s z ę , d la c z e g o j e s t tak sm utna i czemu ta k s t r a s z
-*7
n ie mnie d r ę c z y , a ona n i e p o t r a f i ł a mi na to o d p o w ie d z ie ć " . J a k ż e a k tu a ln e s ą t e s ło w a ! D w a d z ie ś c ia l a t tem u, w przem ów ie
n iu na o tw a r c ie d r u g ie j s e s j i Soboru W a ty k a ń sk ieg o I I , Paw eł VI m ów ił: " S p o jr z e n ie zw rócone na ś w ia t n a p e łn ia nas ogromnym smut kiem ze w zg lęd u na w i e l e z ł a : b e z b o ż n ic tw o p o c h ła n ia c z ę ś ć lu d z k o ś c i i p o c ią g a za so b ą z a c h w ia n ie p o rzą d k u i n t e l e k t u a l n e g o ,
m oraln ego i s p o łe c z n e g o , k t ó r e g o ś w ia t t r a c i p o j ę c i e . P od czas gdy r o ś n i e ś w i a t ł o n auk i o r z e c z a c h m a t e r ia ln y c h , r o z p r z e s t r z e n ia s i ę c ie m n o ść n auk i o Bogu i , co z a tym i d z i e , t a k ż e praw dzi wej nauki o c z ło w ie k u . P o d cza s gdy p o s t ę p cu d ow n ie d o s k o n a li
w s z e lk ie g o r o d z a ju n a r z ę d z ia , k tó r y m i d y sp o n u je c z ł o w i e k , j e -o
go s e r c e s k ł a n i a s i ę w k ie r u n k u p u s t k i , sm u tk u , r o z p a c z y " .
D ram atyczne s t w ie r d z e n i a , za w sze b o l e ś n i e praw dziw e! J a k ż e j e d nak praw dziw e i j e s z c z e b a r d z ie j p r z e jm u ją c e p o z o s t a j e w o ła n ie św . A u gustyn a: " F e c i s t i n os ad T e, Dom ine, e t in ą u ie tu m c o r
Q
nostrum d on ec r e ą u i e s c a t i n T e!" Z u d e r z a j ą c e g o z j a w is k a
z e ś w ie c c z e n ia m usi p o w sta ć fenom en " d o jrzew a n ia " w ia r y , a w ię c p e r s o n a l i z a c j i , d ro g ą p o sz u k iw a n ia i o s o b i s t e g o p r z e k o n a n ia .
C zło w iek a p e łn e g o problem ów , k t ó r y p o s z u k u j e , i d z i s i e j s z e g o c h r z e ś c i j a n i n a , k tó r y domaga s i ę j a s n o ś c i i p e w n o ś c i, n a le ż y
z r o z u m ie ć , k o ch a ć i wspom agać.
K o c h a jc ie n a s t ę p n ie p r z e d e w sz y stk im prawdę z e s z c z e g ó l n ą t r o s k ą o p r a w o w ie r n o ść , g o r l i w i e s łu c h a j ą c M is t r z a , k t ó r y mówi we w n ę tr z u , i będąc ś c i ś l e z j e d n o c z e n i z K o ś c io łe m , Matką z b a w ie n ia . " C h rystu s n ie c h b ę d z ie w twym s e r c u - p o u c z a ł B isk u p Hippony n a m a sz c z e n ie J eg o n ie c h b ę d z ie w s e r c u , by n i e z n a
-7 C o n f e s s io n e s IV 4 , 9 , CSEL 3 3 , 7 0 , K ubiak 6 8 .
8 In se g n a m e n ti d i P a o lo V I, C i t t a d e l V a tic a n o i 9 6 3 . I i8 2 9 C o n f e s s io n e s I i , 1 , CSEL 3 3 , i .
- 53
l a z ł o s i ę s e r c e s p r a g n io n e w s a m o tn o ś c i i bez ź r ó d e ł , w k t ó r y c h by s i ę o r z e ź w i ł o . W ew nątrz j e s t N a u c z y c ie l, k t ó r y u c z y : C h r y s tu s
u c z y , J e g o n a t c h n i e n i e u c z y . G dzie z a ś n i e ma J e g o n a t c h n i e n i a 10
i je g o n a m a s z c z e n ia , tam d a re m n ie b rz m ią z z e w n ą trz s ło w a " .
A le t o w ła ś n ie K o ś c ió ł m usi byó p rzew o d n ik iem n a d ro d z e P raw d y . Pod tym w zględem św. A u g u sty n j e s t j a s n y i s ta n o w c z y : "Quantum
11 q u is q u e am at E c c le s ia m C h r i s t ! , ta n tu m h a b e t S p ir itu m S anctum " ,
12 "Non h a b e n t D ei c a r i t a t e m , q u i E c c l e s i a e non d i l i g u n t u n ita te m "
Tak c z y ń c i e , a b y ś c i e b y l i "dobrym z ia rn e m " i zaw sze j e s i a l i , w t a k i s p o s ó b , aby k a ż d y , k to s ł u c h a w aszego s ło w a i w aszych
r a d , mógł p o c z u ć s i ę u tw ierd zo n y m w p ra w d z ie i w m i ł o ś c i do
C h r y s tu s a i K o ś c i o ła o r a z c i e s z y ć s i ę , i ż z d ą ż a do n i e b i e s k i e g o M ia s ta .
K o c h a jc ie w r e s z c i e p raw d ę, o d d a ją c s i ę w sp o só b w ła śc iw y
d z i e ł u w a s z e j d o s k o n a ł o ś c i . Głównym zad an iem w aszego Zakonu j e s t k o n te m p la c ja z zam iarem w y k o r z y s ta n ia j e j w ż y c iu czynnym , w n a u c z a n iu i w m i ł o ś c i . Św. A u g u sty n dom agał s ię - o d p o w ie d n ie g o p r z y
g o to w a n ia w d y s c y p lin a c h r e l i g i j n y c h , z w ła s z c z a w P iś m ie ś w ., aby n a s t ę p n i e móc we w ła śc iw y sp o só b p e ł n i ć s w o ją s łu ż b ę k a p ł a ń s k ą ,
w ie lk ą wagę p rz y w ią z y w a ł do ż y c ia w sp ó ln o to w eg o z e w z g lę d u na m o ż liw o ść o s i ą g a n i a w ię k s z e j d o s k o n a ło ś c i d z i ę k i w zajem nej po
mocy św . A u g u sty n n a u c z a , że a p o s t o ł m usi byó n a jp ie r w "mężem
' 14
m o d litw y " , a potem g ł o s i c i e l e m . V/ tym w z g lę d z ie n a le ż y p o d k r e ś l i ć k o n ie c z n o ś ć s u ro w o ś c i ż y c i a , p o w a g i, p o c z u c ia d y s c y p l i n y ,
ś w i ę t e j odw agi zarów no w s ta w ia n iu wymogów w im ię C h r y s tu s a i K o ś c i o ł a , j a k i w p o s ł u s z e ń s t w i e . Każdy a u g u s t i a n i n m usi w sp o só b s z c z e g ó ln y p a m ię ta ć , że j e s t n a rz ę d z ie m i w s p ó łp r a
cow nikiem " ł a s k i " B o ż e j. W ydaje s i ę , że św. A u g u sty n we w szy s t k i c h s w o ic h d z i e ł a c h , s ta n o w ią c y c h n ie w y c z e rp a n e ź r ó d ł o d l a m e d y ta c ji i w z lo tó w , c h c e nam s t a ł o mówić, że ch o ć z p e w n o ś c ią
t r z e b a s t a r a ć s i ę c o r a z b a r d z i e j z ro z u m ie ć , to je d n a k r z e c z ą iO I n I o a n n i s e p i s t u l a m ad P a r th o s t r a c t a t u s I I I 13, PL 35, 2004, PSP 1 5 /2 , 4 1 9 -4 2 0 . 11 12 13 14 I n I o a n n i s E v u n g cliu m t r a c t a t u s 3 2 , 8 , CCL 3 6 , 3 0 4 . De b a p tis m o c o n t r a D o n a t i s t a s I I I 16, 21, PL 4 3 , 14 P o r . E p i s t u l a 2 1 1 , 12, CSEL 5 7 , 3 6 6 . P o r . De d o c t r i n a C h r i s t i a n a IV 15, 3 2 , CCL 3 2 , 138.
54
-o w i e l e w a ż n i e j s z ą j e s t zaw sze c -o r a z b a r d z i e j m ił-o w a ć : "Im w ię „15 A w ię c - m i c e j w ięc b ę d z ie s z m iło w a ł, tym w yżej w s t ą p i s z
ło w ać p ra w d ę , o z n a c z a w k o n k r e c i e m iło w ać ś w i ę t o ś ć ." K i e d y z a c z - n i e s i ę n ie p o k ó j - t a k on napom ina - zbudź ś p i ą c e g o C h r y s t u s a . P o sta w na n o g i s w o ją w i a r ę , a z o b a c z y s z , że c i ę n i e o p u ś c i " .
4 . U m iło w an i! K o ń cząc to n a s z e m iłe s p o t k a n i e , i d ę d a l e j z a n a u k ą Ś w ię te g o D o k to r a , w p a ja ją c w was c z u ł ą i g łę b o k ą m i
ł o ś ć do N a j ś w i ę t s z e j M aryi P an n y . W d z i e l e na te m a t d z ie w ic tw a A u g u sty n p i s z e : " M a ria c o o p e r a t a e s t c a r i t a t e u t f i d e l e s i n E c
-c l e s i a n a s -c e r e n t u r , quae i l l i u s -c a p i t i s membra s u n t : -c o r p o r e 17
v e r o i p s i u s c a p i t i s m a te r " . M a ry ja p r z e z sw ą m i ł o ś ć w s p ó łd z ia ł a ł a , by d a ć nam ż y c ie n a d p r z y r o d z o n e j ^ i e c h Ona was o ś w ie c i i
n a t c h n i e w ty c h d n ia c h w zm ożonej p r a c y ! N ie c h p r z e d e w s z y s tk im o c h r a n i a i u m a c n ia c a ł y Z akon A u g u s t i a ń s k i w ż a rliw y m z d ą ż a n iu ku Temu, k t ó r y j e s t " c e le m n a s z y c h p r a g n i e ń " , k t ó r e g o będziem y
o g lą d a ć b e z k o ń c a w " s z a b a t b ez w i e c z o r u " , k o c h a ć b e z t r u d u ,
w y s ła w ia ć bez z m ę c z e n ia . " O to , co b ę d z ie na k o ń c u , a l e bez k o ń c a . Bo i j a k i ż in n y j e s t n a s z c e l , j e ś l i n i e d o j ś c i e do K ró
l e s t w a , k t ó r e n i e ma ż a d n e g o końca?"'**
N ie c h wam t a k ż e to w a rz y s z y B ło g o s ła w ie ń s tw o A p o s t o l s k i e , k t ó r e g o z g ł ę b i s e r c a wam u d z ie la m i r o z c ią g a m na w s z y s t k i c h w s p ó ł b r a c i z a k o ń u . J a n P aw eł I I 15 16 17 E n a r r a t i o n e s i n psalm um 8 3 , 10, CCL 3 9 , J . S u lo w s k i, PSP 4 0 , 6 6 . 1 1 5 5 , Tam że, 9 0 , 2 , 11, CCL 3 9 , 1 2 7 6 -1 2 7 7 , PSP 4 0 , 197* De s a n c t a v i r g i n i t a t e 6 , 6, CSEL 4 1 , 2 4 0 . De C i v i t a t e D ei XXII 3 0 , CCL 4 8 , 8 6 6 , tłu m . W. K o r n a to w s k i /Ś w ię ty A u g u s ty n , 0 p a ń s tw ie Bożym, W arszaw a 1 9 7 7 / I I 6 1 7 . 18
