Kalembka, Sławomir
Wysokość nakładów prasy lyońskiej
w 1841 roku (materiały)
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 11/2, 237-251
M A T E R I A Ł Y
I
W S P O M N I E N I A
R ocznik H istorii C zasop iśm ien n ictw a P o lsk ieg o X I 2
SŁAW O M IR K A L E M B K A
W YSOKOŚĆ NAKŁADÓW PR A SY LY O N S K IE J W 1841 ROKU
M A TE R IA Ł Y
Na początku 1831 r. p a ry sk i „Le T em ps” takie daw ał pouczenia p ro w incjonalnej prasie francuskiej: „w olelibyśm y widzieć w dziennikach prow incj onalnych więcej przezorności, m niej zaufania do poglądów, k tó re poczta dostarcza każdego ra n k a [z Paryża], zależność m niej ślepą i m niej niewolniczą; k ra j i w ładza zyskałyby n a ty m ”1. Ta k ry ty c z n a ocena, może i słuszna wobec części ówczesnych francuskich czasopism prow incjonalnych, nie d a się zastosować do p ra s y lyońskiej doby Mo narchii Lipcowej, p rasy drugiego m iasta F ran cji, p rasy zasługującej n a większe niż dotąd zainteresow anie h istoryków czasopiśm iennictw a.
D ane dotyczące wysokości nakładów p rasy lyońskiej w 1841 r. miają w alor rów nież jak o m a te ria ł porów naw czy dla b adań n ad h istorią p rasy polskiej, a przede w szystkim w arszaw skiej w pierw szej połowie X IX w., i dlatego zasługują n a publikację. Do porów n ań ty ch bardziej n ad aje się w łaśnie czasopiśm iennictw o lyońskie niż paryskie, gdyż W arszaw a, choć była stolicą K ró lestw a Polskiego, 'liczbą m ieszkańców, in te n sy w nością życia k u ltu ra ln e g o i politycznego bliższa by ła raczej prow incjo n a ln e m u Lyonow i niż Paryżow i. Z resztą ówczesna W arszaw a była sto licą czterom ilionowego K rólestw a, natom iast P a ry ż był- stolicą trzydzie- stom ilionow ej F rancji, a w n iejed n y m przecież (także w obsłudze sw ym i dziennikam i) pierw szym m iastem E uro py i św iata. Stąd też nak ład y p ra sy pary sk iej kilkadziesięciokrotnie przew yższały n a k ła d y p rasy w arszaw skiej, chociaż w czytelnictw ie p ra s y przew aga P a ry ża w przeliczeniu na tysiąc m ieszkańców b y ła co najw yżej dw u kro tn a.
Do porów nania w y b ra n o prasę w arszaw ską okresu 1815— 1831, a nie z czasów paśkiewiczow skich, nie tylko ze w zględu n a niedostateczną zn a
1 O pinię p ow tórzono za „A rch ives H istoriq u es et S ta tistiq u es du D ép artem en t du R h ôn e”, t. 13, Lyon.: 1830—1831, s. 260.
jomość jej dziejów w ty m okresie, ale przede w szy stkim dlatego, iż m i m o w szelkich ograniczeń w a ru n k i jej egzystencji w dobie autonom icznej b y ły bliższe sytuacji czasopiśm iennictw a francuskiego za M onarchii Lip cowej.
B ra k rów nież w dotychczasow ych badaniach n a d h isto rią p ra s y W iel kiej E m igracji elem entów porównawczych. Oczywista, najcelow sze było by porów nanie jej z prasą innych ówczesnych em igracji politycznych, ale także i porów nanie czasopiśm iennictw a społeczno-politycznego (bo takie przew ażało) w ychodźstw a polistopadow ego z francu sk im i p ro w in cjon aln ym i organam i tego rodzaju może dać interesujące w yniki.
L yon sięga swą bogatą h istorią czasów starożytnych, kiedy to szybko w yrósł n a pierw sze m iasto rzym skiej Galii. P o d u p ad ły w czasach n a jazdów barb arzyńskich i w alk w ew nętrznych u sch yłku czasów a n ty cz nych, ponownie zyskał n a znaczeniu w średniow ieczu jako ruchliw y ośrodek handlow y. W mieście położonym u ujścia Saony wolno toczącej w ody do błękitnego' R odanu przecinały się i przecin ają idące ze w szy st kich stro n św iata w ażne drogi lądow e i wodne. W czasach now ożytnych L u g d un u m , nie tracąc swej pozycji w han dlu, zdobyło też znaczenie ja ko w ielki ośrodek tk actw a jedwabniczego.
Od czasu w ielkiej rew o lucji francu sk iej Lyon jest stolicą d e p a rta m e n tu Rodanu. W 1829 r. oddano do u ż y tk u drogę żelazną łączącą Lyon z St Etienne i jego kopalniam i w ęgla kam iennego. B yła to jed na z p ie rw szych linii kolejow ych F ran cji. W dobie M onarchii Lipcowej, podobnie ja k i obecnie, Lyon był dru g im co do wielkości skupiskiem m iejskim F ran cji. Ludność m iasta m iędzy 1815 a 1830 r. w zrosła z około 120 do 170 tysięcy m ieszkańców, z k tó ry c h co n ajm n iej 30 tysięcy żyło z pracy w tk actw ie jedw abniczym . Je śli uwzględnić jeszcze osady podm iejskie, organicznie związane z Lyonem , włączone zresztą w jego granice w 1852 r. (Croix Rousse — głów ny ośrodek tkactw a, La G uiliotière, Vaise), to ludność całej aglom eracji już n a początku la t trzydziestych X IX w. przekroczyła znaeznie 210 tysięcy2.
P a ry ż przew odził F ra n cji w polityce, k u ltu rze, życiu salonowym, L yon n ato m iast był w czasach rządów L udw ika Filipa pierw szym ośrod kiem gospodarczym k ra ju . M iasto n a d Rodanem i Saoną żyło z p ra c y
tysięcy c a n u t s , tkaczy jed w ab iu pracu jących w chałupniczych w a rszta
2 H is t o ir e d e Lyon... [w yd an a pod k ie r o w n ic tw e m A . K lein clau sza], t. 3; De
1814 à 1940, par F. D u t a c ą et A. L a t r e i l l e , L yon 1952, s. 57; F. D u t а с q,
L ’E x t e n s i o n du ca d re a d m i n i s t r a t i f e t t e r r it o r i a l de la cité ly o n n a i se de 1789 à 1852,
L yon 1923; C. A b o u с а y a, L e s s t r u c tu r e s so ciale s et éco n o m i q u e s de l’a g g lo
m é r a t i o n lyon n aise à la v e i l l e de la R é v o l u t i o n d e 1848. E squ is se d ’un e a p p li c a ti o n d e la m é t h o d e q u a n t i t a t i v e à l’a n a ly s e h is to riqu e, „A nnales de l ’U n iv e r sité de
W Y S O K O Ś Ć N A K Ł A D Ó W P R A S Y L Y O Ń S K I E J 289
tach. W ow ym czasie luksusow e jedw abie w większości sprzedaw ano do Ameryki.. E kspo rt te n był szczególnie w rażliw y n a w szelkie w strząsy w yw o łane n a świecie kryzysam i gospodarczym i i k o n flik tam i politycz nym i, co p rzy „m o n o k u ltu ro w ej” podówczas s tru k tu rz e p ro d uk cyjnej m iasta czyniło jego życie społeczne po d atn y m n a częste i ostre konflik ty. G łośnym echem odbiły się w Europie pow stania tkaczy lyońskich z 20 listopada 1831 r. i 9—12 k w ietn ia 1834 r. Po zdław ieniu ich p rz e m ocą p o d a tn y g ru n t w śród w yrobników L yonu znalazły ru c h y i . hasła socjalizm u utopijn ego 3.
W śród w a rs tw średnich m iasta szerzyły się wówczas poglądy libe ra ln e i niechęć do rządów a u to ry taty w n y c h . Znalazło to w y ra z m. in. w czasie pow stania listopadowego, kiedy, to organizowano w Lyonie zbiórki pieniędzy i darów m ających w esprzeć n adw iślańską insurekcję. W końcu czerw ca 1831 r. pow stało w Lyonie Société d u B azar Polonais (Towarzystwo B a z a ru Polskiego). B ył to rodzaj k o m itetu , k tó ry n adał zorganizow aną i aprobow aną przez w ładze fo rm ę akcji pom ocy w alczą cej Polsce. Po up ad ku p ow stania listopadow ego T ow arzystw o B azaru skierow ało sw e w ysiłki i znaczne fundusze n a rzecz pom ocy politycznym em igrantom polskim . Działało ono do 1836 r., zysku jąc u znanie w śród w ychodźstw a4.
P ierw szy m czasopismem w y d aw an y m w Lyonie był wychodzący od 1677 r. (in 12°) ,,Le N ouveau M ercure G a la n t” . F aktycznie pism o to było lo k aln ą m u ta c ją w ydaw anego w P a ry ż u i k ilk a k ro tn ie zm ieniającego d ru g i człon nagłów ka tytułow ego „M ercure de F ra n c e ” . Podobnie rzecz się m ia ła z n astęp n y m czasopism em lyońskim — tygodnikiem „ G azette”
(in 4°). „G azeta (lub „G azette de L yo n”) by ła p rzed ru k iem p aryskiej
„G azette de F ra n c e ” z rzadko dodaw anym i w iadom ościam i lokalnym i. W ychodziła od 1 stycznia 1738 r. do 31 g ru d n ia 1749 r. Od 3 stycznia 1748 r. po ro k 1821, kiedy to zm ienił ty tu ł, ukazyw ał się cotygodniow y p erio d yk ogłoszeniowy „Affiches de Lyon, Annonces et Avis D iv e rs” (in 4°). Było w d rugiej połowie X V III w. jeszcze kilka prób w yd aw ania czasopism w grodzie n ad Rodanem i Saoną, ale w szystkie one skończyły się szybkim i niepow odzeniami.
3 P a r i s e t , H i s t o ir e de la fa b r iq u e ly onnaise . L a C h a m b r e de C o m m e r c e de
L y o n , t. 1— 2, L yon 1886, 1889; O. F e s t y, L e m o u v e m e n t o u v r i e r au d é b u t de la M o n a r c h ie d e Ju il le t, „B iblioth èq u e d’H isto ire M oderne et C on tem p orain e”, t. 2,
z, 3, P a ris 1908; J. A 1 z a r d, L e m o u v e m e n t p o li ti q u e e t social à L y o n e n tr e les
d e u x in s u rre c t io n s de n o v e m b r e 1831 e t d ’a v r i l 1834, „R evue d ’H istoire M oderne
et C on tem p orain e”, t. 16, Paris 1911; F. R u d e , L e m o u v e m e n t o u v r i e r à L y o n
de 1827 à 1832, P a ris 1944; C. A b o u c a y a , op. cit., s. 9— 10.
4 M. B r i s a e , L y o n e t l’in s u r r e c t io n po lo n a ise d e 1830— 1831, „ R evu e d ’H is- tcire d e L y o n ”, t. 8, L y o n 1909, s. 161·—204; S. K a i e m b k a , L y o fis k ie S o cié té
Pierw szym n a p ra w d ę politycznym i praw dziw ie lyońskim dzienni kiem był „C ou rrier de Lyon, ou résu m é général des révolutions de la
F ra n c e ” ( i n 8°, n u m e ry ośmiostronicowe). W ychodził on od 1 w rześnia
1789 do 9 lu tego 1791 r. Założycielem i red a k to re m tego dziennika do końca w rześnia 1790 r. był adw okat M. Cham pagneux, człowiek zbliżony do ówczesnej lew icy rew o lucyjnej. W sumie, w okresie rew olucji f ra n cuskiej rozpoczęły 4 n a ogół szybko skończyły swój żyw ot 24 czasopisma i dzienniki o różnych odcieniach politycznych. W początkach k o nsulatu ukazyw ało się jeszcze 9 czasopism, ale do lat pierwszego cesarstw a p rze trw a ły tylko 4.
W czasach R estau racji rozpoczęły wychodzić w Lyonie łącznie 24 dzienniki i różne czasopisma ogłoszeniowe, literack ie i naukow e. W ięk szość z nich okazała się efem erydam i. Z b yt m ałe zainteresow anie p u bliczności lyońskiej z konieczności drogim i czasopism am i literack o -n a- ukow ym i skazał n a niepow odzenie liczne in ic ja ty w y w ydaw nicze tego ty p u i w czasach późniejszych. Jeśli idzie o dzienniki, to rew olucję lip cową 1830 r. p rz e trw a ły tylko prorep u b lik ań sk i „ Jo u rn a l de Lyon et du
M idi”, czyli „ P réc u rseu r (1821— 1834, i n f o l i o ) , i „ Jo u rn a l du C om m erce”
(1823— 1844, i n f o l i o ) 5.
W okresie M onarchii Lipcowej, po pierw szych latach ożywienia po litycznego i znacznej swobody, przyszły ciężkie czasy dla dzienn ik ar stwa. Od red ak cji dzienników politycznych żądano w ysokich k a u c ji pie niężnych, a w szystkie oddaw ane do rozpow szechnienia n u m e ry m usiały
nosić stem pel prasow y. Pow odowało’ to dodatkow e obciążenia finansowe. Mimo ty ch u tru d n ie ń polityczna p rasa francusk a, zwłaszcza paryska, przeżyw ała wów czas sw oje św ietne lata. P ra sa opozycyjna odegrała już wcześniej w y b itn ą rolę w obaleniu K a ro la X w 1830 r„, ona też poważ nie przyczyniła się do upadku L u dw ika Filipa, w ro k u 1848.
Dzieje czasopiśm iennictw a z okresu M onarchii Lipcowej zostały u- w zględnione w pracach poświęconych całości historii p rasy fra n c u sk ie j6, w y d an o rów nież rozp raw y zajm ujące się specjalnie czasopiśm iennictw em
5 A. V i n g t r i n i e r , H i s t o ir e des jo u r n a u x de L y o n d e p u is le u r origine j u s -
q u ’a nos jou rs. P rem ière p artie de 1677 à 1814, L yon 1852, s. 7— 9, 16— 21; S. C h a r -
l é t y, B ib l io g ra p h i e cr i ti q u e de l’histoire de Lyon, t. 1, L y o n 1903, «. 335 i n„ t. 2, s. 3— 16, 75— 76, 79— 8.2.
6 Ë. H a t i n , H isto ir e p o li ti q u e et li tt é r a i r e de la p r e s s e en France, t. 8, Paris 1861; H. A v e n e l , H i s t o ir e de la p r e s s e fran ça ise. D e p u is 1789 j u s q u ’à nos jo urs, Paris 1900; R. M a n e v y, L a p r e s s e fr ançaise de R e n a u d o t à R o c h e fo rt , Paris .1958; I. C o l l i n s , T h e G o v e r n m e n t an d th e N e w s p a p e r P ress in Franc e 1814—
1881, [London] 1959; R. d e L i v o i s, H isto ir e de la p r e s s e frança ise, t. 1: Des orig ines à 1881, L a u sa n n e 1965; H i s t o ir e g é n é ra le d e la p r e s s e fran ça ise. P u b liée
so u s la d irection de C. B e i l a n g e r , J. G o d e с h o t, P. G u i r a 1 et F. T e γ -
W Y S O K O Ś Ć N A K Ł A D Ó W P R A S Y L Y O N S K I E J 241
la t 1830— 18487. Ale z m ały m i w y ją tk a m i ta k jedne, ja k i dru g ie ogra niczają się do p ra s y paryskiej. N aw et Eugène H a tin w swej obszernej bibliografii pom inął dziew iętnastow ieczną fra n c u sk ą prasę prow incjo n a ln ą 8.
P ra sa lyońska, rów nież z lat 1830— 1848, szczęśliwie została uw zględ niona w bibliografii L yonu S ébastien C h a rlé ty 9. Nieco wiadom ości do jej dziejów znaleźć m ożna w broszurach polem icznych uk azujących się p rzy okazji procesów w ytaczanych przez w ładze opozycyjnym dzien n iko m 10. Opublikow ano tak że k ilk a rozpraw poświęconych niektó rym czasopismom lyo ń skim 11. N iem niej jed n a k znajom ość dziejów dziew iętna stowiecznej p rasy lyońskiej, ja k w ogóle francuskiego czasopiśm iennic tw a pozaparyskiego, jest niedostateczna.
J e d n y m z w ażnych problem ów w badaniach historyczno-prasow ych jest kw estia wysokości nakładów czasopism. Ilość w y d ru k o w an y ch i roz przedanych dzienników i innych periodyków jest sp raw d zian em ich po- czytności, a więc i zakresu w p ły w u w yw ieranego n a społeczeństwo. Na kładam i p ra s y fran cuskiej epoki M onarchii lip c o w e j w osobnej ro zp ra wie zajął się J e a n -P ie rre Aguet, pew ne dane z tej dziedziny przytoczył
7 H. С a s t i 11 e, L e s j o u r n a u x e t les jo u r n a li s te s sous le r è g n e de L o u is - -P h il ip p e , P aris 1858; J. B r i s s o n , F. R i b e y r e, L es g r a n d s j o u r n a u x de France, Paris 1862; G. P e r r e u x , L a p ro p a g a n d e ré p u b l ic a i n e au d é b u t de la M on arch ie de Jui llet, é t u d e s u r les as socia ti ons e t la .presse „ p a t r i o t i q u e s ” des j o u r n é e s d e j u i n 1832 a u x lois d e s e p t e m b r e 1835, P aris 1930; I. C o l l i n s , T h e G o v e r n m e n t a n d t h e P r e s s in F ran ce D u rin g t h e R e ig n of L o u i s - P h i l i p p e , „En
g lish H istorical R e v ie w ”, t. 69, 1954, nr 271, s. 262— 282; Ch. L e d r é, L a p r e s s e
à l’a ss aut de la m o n a r c h ie 1815—1848, P aris 1960.
8 É. H a t i n , B ib l io g ra p h i e h is to r i q u e e t cr i ti q u e de la p r e s s e p é r i o d i q u e f r a n
çaise. P r é c é d é d ’un ess ai h is to r i q u e e t s t a t i s t i q u e s u r la n aissa nce e t les p ro g r è s de la p r e s s e p é r i o d i q u e dans les d e u x m o n d e s , P a ris 1866 (reed. 1965).
9 S. C h a r l é t y , B ib l io g r a p h i e c riti q u e, t. 2, L yon 1903.
i° P rzyk ład ow o; P ro c è s du „ P r é c u r s e u r ”, L yon 1832; P ro c è s de „La G la n e u s e ”,
c o n te n a n t les douze a rt ic l e s in cr im in és, le c o m p t e r e n d u des a u d ie n ces du 11 et d u 17 m a i, a v e c to u s les in cid en ts , la d é fe n s e de M. A d o l p h e G r a n ie r e t les p la i do ir ie s re c u e ill ie s en e n t i e r de M M . . D u p o n t, M i c h e l - A n g e P é r i e r e t Charassin,
L y o n 1833; M o y e n s de d é fe n s e q u i d e v a i e n t êtr e p r é s e n t é s ά la Cour d ’ass ises du
Rhône, le 12 m a r s 1834, p a r le c i t o y e n J. Ferto n , l’u n d e s g é r a n t s de „La G la n e u se ”,
L yon 1834.
11 H. B u f f e n o i r e , L e „ P r é c u r s e u r ” e t la R é v o l u t i o n d e J u il le t, „R evue d’H istoire de L y o n ”, 1907, s. 351— 362; F. G a d r a t, L e s j o u r n a u x l é g i t i m i s t e s de
L y o n e t le u r p e r s o n n e l sous la M on ar ch ie de Ju il let, „R evue d’H istoire de L y o n ”,
1913, s. 302— 320; J. V e r m o r e l , L a p r e s s e p é r i o d iq u e à L y o n du X V I l e siècle à nos jo urs, „Vie L y o n n a i s e ”, nr z 15 grudnia 1934, s. 23— 26. T akże F. D u t a с q p o św ię c ił dużo m ie jsc a w to m ie 3 H i s t o ir e d e L y o n p r zed sta w ien iu p o g lą d ó w pra sy ly o ń sk iej w dobie rząd ów L u d w ik a Filipa.
także w sw e j książce C harles L e d ré 12. N iestety i ich u stalen ia ograni czają się do dzienników paryskich. Toteż, ja k się w yd aje, p rzed staw ione dalej m ate ria ły archiw alne, dotyczące liczby abonentów p rasy lyońskiej w 1841 r., m ogą być p rzy d a tn e zarów no d la znawców dziejów teg o m ia sta, ja k i, h isto ryk ów p rasy francu sk iej i w ogóle europejskiej X IX w. P a ry sk ie M inisterstw o S p ra w W ew n ętrzn ych już za R estau racji p ro w adziło k o n ty n u o w an e po 1830 r. badan ia wysokości nak ład ów dzienni ków w e F rancji. N a ogół za podstaw ę obliczeń służyła liczba egzem pla rzy danego czasopisma zgłoszonych do obowiązującej podówczas opłaty stem plow ej, a więc nie zawsze po k ry w ała się ona z liczbą egzem plarzy w yszłych spod p ra s y d ru karsk iej.
W lipcu 1841 r. M inisterstw o S p raw W ew nętrznych podjęło kolejną akcję re je s tra c ji wysokości nakładó w w y daw an ych wów czas czasopism. W A rchives D ép arte m e n ta le s du Rhône w Lyonie, w dziale M 4, 259 — „Police. A ffaires diverses. 1835-45” (brak paginacji kart), zachow ały się cztery d o k u m en ty urzędow e dotyczące tej akcji.
Pierw sze z nich to litografow ane pism o z gabinetu m in istra T. D u- c h âtela skierow ane do prefektów , a podpisane przezeń 3 lipca 1841 r., z dopiskiem „ u rg e n t”, w k tó ry m czytam y: „życzę, aby zdano m i spraw ę z położenia p ra s y periodycznej w d e p a rta m e n ta c h ” . Z aw iera ono sześć p ytań, na k tó re odpowiedzieć m ieli prefekci. P y ta n ia te brzm iały n a stępująco: „1°. Ile w y d aje się dzienników w w aszym departam encie?; 2°. Gdzie k ażd y z nich je st w ydaw any?; 3°. Ile raz y w tygod niu uk azu ją się?; 4°. J a k a je st cena p ren u m e ra ty ?; 5°. J a k a jest liczba ich abonen tów?; 6°. K tó ry je s t w każdym z okręgów wyznaczony przez Cour Royale do zam ieszczania ogłoszeń sądow ych?”
D rugim z owych czterech pism jest odpowiedź (dokum ent I, s. 89) D irections des D om aines z 8 lipca 1841 r. n a nie zachowane w tej teczce w ezw anie p re fe k ta d e p a rta m e n tu R odanu z 6 lipca do udzielenia in fo r m acji o liczbie egzem plarzy czasopism podlegających stem plow i prasow e mu.
Trzeci z aktów jest. bru dn op isem i nosi ty tu ł „ J o u rn a u x publiés à Lyon a u 6. ju ille t 1841” . J e st to n ajpraw dopodobniej w stęp n y p ro je k t odpowiedzi na w ezw anie m inisterialn e.
W reszcie czw arty z zachow anych d okum entów jest b rulionem odpo w iedzi w ysłanej do P a ry ż a z d a tą 17 lipca 1841 r. (dokum ent II, s. 90). Nosi on nagłów ek „T ableau des jo u rn a u x publiés dans le D é p a rte m e n t du R hône” . Nie m a na nim podpisu p refek ta. Pism o to jest jed n o stro n nie zapisaną k a rtą podniszczonego p a p ie ru o w y m iarach 32,5 X 20,7 cm.
12 J. P. A g u e t , L e ti r a g e des q u o ti d ie n s de P a ris sous la M onarchie de Juil le t, „ S ch w eizerisch e Z eitsch rift für G esch ich te”, X , [Zürich] 1960, nr 2, s. 216—
W Y S O K O SC N A K Ł A D Ó W P B A S Y L Y O Ń S K I E J 243
W górnej części k a rty , do m iejsca, gdzie umieszczono datę, zapis w yko n ano a tra m e n tem , w dolnej zaś części, być m oże w ypełnionej nieco póź
niej, uzupełniony on został ołówkiem.
T abela zaw iera osiem ru b ry k odpow iadających poszczególnym p y taniom an k ie ty m in isterialnej. K olejno noszą one ty tu ły : 1. Liczba w y daw anych dzienników; 2. T y tu ły dzienników; 3. M iejsce w ydaw ania; 4. Ile raz y w tygo dn iu u k azu ją się?; 5. Cena abo nam en tu ; 6. Liczba abo nentów ; 7. D zienniki wyznaczone do zamieszczania ogłoszeń sądowych; 8. Uwagi. Umieszczenie w ru b ry c e 6 tabeli ty tu łu „liczba ab on entów ” może budzić w ątp liw o śc i,. czy podane liczby p o k ry w a ją się (a raczej są bliskie, choć nieco niższe) z rzeczyw istym i nakładam i. W ątpliw ości te w inno chyba rozwiać pism o D y rek cji Dom en z 8 lipca 1841 r. (doku m en t I), na w stępie którego w yraźnie stw ierdzono, że podane liczby do tyczą nakładów (tirage) i odpow iadają średniej liczbie egzem plarzy pod
danych opłacie prasow ej (stem pel prasow y w latach czterdziestych
X IX w. we F ra n c ji zależnie od fo rm a tu czasopisma kosztow ał od 2 lu b 3 do 6 centym ów od jednego egzem plarza). Jeśli idzie o dzienniki poli- tyczno-inform acy jn e, liczby te zostały pow tórzone w nie zm ienionej po staci w tabeli (dokum ent II) będącej odpowiedzią p re fe k tu ry do M ini ste rstw a S p ra w W ew nętrznych.
R u b ry k a siódm a om aw ianej tabeli ·—· „ Jo u rn a u x désignés p o u r l ’in
sertion des annonces ju d icaires” —■ nie została w ypełniona, być może
z tego względu, iż periodyki tego ro dzaju już w ty tu le zaznaczały swe przeznaczenie. W ru b ry c e piątej nie podano, że idzie o cenę p re n u m e r a ty rocznej w ym ienionych czasopism.
T abela w ym ienia 14 czasopism ukazujących się wówczas w Lyonie i jedno- w y daw ane w Y illefranche. Z nieznanych pow odów pom inięto w niej w ykazane w odpowiedzi d y rekcji Dom en z 8 lipca pism o s a ty ryczne i tea tra ln e „Le L utin, co u rrier des th é â tre s et des salons” (in
4°) — L yon 1841— 1842 oraz zdaje się efem eryczną („La G azette des p ro
p rié ta ire s ” , a „ L ’Écho de la fa b riq u e ” nosi w tab e li zm ieniony w ty m
czasie ty tu ł „ L ’Écho des o u v rie rs” . W k ilk u w ypadkach —■ „Le L yo n
nais” , ,,Le J o u rn a l du com m erce” i „Le F a n a l” , „A rtiste en province” — w y stę p u ją różnice pom iędzy średnioroczną liczbą egzem plarzy objętych opłatą stem plow ą podaną w „Réponse” a w y kazan ą w „ T ab leau ” liczbą abonentów .
Czasopisma, k tó rych ty tu ły umieszczono w tabeli, dzielą się n a kilk a grup, ta k pod w zględem ich fu n k cji, ja k i częstotliwości w ydaw ania. W y różnić m ożna dzienniki polityczne p u b likujące przede w szystkim w iado mości bieżące i ko m en tarze do nich, tygodniki lu b naWet m iesięczniki literacko -artysty czn e, w reszcie czasopisma przeznaczone do publicznego ogłaszania zaw iadom ień sądowych, d ru k o w a n e przew ażnie raz w
tygod-niu. N iektóre z periodyków podanych w w ykazie z lipca 1841 r. um ieś cić należy n a pograniczu tych trzech głów nych grup.
D zienniki polityczne to: zachow awczy „Le C ourrier de Lyon, jo u rn a l politique, in d u strie l e t litté r a ir e ” (in folio), w y d a w an y od 1 stycznia 1832 r. aż po w iek XX; rep re z en tu ją c y opinię władz, zachow awczy „Le R hone” (in folio), ukazujący się w lata ch 1841— 1848; legitymdstyczny ,,Le R é p a ra te u r” (in folio), w ychodzący od sierpnia 1833 do 29 m arca 1844 r.; wreszcie ,,Le C enseur” (in folio) — głów ny wówczas o rg an opo zycji p ro republikańskiej, d ru k o w an y od końca 1834 po ro k 1849. Do pism polityczno-społecznych zaliczyć n ależy u topijno-socjalistyczny tygodnik „Le Travail, organe de la rénovation social, liberté, égalité, f ra te r n ité ”
(in 4°), w y d aw any n a C roix-R ousse od 1 czerwca 1841 r., przez k ró tk i
zresztą okres czasu. Po części p rzy n a jm n ie j polityczny c h a ra k te r m usiał mieć w yd aw any przez C herpina tygo dn ik „Revue m açonnique” (in 8°), k tó ry ukazyw ał się od ro k u 1838 po 1852. N atom iast „L ’Écho des ou vriers, jo u rn a l des in té rê ts de la fa b riq u e et des chefs d ’ate lie rs” ,, p u blikow any (in 4°) n a C roix-R ousse od lipca 1840 do w rześnia 1841 r., zajm ow ał się raczej p ro b lem am i produkcji. We w rześniu 1841 r. n a s tą piła jego fu zja z „L e L yonnais” .
Tygodnik „L ’A rtiste en province, jo u rn a l des th éâtres, de la litté r a tu re et des b e a u x -a rts ” (in folio, 1841— 1842) oraz w y d a w an y (in 8°) od
1835 r. aż po w iek X X m iesięcznik „La R evue d u L yonnais” zaliczyć należy do czasopism literack o-artystyczn ych . E fem eryczny „La Sem aine, chronique lyonnaise et jo u rn a l d ’annonces” (in folio) w ciągu swego krótkiego żyw ota poza ogłoszeniami zdążył opublikow ać tylko k ilk a k ro nik teatraln y ch . K ilk ak ro tn ie zm ieniający p o d ty tu ł „ Jo u rn a l du com m er ce de la Ville de Lyon et du d é p a rtem e n t d u Rhône, litté ra tu re , b eaux - -arts, m oeurs, spectacles, annonces judiciaires, affiches, avis d iv ers” (in
folio) w ypełniał bardziej w ielostronne zadania, co znalazło odbicie w je
go przydługim ty tu le. Czasopismo to; ukazujące się dw a lub trz y raz y w tygodniu, wychodziło od 10 grudnia 1823 r. do 1844 r.
Do g ru p y trzeciej zaliczyć trz e b a pism a p ub lik u jące n a sw ych łam ach ogłoszenia i in form acje praw no-sądow e. P rzed e w szystkim należał do niej „Le M oniteur judiciaire de l’arro n d issem en t de L y o n ” (in 4°). W y daw ano go od 1837 r. w m iejsce ukazującego się od 1826 r. „Le J o u rn a l des annonces judiciaires d u resso rt du trib u n a l civil” . Podobnym , choć skrom niejszym organem był u k azujący się w V illefranche „Le J o u rn a l d ’annonces judiciaires” . P ism em specjalizującym się w ogłoszeniach był w yd aw an y od 1836 r. „F anal du commerce. In d u striel et litté raire, annonces et avis divers, paraissan t le v end red i de chaque sem aine” (in '
folio)13.
W Y S O K O Ś Ć N A K Ł A D Ó W P R A S Y L Y O Ń S K I E J 245
Ceny rocznej p re n u m e ra ty dzienników w y d aw an ych w Lyonie w a h a ły się od 48 do 64 franków . Nie odbiegały one specjalnie od cen abo- now ania w ielkich dzienników p a ry skich, z k tó ry ch n ajtań sze kosztow ały wówczas w stolicy rocznie 40 fr. (w ydaw ana przez Em ila de G irardin od lipca 1836 r. „La P re sse ”), a najdroższe 80 fr. („Le C onstitu tion nel”)14. W ysokie ceny p re n u m e ra ty b yły jed n ą z przyczyn m ałego zbytu, a więc i niskich nakładów ówczesnych dzienników. T rzeba pam iętać, że na p rze łomie la t trzydziestych i czterdziestych X IX w. ro b o tn ik w Lyonie nie zarabiał rocznie więcej niż do 1000 fr., a koszty skrom nego u trzy m an ia jednej osoby p rzez ro k sięgały ponad 500 fr. W edług in n y ch dany ch m i nim aln e koszty rocznego u trz y m an ia rodziny robotniczej w niew ielkim m ieście m iały wynosić średnio 860 f r .15 W ty ch w a ru n k a ch większość m ieszkańców Lyonu, niezależnie od poziom u w ykształcenia i z ain tere sowań, nie m ogła pozwolić sobie n a p r e n u m e ra tę dziennika.
„Le C ourrier de L y o n ”, najpoczytniejszy z czterech dzienników lyoń- skich wychodzących w 1841 r., rozchodził się w liczbie 1120 egzem pla rzy. „Le C enseur” przedstaw iono do stem pla prasow ego 760 egzem pla
rzy, „Le R é p a ra te u r 437, a „Le R hône” 416. W sum ie rozsyłano
podówczas w Lyonie jednorazow o 2733 egzem plarze m iejscow ych dzien ników polity czno d n fo rm acy jny ch , do k tó ry c h ew entualnie, ale ty lk o raz w tygodniu, doliczyć jeszcze m ożna było 500 egzem plarzy utopijno-socja- listycznego tygodnika „Le T ra v ail” . J a k na przeszło dw ustu ty sięczny ośrodek h an d lu i przem ysłu, z licznym m ieszczaństw em i zawodową in teligencją, ze środow iskiem akadem ickim , nie było to zby t wiele. Oczy w ista, czytano w Lyonie rów nież p rasę stołeczną — p aryską. Można przypuszczać, że codziennie docierało tam nie m niej egzem plarzy dzien ników z Paryża, niż w ypuszczały m iejscow e d ru k arn ie. W kw ietn iu 1841 r. „Le Siècle’a ” , p rz y nakładzie jednego n u m e ru 40 800 egzem plarzy (średni n a k ła d dzienny dla całego 1841 r. by ł nieco niższy), w ysyłano poza P a ry ż i d e p a rta m e n t S ekw any (w tym rów nież pew ien procent poza granice F rancji) 22 100 sztuk. N astępna na liście pod w zględem wysokości nakładów „La P re sse ” b ita była w ty m czasie w liczbie 12 400 egzem plarzy, czego aż 8500 w ysyłano poza stolicę. Podobne dane dla „ Jo u rn a l des D éb ats” w ynoszą 11 166 i 5900, dla „Le C o n stitutio nn el” 5803 i 3350, dla „ Jo u rn a l de C om m erce” 5733 i 3000, dla „Le N atio n a l” 5367 i 3595 oraz d la „G azette de F ra n c e ” 5167 i 422016. W edług innych d anych śred n ia roczna codziennej w y sy łk i czasopism p ary sk ich pocztą dla czytelników prow incjonalnych w ynosiła w 1841 r. 69 109, p rz y śre d
14 Ch. L e d r é, op. cit., s. 257, 252.
16 Zob. C. A b o u c a y a , op. cit., s. 15; P. G a x o t t e , H i s t o ir e des Français, t. 2, P a ris 1964, s. 441.
nich nakładach dziennych w szystkich dzienników i czasopism podlegają cych obowiązkowi opłacania stem pla prasow ego 142 411 egzem plarzy17. Pożyteczne będzie porów nanie danych dotyczących wysokości n a k ła dów p rasy lyońskiej z podobnym i dan ym i p rasy polskiej, a ściślej rzecz
biorąc dla p rasy w arszaw skiej czasów doby autonom icznej K rólestw a Polskiego i pow stania listopadowego. Otóż w m a ju 1819 r. ,,G azeta Co dzienna N arodow a i O bca” ukazyw ała się w nakładzie 1600 egzem plarzy, a około 1820 r. „Tygodnik Polski i Z agraniczny ” m iał 800 p re n u m e ra torów .(nakład był zapew ne niew iele większy), z kolei „O rzeł B iały ” li czył nieco ponad 300. W 1830 r. przed w ybuchem pow stania m ak sy m al n y n akład w arszaw skiej gazety ogólnoinform acyjnej m ógł dochodzić do 1450 (łub 2000) egzem plarzy. „G azeta .W arszaw ska” b ita b y ła w liczbie od 800 do 1200 sztuk, „G azeta K orespondenta” 600— 800 sztuk, rządow y „M onitor W arszaw ski” m iał w pierw szym k w a rta le 1828 r. n ak ład w w y sokości 324 egzem plarzy i 131 p ren u m erato ró w , ale „ K u rie r W arszaw ski” w 1830 r. m ógł dochodzić do 2000 nakładu. Ł ączny jednorazow y na k ła d całej p rasy ogólnoinform acyjnej w zrósł w K rólestw ie od około 1400 egzem plarzy do 6300 w 1830 r.
W czasie pow stania listopadow ego p rz y ogólnym ożyw ieniu życia politycznego pojaw iły się w W arszaw ie now e dzienniki. Na ogół w zrosły też nakłady. Przypuszczalny średni n a k ła d .w 1831 r. wynosił: „Nowa P o lsk a” — około 1500 egzem plarzy, „G azeta P o lsk a ” — 1000, „M erku r y ” — 800, „Dziennik G w ardii H onorow ej” — 50018. W 1831 r. łączny jednorazow y n akład p ra s y politycznej i ogólnoinform acyjnej w W ar szawie z pewnością znacznie przekroczył wysokość osiągniętą w' ro k u poprzednim , przed nocą listopadow ą. J a k w ynika z powyższych zesta wień, n a k ła d y dzienników politycznych i ogólnoinform acyjnych lyoń- skich w 1841 b y ły przeszło dw u k ro tn ie niższe niż p rasy w arszaw skiej w przededniu pow stania listopadowego. Jeśli na w e t podwoić dane do tyczące nakładów p ra s y lyońskiej, doliczając dzienniki paryskie p r e n u m erow ane przez lyończyków i odliczyć p ew ną ilość egzem plarzy gazet w arszaw skich n a p re n u m e ra to ró w prow incjonalnych, to i ta k okaże się, że. czytelnictw o p ra s y polityczno-inform acyjnej w Lyonie n ie było w yż sze niż w W arszaw ie w 1830 r., nie m ówiąc już o ro k u 1831.
In te resu jąc e okaże się rów nież zestaw ienie danych dotyczących w y sokości nak ład ów lyońskich tygodników społeczno-politycznych — ,,Le
17 J. P. A g u e t, Le tira ge des q u o ti d ie n s de Paris, s. 237— 238.
18 A. S ł o m k o w s k a , „ O b ra c h o w a n ie k o s z t ó w na w y d a w a n i e g a z e t y dla lu
d u i w o j s k a ” z r o k u 1831, „K w artalnik P ra so zn a w czy ”, W arszaw a 1958, z. 3(7),
s; 7-7— 78; J. Ł o j e k , S tu d i a nad pr asą i opin ią p u b li c z n ą w K r ó l e s t w i e P o l s k i m
(1815— 1830), W arszaw a 1966, s. 138— 141; W. Z a j e w s к i, W a l k i w e w n ę t r z n e u g r u p o w a ń p o l i t y c z n y c h w p o w s t a n i u l i s t o p a d o w y m 1830— 1831, G dańsk 1967, s. 77.
W Y S O K O Ś Ć N A K Ł A D Ó W P R A S Y L Y O N S K I E J 247
T ra v ail” (500 egzem plarzy) i „Revue m açonnique” (300 egzem plarzy) — z p rasą W ielkiej Em igracji. N ależy porów nyw ać czasopism a tego g a tu n ku, ponieważ n a w ychodźstw ie nie w ydaw ano pism codziennych, ale p rze de w szystkim tygodniki, dekady, dw utygodniki, m iesięczniki itp. o p ro filu organów społeczno-politycznych.
W ychodźstwo polistopadow e liczyło w 1841 r. około siedm iu tysięcy em igrantów , z tego p raw ie pięć i pół tysiąca znajdowało' się w e F ran cji. W ciągu trzydziestu la t jego działalności (1831— 1862) wydawano! k ilk a dziesiąt czasopism politycznych. Większość z nich m iała k ró tk i żywot, ale n iektóre u kazy w ały się przez kilka, a n a w e t kilkanaście lat. N akłady w ielu z nich by ły niskie, dla większości ty ch organów b ra k zresztą d a nych. Przykładow o: w y d aw an y w P a ry ż u przez Józefa A lfonsa P o try - kowskiego, zbliżonego do um iarkow anie-dem okratycznego Zjednoczenia
E m igracji Polskiej, „K orespondent E m igracji P o lsk ie j” (1838— 1839)
m iał m ak sy m aln ą liczbę p re n u m e ra to ró w i innych odbiorców około 60 (najw iększa liczba rozesłanych egzem plarzy w ynosiła 70, zapew ne też nakład nie był dużo w yższy19. Ale bardziej pop ularne czasopisma em i gracyjnie m iały n a k ła d y nie m niejsze od lyońskich tygodników . „P iel grzy m P o lsk i” (pierwsza część) m iał zdobyć aż 508 abonentów ; „Dem o k ra ta P olsk i”, głów ny organ „polem iczny” T ow arzystw a D em okratycz nego Polskiego, w y d aw an y od czerw ca 1837 r., już m iesiąc później m iał blisko 200 p ren u m e ra to ró w , choć n a k ła d był z pewnością nieco większy, a w najlepszych latach dochodził co n a jm n ie j do 500 egzem plarzy. W y d a w a n y przez W ikto ra H e ltm a n a i J a n a N epom ucena Janow skiego pe rio d y k zaw ierający historyczne te k s ty źródłowe, „P rzegląd Dziejów P o l sk ich ”, liczył do 320 p re n u m e ra to ró w i b ity był, p rzy n a jm n ie j niek tó re jego części, w liczbie 500 sztuk20. J a k więc widać, n a k ła d y p ra s y lyoń- skiej nie m ogą im ponow ać rów nież w po rów nan iu z p ro d u k cją .czaso- piśm ienniczą em igracji polskiej.
Ale d e p a rta m e n t R odanu nie należał w połowie X IX w., ta k zresztą ja k i obecnie, do d e p a rtam e n tó w „ty p o w y ch ”, nie stanow ił przeciętnej, ci chej i spokojnej p row incji francuskiej. Jego życie polityczne, społeczne, gospodarcze i k u ltu ra ln e było i jest zdom inow ane p rzez w ielkie m iasto
19 M uzeum N arod ow e w K rak ow ie, Z biory C zartoryskich, rkps nr 5345: A kta ty czą ce się piisma p u b liczn ego em ig ra cy jn eg o , pod ty tu łe m „K orespondent E m i gracji P o lsk ie j”, w y d a w a n e g o przez Jó zefa A lfo n s a de [!] D ragom ir P o tr y k o w sk ie - go w P aryżu 183ЭД— 1839], s. 3—13.
20 W. L. L a n g r o d , L e s j o u r n a u x d e l’é m i g r a t i o n p o lo n aise e n F ra nce (1831—
1848), [cz. II:] L e s p r e m i è r e s j o u r n a u x p olo n ais à P a r is e t en p r o v i n c e (1832— 1833),
„La P ologn e P olitiq u e, É conom ique, L ittéraire et A r tistiq u e ”, R. 8, P aryż 1927, nr 6, s. 218; S. K a l e m b k a , P ra sa T o w a r z y s t w a D e m o k r a t y c z n e g o Polskiego.
Z a r y s d z i e j ó w w y d a w n i c z y c h 1832— 1863, „R oczniki B ib lio te c z n e ”, t. 7, W rocław
Lyon. Toteż s tr u k tu ra , c h a ra k te r i n a k ła d y w y daw anej tam p ra s y odbie gały od sytuacji w „ ty p o w y m ” d epartam encie. Dlatego dla porów na n ia zamieszczono w d rugiej części tej publikacji trzeci dokum ent, od zw ierciedlający s ta n p ra s y w 1841 r. w położonym n a południow ym wschodzie F ra n cji blisko d e lty R odanu dep artam encie Vaucluse, o w iele bliższym swą s tr u k tu rą społeczną, gospodarczą i k u ltu ra ln ą „ typ ow em u” departam entow i. D o ku m ent te n je s t bru lion em analogicznym do lyoń- skiej tabeli (dokum ent III, s. 91), przygotow anym przez p re fe k ta de p a rta m e n tu V aucluse dla M in isterstw a S praw W ew nętrznych w P aryżu. B rulion te n zn a jd u je się w A rchives D épartem entales de V aucluse w Awinionie, dział T („Librairie. Im prim erie. Colportage. Sciences. In dem n ités litté ra ire s ” 5, „Circulaires. Notes. B revets. Jo u rn a u x . C ontraventions. Déclarations. Dépôts, etc. 1833— 1844”).
Tabela zaw iera n astęp u jące ru b ry k i: m iejsce publikow ania dzienni ków, z rozbiciem na okręgi (powiaty) i gm iny; ty tu ły dzienników i w y daw nictw ogłoszeniowych; częstotliwość ich u k azy w ania się; cena rocz nej p re n u m e ra ty z rozbiciem n a m iasto w y daw an ia i w y sy łk ę poza jego granice; liczba abonentów ; w skazanie dzienników lu b w y daw n ictw p u blicystycznych wyznaczonych przez C our Royal do· zamieszczania ogło szeń sądowych; uwagi. W ynika z niej, że w d epartam encie V aucluse na siedem czasopism dw a dopiero zaczęły wychodzić, pięć nato m iast w ca łości lub w części zajm ow ało się p u blik acją ogłoszeń sądowych. W ycho dziły one raz lub d w a raz y tygodniow o, a liczba ich abonentów , zapew ne niew iele m niejsza od rzeczywistego n a k ła d u n ajw ażniejszych z tych cza
sopism, w a h a ła się od 420 do 470.
Inform acje te p o tw ierd zają uprzednio zamieszczone wnioski, sfo rm u łow ane p rzy okazji analizy porów naw czej wysokości nakładów p rasy lyońskie j .
W Y S O K O Ś Ć N A K Ł A D Ó W P R A S Y L Y O N S K I E J 249
D O K U M E N T Y
I
DYREKCJA DOMEN W LYONIE O NAKŁADACH PRA SY LY O N SK IEJ W 1841 ROKU [ A r c h i v e s D é p a r t e m e n t a l e s d u Rh ôn e. L y o n . Μ* 259. „Police. A f f a i r e s d i v e r s e s 1838-45’’].
D irection des D om aines
L yon, le 8 J u ille t 1841. R ép on se à la lettre du 6
J u ille t 1841. 4e D ivision. № 3477
M onsieur L e P réfet,
J ’ai l’h onneur de V ous annoncer e n rép o n se à V otre d em an d e du 6 de ce m ois, que d’après le term e m o y en des fe u ille s tim b rées, le s ex e m p la ir e s de chaque tira g e sont savoir:
pour „Le Courrier· de L y o n ” de . . . . 1120
pour „Le R ép arateu r” de . . . . . . . 437
pour „Le C en seu r” d e ...760
pour „Le M oniteur ju d icia ire” de .. . . . . 349
pour „Le R h ôn e” d e ...416
pour „Le Jou rnal du co m m erce” et „Le F a n a l du co m m erce” de . . . . . . . 195
pour „Le L y o n n a is” de . . . . . . 134
pour „L’A rtiste en p r o v in c e ” de . . . . 438
pour „Le L u tin ” d e ... 200
pour „Le T ra v a il” de . . 500 pour „L’Écho de la fa b riq u e” de . . . . 1 0 8
»La G azette des prop riétaires” a fa it tim brer une se u l fo is (17 m a i 1841) 600 d e m i-fe u ille s; et q uant à „La R ev u e m a ço n n iq u e”, „La R ev u e L y o n n a is e ” et „La S e m a in e ” il n ’a rien été p résen té au tim brage.
A gréez, M onsieur L e P réfet, l ’h o m m a g e de m on r e s p e c tu e u x d é v o u e m e n t :[podpis n ieczy teln y ]
S Ł A W O M IR K A L E M B K A •CQ Ф CO s-ф p 4 3 co Й * s 4 -, h— > ^ .
I
I *4 л о Г 1 0 С\] !§ ^ . •<s> Й О 5-ф fl <о л Рч Й 4 3 СО а Q й сб 43 G Й а X Й сб Й 5ч Й О о CiT £ < о й 3 43 со Ф Ö g й Д •й й Ö 3 о. ^ g а Ф 5ч со а 'Ф Q ф 43 Й С б ф 3 сб Ен о О X s m '4 ) 1 fi ф 4 5 w Ф C J fi o eu fl fi а д H f i 0 O -Й fi .;,·! fi 4 5 о и fi ft Ф w сб •S . ® ф w fi Й w fi д _ м Q} fi 0> и Ф W W fis
<D a T3 « fi 3 ф fi •4 ft X fi ю 5 ф fi Tj H fi Й s H Й n й ф OJ CO CNIrH rH й 5 M 43 Ф Й fl Ö -i-> Й С О СО ф О Ir c o с о I> r f σ> со o % ■ 1 1 ^ о C O C O ro f i o a f l C O cO 5ч ЧН 4 4 T + f r o < N ^ 5 о Й ćS 5ч о 00 ф _ Й г— I <0 й G 5 Й г-Й гн Ό Ф -JO «-Н от л ЯН Я '8 о О О о СО LO .-С О ф л сб Рч I— i * н <м со 5ч сз S 'Ö j •2 f t. 3 'O « й Ε .а а .а й. <я en w ‘о О Ô й π U 1 со о g Ф О ф ян Й О Ф Ф 5 ч Ч Н /— i i> S з и и М й О й М Й Й · » ф .о f l чч ws I
й S О Ó ч ч ч ч ф ф Й Й Й Й Й Ö л !>% ^ hJъ
и о а й сб e n 3 en en O O X 4 4 Й Ф Ф Ф fl fl 4 3 Й Й Ф гЙ _ ф g 5ч ф 5ч со Й Й О ф о υ •а i Д 3 ь чч Й СО Ф 5ч чч Е й чФ (2 й S з43 Ф О 5ч Ф a a * о a « ω β Й Ö d £ Ö Ф 3 fl Сб Ф fl fl ô >> *rt J s <5 сб ÖСО Ф Г Рч J J cdfl йо >> tl й л 4 3 Ъ ф a ^ .в > ь © > Й fl) Й σ 1 fl fl o „ C h C O •i4 CO fl > <l> Й > H <l> n> Й л з "s S Ф Й V О > й ° аГ w Й пЗ Л о 6 2 ш ’S W 'Р cs >4 4 CJ § . s I s <u я .aë
10Д
o 4fi Ф a S Ξ й S ^ ΰ Ο ·πW Y S O K O Ś Ć N A K Ł A D Ó W P R A S Y L Y O Ń S K IE J * O « o a <D 73£ a W to w 03 H>G U £ «!> £ H 2;H g <в Рч < fiH Й sω fifi о w < N υ N < w î* £ Ö) . Ö о -M -w fi ty o £ ■ «
