Stanisław Mossakowski
Pałac Krasińskich w Warszawie w
świetle inwentarza z roku 1763 (65)
oraz kilka uwag na marginesie jego
odbudowy
Ochrona Zabytków 15/1 (56), 3-13
1962
STANISŁAW MOSSAKOWSKI
PAŁAC KRASIŃSKICH W WARSZAWIE W ŚWIETLE INWENTARZA
Z ROKU 1763 (65) ORAZ KILKA UWAG NA MARGINESIE JEGO ODBUDOWY
P ałac K rasińskich w W arszaw ie, noszący od
X V III w ie k u nazw ę p ałacu Rzeczypospolitej, był
już
n iera z
przedm iotem
badań
historyków
i histo ry k ó w sztuki h-W iem y dziś, że został on
w zniesiony dla w ojew ody płockiego J a n a Dobro-
gosta K rasińskiego w latach 1680— 1699, a głów
nym a rc h ite k te m pałacu b y ł T ylm an z G am eren.
Znam y rów nież nazw iska zatrudnionych przy
jego w znoszeniu i dekoracji arty stó w , z rzeźb ia
rzem A n d rzejem S chlüterem i m alarzem M ichel
angelo P allon im n a czele. Jed nak że w iele w aż
nych problem ów zw iązanych z tą budow lą ocze
kuje jeszcze ro zw ią z a n ia 2. Jed n y m z nich jest
sp raw a
pierw otnego
siedem nastow iecznego,
układu w n ę trz pałacu.
N ajw cześniejsze zn ane nam p lan y pałacu
K rasińskich — przechow yw ane w G abinecie
R ycin B iblioteki U.W. (ryc. 1, 2 ) 3 — pochodzą
dopiero z la t 1776 i 1782/83, a więc z czasu po
gruntow nej przebudow ie, dokonanej w latach
1766— 73 pod k ierow nictw em a rc h ite k ta Jak u b a
F on t any, m ającej n a celu dostosow anie p ałacu do
potrzeb K om isji S k arb u i in nych u rzęd ó w Rze
czypospolitej 4. Je d y n y m źródłem do poznania
pierw otnego rozkładu w n ę trz jest z a te m szcze
gółowy in w e n ta rz sporządzony w ro k u 1763
1 W a żn iejsze prace w p orządku ch ron ologiczn ym : F. M. S o b i e s z c z a ń s k i , P o c h o d z e n ie n a z w i s k p a ła c ó w , k a m i e n i c , p l a c ó w i o g r o d ó w w m i e ś c i e W a r s z a w i e ... (O d b itk a z K alen d arza J. U n gra za rok 1857), s. 1—8; T e n ż e , O p is h i s t o r y c z n y n ie k t ó r y c h g m a c h ó w w a r s z a w s k i c h , „D zien n ik W a rsza w sk i” V III, 1871, nr 173 i 174; T e n ż e , P a ła c z w a n y K r a s i ń s k ic h p r z y u li c y D łu g i e j [w:] Jan a J a w o rsk ieg o „K alen d arz Illu - stro w a n y na rok 1872”, W arszaw a 1871, s. 98— 101; J. B a r t o s z e w i c z , K r o n i k a p a ła c u K r a s i ń s k ic h w W a r s z a w i e [w:]. D zieła , V III, K ra k ó w 1880, s. 306— 348; I. T. B a r a n o w s k i , I n w e n t a r z e p a ła c u K r a s i ń sk ich p ó ź n i e j R z e c z y p o s p o l i t e j , „C ollectanea B ib lio tek i O rd yn acji H r. K ra siń sk ich ” N r 3, W arszaw a 1910, s. III— X X V III; A. K r a u s h a r , D a w n e pałace w a r s z a w s k i e . P a ła c e R z e c z y p o s p o l i t e j , K a z i m i e r z o w s k i , R a d z i w i ł ł ó w s k i i B ł ę k i t n y , P o zn a ń 1925, s. 7—22; P. B o h d z i e w i c z , W n ę t r z a p a ła c u K r a s i ń s k i c h ( R z e c z y p o s p o l i t e j ) w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I I w i e k u , „ B iu lety n H isto r ii S ztu k i i K u ltu r y ” X , 1948, s. 118— 160 o m a w ia n ajszerzej ch ro n o lo g ię p a ła cu streszcza ją c w y n ik i p o p rzed n ich b ad aczy. M on o g ra fię p ałacu p r z y
g o to w y w a ł w c z a sie w o jn y A . K a r c z e w s k i , n ie ste ty pracy tej n ie o g ło sił (por. K. P i w о с к i, Prace p o ls k ic h h i s t o r y k ó w s z t u k i w czasie w o j n y , „ B iu lety n H isto rii S ztu k i i K u ltu r y ” V III, 1946, s. 141).
2A rty k u ł n in ie jsz y p o w sta ł na m a r g in e sie w ię k szej p racy o tw ó r c z o śc i a rch itek to n iczn ej T y lm an a z G am eren, p r z y g o to w y w a n ej jak o ro zp ra w a doktor sk a pod k ieru n k iem prof, dr A dam a B o ch n a k a . W p ra cy tej z a jm u jem y się zn a czn ie ob szern iej p a ła cem K ra siń sk ich .
3 Z biory K r ó lew sk ie, 187, n r -y 2— 4, 6— 14. O p la nach ty c h por. P . B o h d z i e w i c z , о. c., s. 132.
4 P . B o h d z i e w i c z , o .e ., s. 124. W arto p rzy p om n ieć że od 16 k w ie tn ia 1769 do 9 m a ja 1773 K o m isja S k a rb u w y d a ła n a p rzeb u d ow ę i resta u ra cję p a ła cu aż 842.123 złp., su m ę — je ś li w ie r z y ć B a r a n o w sk iem u — w ię k s z ą n iż w y d a ł K ra siń sk i n a b u d o w ę p a ła cu (T. B a r a n o w s k i , o .e ., s. X X p rzytacza k w o tę 566.590 złp o p iera ją c się o w ia d o m o ś c i za w a rte w n ie istn ie ją c y m ju ż ręk o p isie B ib lio te k i Ord. K ra siń sk ich nr 4250, p. 219).
Rye. 1. „P lan ta dolna p ałacu R z e c z y p o sp o lite j”, w zb. G abinetu R ycin B ib lio tek i U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego, Z biory K r ó le w sk ie sygn. 187 nr 2. (fot. E. K ozłow sk a)
Ryc. 2. „ P la n ta piętra p ie r w sz e g o ” p a ła cu R zeczyp osp olitej, w zb. G abinetu R ycin B ib lio tek i U.W., Zbiory K ró lew sk ie sygn. 187 nr 10. In sty tu t S ztu k i PA N )
(lub 1765) bezpośrednio przed sprzedażą pałacu
w ładzom Rzeczypospolitej
Stosunkow o dokładny opis inw en tarza, w
całych p a rtiac h niezgodny z zachow anym i p la
nam i i obecnym układem w n ętrz budow li, s p ra
w iał w iele kłop otu
dotychczasow ym
bada
czom 6. Niem niej w nikliw a jego lek tu ra pozwa
la — ja k sądzim y — na przybliżoną rek o n stru k
cję ówczesnego w ew nętrznego rozplanow ania
pałacu. K rasińskich 7. C zytam y w nim m ianow i
cie.
„[...] Przed p a ła cem w sch o d y k a m ien n e n a d ru j- n ow an e, na k tórych cztery fila r y k am ien n e, na n ich g an ek ta k że k a m ien n y . Od ogrodu tak że je s t ga n ek a le fila r ó w n ie m asz. W chodząc do p ałacu d rzw i d ęb ow e p od w ójn e [...] w od rzw iach k a m ien n y ch [...]. D alej s a l a (a) ze sk lep ien iem w y m a lo w a n a , w niej p o sadzka m a rm u ro w a [...], w n iżach na sa li na p o stu m en tach sta tu ó w d u żych g ip so w y c h sześć n a d p so w a - nych, p ó łfig u r ta k że g ip so w y ch ca ły ch ośm , w a z ó w ta k ich że sied em całych. O kien w tej sa li cztery z k r a tam i że la z n y m i [...] 8.
A p p artam en t d oln y po praw ej stro n ie°.
Z sa li (a) na praw ej ręce u d rzw i od rzw ia k a m ien n e bez zam k n ięcia, dalej
g a n e k (b) m arm u row ą posadzką w y ło żo n y . Stąd d rzw i p o d w ó jn e do
s i o n k i (c), g d zie ta k że p osadzka m arm u row a [...] dalej d rzw i p od w ójn e dobre do
p o k o j u (d) [...], w ty m pokoju posadzka m a rm u row a, o k ien d w a [...]. P iec k a flo w y , za p iecem d rzw i żelazne [...] do skarbu (ł).
5 N ie istn ie ją c y ju ż d zisiaj w o ry g in a le in w en ta rz o p u b lik o w a ł z datą 1763 T. B a r a n o w s k i , o .e ., s. 36—62. P. B o h d z i e w i c z su g e r o w a ł n atom iast datę p ó źn iejszą 1765 (о. c., p rzyp is nr 76 na s. 155— 156). N ie w d a ją c się w d y sk u sję na tem a t słu szn o ści tego p ó źn iejszeg o d atow an ia trzeba stw ierd zić, że in w en ta rz ta k czy inaczej p och od zi z czasu przed p r z e jęciem p a ła cu p rzez w ła d ze R zeczyp osp olitej w d n iu 1 sty czn ia 1766.
u Por. P. B o h d z i e w i c z , o .e ., 135 i nast. 7 W oparciu o p u b lik a cję T. B a r a n o w s k i e g o p rzytaczam y tu fra g m en t tek stu in w en ta rza d otyczący parteru i p ierw szeg o p iętra b u d o w li, jako n a jw a ż n ie j szych dla p ozn an ia rozk ład u w n ętrz p ałacu . P o m in ięty został w stęp , z a w iera ją cy k rótk i opis e le w a c ji p a ła c o w ych , a tak że op is w n ętrz m ezza n in o jako m n iej is to t nych. P o m in ięto ró w n ież op isy stry ch ó w , p iw n ic, o f i cyn, ogrodu itp. W yk rop k ow an e m iejsca w te k śc ie oznaczają op u szczen ia fra g m en tó w b ęd ą cy ch sz c z e g ó ło w y m i op isam i z a w ia só w , k la m ek i zam k ów w drzw iach lu b szyb w oknach i in n y ch n ieisto tn y ch dla nas szczeg ó łó w , za cie m n ia ją cy ch jed y n ie o r ie n ta cję w tek ście. U kład tekstu, w k tórym z o sta ły o d d zie lon e op isy p o szczeg ó ln y ch p o m ieszczeń oraz lite r y w n a w ia sa ch o d sy ła ją ce do rep ro d u k o w a n y ch szk icó w rek on stru k cji (ryc. 3, 4) pochodzą od autora n in ie j szego artyk u łu .
Z teg o pok oju d rzw i p o d w ó jn e do
p o k o i k u (e) [...]. W ty m pokoiku okno jed n o [...] posad zk a z ta rcic u łożona.
Z te jż e sio n k i (c) w y żej w y ra żo n ej d rzw i p od w ójn e do k u c h n i (f-2) [...] nade d rzw ia m i pół okna w ołów o p ra w n eg o z k ratą żelazną. W tej k u ch n i posadzka z tarcic, k ap a do kom in a [...]. Z k u ch n i p rzefor- sz to w a n ie z tarcic do
i z d e b k i (f-1 ) 10 do k tórej d rzw i p o jed y n cze [...]. O kno jed n o [...] z kratą żelazn ą, p iec zielo n y k a flo w y , posad zk a z tarcic stara.
Z te jż e sa li (a) 11 na lew ej 12 ręce d rzw i d ru gie w o d rzw ia ch k a m ien n y ch p o d w ó jn e [...] do
p o k o j u (g) p u stego, u k tó reg o ani ok ien dobrych, prócz k rat i o k ien n ice [...] an i s u f itu an i p osad zk i nie m asz, k o m in ek z ram am i m arm u row ym i. T am że o d rzw ió w d w o je m a rm u ro w y ch jed n e zam u row an e, u d ru g ich d rzw i proste p o d w ó jn e [...]. P o tym
p o k ó j (h) p u sty tak że, w k tórym ok ien dw a z k ra ta m i [...] k o m in jed en z ram am i m arm u row ym i. W tym pok oju co jest ram do ok ien i d rzw i żela zn y ch te do p a ła cu należą.
N a w y lo t p rzez sa lę ( a ) 13 p rzefo rszto w a n ie z tarcic przed sch o d a m i do
s a l k i ( i ) 14, w której d rzw i p o jed yn cze I...], w tej p o sa d zk a m arm u row a. N a p raw ej ręce d rzw i p od w ójn e z o d r z w ia m i k a m ie n n y m i [...] z tej sa lk i do p iw n ice. D rzw i p o d w ó jn e na w y lo t [...] odrzw i onych k a m ien ne do
s a l i (j) w ie lk ie j ty ln ej, w której okien cztery z k ra ta m i ż e la z n y m i [...] p o sa d zk i i su fitu nie m asz. W tej s a li o d rzw i d w o je na p raw ej ręce m arm u row e, trzecie d rzw i p roste p o d w ó jn e do ogrodu [...], m ost z tarcic u łożon y przed niem i, sch o d y k a m ien n e n ad ru jn ow an e p o k ry w a ją cy . W y szed łszy do ogrodu idąc na praw ej ręce w sc h o d y k a m ien n e p o p su te do
8 S a la ta to w e sty b u l pałacu.
9 P rzy lek tu rze in w en ta rza trzeba p am iętać, że był on sp o rzą d zo n y w tra k cie obchodu p ałacu w g z góry p o w ziętej m eto d y . O p isu ją cy ob chodził m ia n o w icie n a jp ie r w p om ieszczen ia p raw ej, a potem le w e j części każd ej k o n d y g n a cji. Za k a ż d y m razem rozp oczyn ał on od sa l śro d k o w y ch , a n a stę p n ie w ch o d ził przez p ie r w sze d r z w i p o danej (praw ej lu b lew ej) stro n ie do po m ieszczeń boczn ych , p rzech od ząc z jednego do d ru g ie go ta k d łu go, jak m u na to p o z w a la ły p rzejścia m ięd zy nim i. G d y ju ż w s z y stk ie d o stęp n e p om ieszczen ia o b szed ł, za w ra ca ł do w y jśc io w e j — środ k ow ej — sali i z k o le i w c h o d z ił p rzez d rzw i n a stęp n e po danej str o n ie. W te n sp osób opis p a ła cu n ajczęściej po trzy razy w ra ca d o tej sam ej sa li śro d k o w ej, co utru d n ia o rien ta cję w in w en ta rzu .
10 Izd eb k ę sta n o w iła p raw d op od obn ie w y d zielo n a za p om ocą d rew n ia n eg o p rzep ier zen ia część k u ch n i.
11 O p isu ją cy w raca do w e sty b u lu (a).
12 O c z y w ista p o m y łk a , ch o d zi o d rzw i po praw ej ręce, g d y ż op is ten d o ty czy praw ej stron y pałacu.
13 O p isu ją cy w ra ca do w e sty b u lu (a).
14 „ S a lk ą ” n a zy w a o p isu ją cy korytarz, k tóry łączy w e sty b u l (a) z salą od ogrodu (j).
R ye. 3. W a rsza w a , p ałac K rasiń sk ich , rekonstrukcja u k ładu w n ętrz parteru w g in w en ta rza z 1763 (65) roku. a _1 w e s ty b u l, b — „gan ek ”, с — sion k a, d — pokój o d w u oknach, e — pokoik, f i — izdebka, f 2 — k u ch n ia, g — pokój p u sty , h — pok ój z dw om a oknam i, i — „ sa lk a ”-k o ry ta rzy k , j — sala od ogrodu, к — pokój p u sty o trzech oknach, 1 — p okoik, ł — skarbiec, m — „g a n ek ”, n — pokój o d w u oknach, o — pokój o jed n ym o knie, p — p ok ój w ielk i, г — p o k o ik o d w u oknach, s — g a b in et o trzech oknach, t — pokoik, u — pokój w ie lk i
’ o trzech oknach, w — sionka, х, у — „ g a le r y jk i”.
R yc. 4. P a ła c K rasiń sk ich , rek on stru k cja u k ładu w n ętrz p ierw szeg o p iętra — p ia n o n obile — wg. in w en tarza z 1763 (65) roku.
A — В — sa la przez całą szero k o ść p ałacu ciągnąca się, С — g a lery jk a , D — pokój c ią g n ą cy się w szerz przez cały p a ła c , E — gab in et, F — g a b in et, G — pokój cią g n ą cy się w szerz przez c a ły pałac, H — sionka, I — pokój o d w u oknach, J — g a lery jk a , К — pokoik o dw u oknach, L — g ab in ecik , Ł — pokój ciągn ący się w szerz przez c a ły p ałac, M — sio n k a , N — pokój o trzech oknach, O — pokój „ku ogrod zie” o trzech oknach, P —
g a l e r y j k i ( х ) 15. Z tej g a le r y jk i od rzw i k a m ien ne do
p o k o j u (k) pu stego [...]. W ty m p ok oju okien trzy z k ra ta m i ż ela z n y m i k o m in ek z ob w o lu tą m a r m u ro w ą , z teg o p ok oju do dru giego
p o k o j u (1) d rzw i p roste p od w ójn e z od rzw iam i m a rm u ro w y m i [...], w k tó ry m ok n o jed n o [...] z kratą ż ela zn ą [...]
(pokój k) P iec zielo n y , posad zk a m arm u row a; z tego p o k o ju (k) d rzw i żela z n e [...] do
s k a r b c a (ł), w k tórym p osadzka z tarcic oraz i s k le p ie n ie dobre w n im [...] o k ien tro je c a ły c h [...] z k r a ta m i i ok ien n icam i, sza f trzy w fra m u d ze orzech ow o m a lo w a n y c h z p o d w ó jn y m i d rzw iczk a m i i zam kam i, czw a rta sza fa ta k a ż w m urze lecz ślepa.
A p p a rtem en t d oln y po lew ej ręce.
Z s a li (a) na lew ej ręce d rzw i p ojed yn cze [...1 z o d rzw ia m i k a m ien n y m i do
g a n k u (m) w tym sk le p ie n ie n ad p su te, p osad zk i nie m asz, o k ien cztery ta rcica m i pozab ijan e, z g an k u do p o k o j u (n) d rzw i p o d w ó jn e z od rzw iam i k a m ie n n ym i [...], w ty m pok oju sk le p ie n ie całe, posadzka m arm u row a dobra, p iec b ia ły i k om in ek bez ram ów , o kna d w a [...] z k ratam i ż ela z n y m i [...] z tego pokoju do d ru giego
p o k o j u (o) d rzw i p od w ójn e z o d rzw ia m i k a m ien n y m i [...] w tym p ok oik u su fit dobry i p osadzka m ar m u row a, okno [...] z k ra tą żelazn ą (...].
Z w y ż e j w yra żo n ej sa li ( a ) 16 d rzw i p o d w ó jn e [...] do p o k o j u (p) w ielk ieg o ,
d alej d r z w i na w y lo t ju ż w sp o m n ia n e do
s a l k i (i) z tej ta k że p od w ójn e o [...] od rzw iach k a m ien n ych [...] do za m y k a n ia p iw n ic. Item d rzw i już o p isa n e do
s a l i (j) ty ln ej, w której na lew ej ręce od rzw i d w oje m arm u row ych [...] k om in jeden z ram am i m arm u ro w y m i, dalej
p o k ó j (p) także p u sty bez p osad zk i o czterech ok n ach z k ratam i ż ela z n y m i [...] w ty m pok oju k om in z ram am i m arm u row ym i, od rzw i m arm u row e [...] do p o k o i k u (r), w k tórym dw a ok n a z k ra ta m i żela z n y m i [...] k om in i od rzw i m arm u row e, p o sa d zk i nie m asz, dalej
g a b i n e t (s) także p u sty z ok n am i trzem a, k ratam i żela z n y m i [...] i k om in em m arm u row ym ; w ty m g a
lo O g a lery jk a ch od ogrodu por. u w a g i w tek ście p oniżej.
16 O p isu jący w raca do w e sty b u lu (a). 17 O czy w iście w g a b in ecie (s). 18 Tzn. w stron ę s a li (a). 19 O p isu jący w ra ca do sa li (j).
20 T łu m aczy to P. B o h d z i e w i c z , o .e ., s. 134— 135: „ In fo rm a cję in w en tarza 1765 r., w e d łu g której obie sa le śro d k o w e w raz z k la tk ą sch o d o w ą tw o r z y ły jedną w ie lk ą sa lę, n a leży rozu m ieć w ty m sen sie, że p ie r w o t n e o tw o ry m ięd zy fila ra m i po obu stron ach sch od ów n ie b y ły w y p e łn io n e ram am i o k ien n y m i.”
21 O czy w iście razem z śro d k o w y m p o r t e f e n ê tr e .
b in ecie d rzw i troje, jed n e na ogród za m u ro w a n e z o d rzw ia m i k a m ien n y m i, d ru gie do
p o k o i k u (t) b ez o d rzw iów , w k tó ry m p o sa d zk i nie m asz o k n o jed n o z k ra tą żelazn ą [...],
t r z e c i e 17 za b ite ta rcica m i do
p o k o j u (u) w ie lk ie g o bez o d rzw ió w , w ty m p o sa d zk a m arm u row a, o k ien trzy z k ra tą żela z n ą [...], z teg o p ok oju d rzw i nazad ku sa li ( a ) 18 p o jed y n cze do
s i o n k i (w) w od rzw ia ch k a m ien n y ch [...] w ok oło ta rcica m i ob ite. Z sio n k i do sa li (p) o d rzw i sa m e m a r m u ro w e bez zam k n ięcia.
W ych od ząc z s a li ( j ) 19 na ogród po le w e j r ęce jed n a - k o w e ż sch o d y n ad p su te i
g a 1 e r y a (y) jak o i na praw ej ręce ju ż o p isa ła się. P ie r w sz e piętro. A p p artam en t na p r a w e j ręce. Z s a li n a jp ie r w sz e j d o ln ej (a) w y s z e d łs z y do sa lk i (i) sch o d y k a m ie n n e na g órę ze w sz y stk im dob re, w około n ich p a lisa d y ta k że k a m ien n e [...] nad sc h o d a m i z obu stro n sk le p ie n ie żadnej n ie p o trzeb u ją ce rep eracji, w y sz e d łs z y n a g órę ze sch o d ó w
s a l a (A -В ) przez ca łą szerok ość p a ła cu cią g n ą ca s i ę 20, w niej posad zk a n ad p su ta m ocn o z tarcic, o k ien p i ę ć 21 [...] na drugiej stro n ie od ogrod u o k ie n ty le ż [...]. Z obu stro n tej sa li są g a n k i p a lisa d a m i k a m ie n n y m i o to c z o n e 22 do ty c h g a n k ó w o d rzw i k a m ien n e [...], u góry w m u rze w tej s a li je s t o śm sztu k d rzew a na r u sz to w a n ie do s u fitu k tó r e g o n ie m asz. Z s a li (A) do
g a l e r y j k i (C) o d rzw i k a m ien n e bez za m k n ięcia , na tej g a le r y jc e od d zied ziń ca są p a lisa d y k a m ien n e dobre, o k ien cztery [...], p osad zk i n ie m asz, z tej d rzw i p o d w ó jn e do
p o k o j u (D) z o d rzw ia m i k a m ien n y m i [...]. P o k ó j ten cią g n ie się w sz e r z p rzez ca ły pałac, o k ien w n im n isk o o śm z obu stro n rach u jąc cztery [...], cz te r y w górze [...], k o m in jed en z m arm uru, b elk ó w so s n o w y c h d zie w ię ć w m u rze w y so k o na ru szto w a n ie d o s u f itu n a - g o to w a n e 23. Z tego p ok oju d rzw i m a rm u ro w e jed n e do g a b i n e t u (E), w k tó ry m dw a okna za m u ro w a n e, w górze w ią z a n ie na sk lep ien ie,
d ru g ie d rzw i do d ru giego g a b i n e t u (F), w k tó ry m ty le ż o k ien i ta k ie ż w ią zan ie. Z w y ż e j op isan ej s a li ( A ) 24 o d rzw i d ru g ie k a m ien ne do 22 C hodzi tu o g a n k i u m ieszczo n e p on ad w e jś c ia m i d o p a ła c u od stro n y d zied ziń ca i od ogrod u , k tóre zn am y z o p isu zew n ętrzn ej stron y b u d o w li (por. p ie r w sz e c y to w a n e zd an ie inw en tarza).
23 P ok ój ten , zn a jd u ją cy się w sta n ie ru in y , p o w s ta ł p ra w d o p o d o b n ie na m iejscu p ie r w o tn ie za p ro jek to w a n y c h trzech pokoi: jed n eg o d w u o k ie n n e g o i d w u trzy o k ien n y ch , ta k ich ja k ie są n a p a rterze oraz na p iętrze p o p rzeciw n ej stro n ie. W iększa ilo ś ć o k ie n w y m ien io n a w in w e n ta r z u tłu m a czy się b r a k ie m su fitu , d z ię k i czem u o p isu ją cy w lic z y ł ró w n ież o k n a m e z z a - nino.
Hyc. 5. P a ła c K rasiń sk ich , p rzy p u szcza ln y w y g lą d pierw otnego, ty lm a n o w sk ieg o u k ła d u w n ętrz p ierw szeg o p ię- " ~ tra — pian o nobile.
R yc. g. P ałac K rasiń sk ich , fra g m en t rzu tu w arch iw u m p lan ów T ylm an a z G am er en w zb. G ab in etu R ycin B ib lio tek i U W. nr 201 r. (fot. In sty tu t U r b a n isty k i i A rchitektury)
p o k o j u (G) ta k że p rzez ca ły p ałac w szerz ciągn ącego się, w ty m o k ien cztery [...], k om in z ra m a m i m arm u ro w y m i, o d rzw i tro je m a rm u ro w y ch je d n e z tam tej stron y od ogrodu są nazad do sa li (B), d ru gie z pod- w ó jn e m i d rzw ia m i [...] do pok oju czy li
s i o n k i (H), w której je s t dw a ok n a sch od ów w nim d w o je jed n e na dół d ru gie do g ó r y 25, z tej sio n k i o d rzw ia m a rm u ro w e do op isa n eg o szerok iego p ok oju (D) ta rcica m i zabite, trzecie d r z w i2li [...] do p o k o j u (I), w k tó ry m jest dw a ok n a [...], k om in m a rm u ro w y i d rzw i z o d rzw ia m i m a rm u ro w y m i do w y żej o p isa n eg o szero k ieg o pokoju (D) ta rcica m i za bite.
N a ty m ż e p ie r w sz y m piętrze. A p p a rtem en t lew ej stron y.
Z sa lk i d oln ej (i) w ch o d zą c do góry sch o d y k a m ien n e dobre [...] nad sch o d a m i sa la (A -В ) ju ż w a p p arta- m en cie na p raw ej ręce op isan a, z tej o d rzw ie k a m ien n e bez za m k n ięcia do
g a l e r y j k i (J) w której jest sk le p ie n ie i p a lisad y k a m ien n e dobre, o k ien cztery [...], p o sa d zk i n ie m asz, z tej o d rzw i k a m ien n e do
p o k o i k u (K) w k tó ry m jest ok ien d w a [...] z tego p ok oju m ie jsc e w m urze na d rzw i b ez o d rzw ió w do o sta tn ieg o
g a b i n e с i к u (L) od rogu, w k tó ry m ok ien trzy za m u ro w a n y ch i s u fitu nie m asz ża d n eg o a le dziura aż do d ru g ieg o p iętra i w ią z a n ie z d rzew a na s k le pien ie.
Item z w y ż e j o p isan ej sa li ( A - B ) 27 d w o je o d rzw ió w k a m ien n y ch do
p o k o j u (Ł) p ob oczn ego ku g a lery jce cią g n ą ceg o się w sz e r z p rzez ca ły p ałac, w ty m jest o k ien cztery [...] k om in je d e n m a rm u ro w y , o d rzw i m a rm u ro w e, p rzez k tó re w ch o d ziem y do in n eg o pokoju c z y li
s i o n k i (M), w ty m o k ien dw a do p o ło w y z o k ie n n ica m i i sch o d ó w d w o je jed n e do g ó ry na d ru gie p iętro d ru gie sch o d y na dół, o d rzw i m a rm u ro w e jed n e [...] 28
w ty m p o k o j u (N) jest c k ie n trzy za m u ro w a n ych [...], k o m in m a rm u ro w y jed en , posad zk a z tarcic zła [...]. Z teg o p ok oju d rzw i zab ite ta rcica m i do p o k o j u (O) ku ogrodzie, w k tórym o k ien trzy za m u r o w a n y ch [...]M, z teg o nazad id ąc o d rzw ie m a rm u row e do
p o k o j u (P) p ob oczn ego [...] w tym o k n ie d w a za m u ro w a n y ch , k om in m a rm u ro w y jed en , z tego d rzw i p o d w ó jn e z o d rzw ia m i m a rm u ro w y m i [...1,
25 P rzy o p isie p arteru, zn a jd u ją ce się tam sio n k i (c, w) b y ły z a le d w ie w y m ien io n e, d la teg o dop iero t u taj sp o ty k a m y się ze schodam i.
26 O c z y w iś c ie w p ok oju (G). 27 O p isu ją cy w ra ca do sa li (A— B).
28 D rzw i te p row ad zą ch y b a do p ok oju (N). N a stę p u je tu ja k b y p rzerw a w in w en ta rzu , po której o m a w ia n y p okój o trzech ok n ach jest na p ew n o p ok o jem N.
29 P o m in ię ty z o sta ł w o p isie o sta tn i g a b in ecik (R), n a jp ra w d o p o d o b n iej przez p rzeoczen ie. J e st on w y
-z k tó reg o to pokoju w y ch o d -zi się do pokoju (Ł) s-z e r o k ieg o już op isan ego, gd zie o d rzw ia k am ien n e do sali (A -В ) i d ru gie tak ież w m u rze dla k szta łtu i kom in k a m ie n n y ”.
Przytoczony tu tekst in w en tarza pozwala na
rek o n stru k cję układu w n ę trz pałacu z lat około
1760 (por. ryc. 3, 4). U kład ten różnił się znacz
ni© od tego, k tó ry znam y z planów przechow y
w anych w G abinecie Rycin B.U.W., a tak że od
obecnego rozplanow ania w nętrz budow li. Przede
w szystkim odm ienne było usytuow anie dwu czte-
rookiennych sal, p rzy ty k ający ch do przestrzeni
środkow ej części budynku, przechodzących daw
niej
wpoprzek osi podłużnej pałacu przez całą
jeg o szerokość. W reszcie bardziej logiczny i ja
śniejszy był układ pokoi w częściach ujętych
przez ryzality boczne, do czego przyczyniał się
m iędzy in n y m i b ra k k late k schodow ych w ry z a
litac h od stro n y dziedzińca 30.
Od chwili śm ierci fu n d ato ra pałacu, w roku
1713, do lat sześćdziesiątych X V III w ieku nie
przeprow adzano żadnych znaczniejszych prac
budow lanych w jego w n ę trz a c h 31. Dlatego na
podstaw ie zrekonstruow anego rozkładu w nętrz
budow li z lat ok. 1760 m ożem y odtw orzyć —
p rzyn ajm n iej w ogólnym zarysie — pierw otną,
tylm anow ską koncep>cję w n ę trz pałacu K rasiń
skich (ryc. 5).
Środkow ą część budynku, w yodrębnioną r y
zalitam i, zajm ow ały głów ne pom ieszczenia r e
p rezen tacy jn e — w esty bu l i sala te rre n a na
p a rte rz e oraz dw a salony n a p iętrze — połączo
ne um ieszczoną pośrodku m o nu m en talną klatk ą
schodow ą. Od tej rep rezen tacy jn ej części roz
chodziły się w obie stro n y , am filadow o połączo
ne, ap artam enty , kończące się w narożnych ry
zalitach. Pierw sze p iętro m iało c h a ra k te r rep re
zentacyjnego piano nobile, natom iast na p arterze
i na drugim piętrze um ieszczone były
po-m ien io n y n a to po-m ia st w op isie po-m e z z a n i n o (por. Т. В a - r a n o w s k i , o .e ., s. 45).
30 P o d esty m ię d zy k o n d y g n a cjo w e k la tek sc h o d o w y c h p rzyp ad ają w p o ło w ie w y so k o ści okien. Ś w ia d c z y to w y ra źn ie o ich p ó źn iejszy m p o w sta n iu i n a leży się d ziw ić, że fa k t ten u sz e d ł dotąd k r y ty c z nej u w a g i b adaczy. P ie r w o tn y b rak k latek sch od o w y c h w r y za lita ch p otw ierd za ró w n ie ż rysu n ek T y l- m a n a nr 201 recto, p rz e c h o w y w a n y w zbiorach G abi n e tu R ycin B ib lio te k i U. W., p rzed sta w ia ją cy fragm en t r z u tu p ałacu K ra siń sk ich od stro n y d ziedzińca (ryc. 6).
Rye. 10. P ałac K rasińskich, projek t e lew a cji bocznej środ k ow ego ryza litu od strony ogrodu w archiw um p la n ó w T ylm an a z G am eren w zb. G abinetu R ycin B ibi. U.W. nr 160. (fot. Inst. U rbanistyki i A rchitektury)
m ieszczenia gospodarcze i pokoje dla służby. Z a
sadniczy u k ład pomieszczeń, czytelny zwłaszcza
na pierw szym piętrze, b y ł w cen tralnej części
d w u tra k to w y a dalej sym etrycznie po obu stro
nach jedn o-, dw u - i trz y traktow y. K om unikację
w ew nątrz gm achu ułatw iały, poza głów ną r e
prez e n ta c y jn ą k la tk ą schodową, w ew nętrzne
schody um ieszczone w tzw . sionkach a także g a
le rie łączące bezpośrednio sale rep rezen tacy jne
części środkow ej z ap artam en tam i w ryzalitach
bocznych od stro n y dziedzińca.
Z od tw o rzen iem pierw otnego plan u pałacu
w iąże się n ie ja sn a sp raw a galerii od stro n y ogro
du. In w en tarz z roku 1763 (65) w ym ienia od tej
stro n y „ g a le ry jk i“ , łączące salę ry zalitu środko
wego z pokojam i ap artam entó w w ryzalitach
bocznych, będące odpow iednikam i „ganków “ od
stro n y dziedzińca. P rzed w ojną „g alery jek “ tych
nie było (ryc. 8), nie m a ich rów nież na zna
nych nam X V III-w iecznych planach pałacu
(ryc. 1); d o p iero w czasie ostatniej odbudow y po
zniszczeniu w o jen nym dobudow ano od tej s tro
ny arkadow e, ru styko w an e galerie z tarasam i na
piętrze (ryc. 9). W obec b ra k u dokum entacji n a u
kow ej tej odbudow y nie m ogliśm y ustalić n a ja
kiej
p o dstaw ie
dokonano
„rek o n stru k cji“ 32.
Można przypuszczać że podstaw ą b y ła m ylna
32 W U r z ę d z ie K o n serw a to rsk im M iasta W arszaw y p o in fo rm o w a n o m n ie, że do od b u d ow y p ałacu K ra siń sk ich . p o d o b n ie ja k do w ie lu od b u d o w y w a n y ch w p ie r w sz y m o k r e sie po w o jn ie za b y tk o w y ch b u d o w li W arszaw y, n ie w y k o n a n o d o k u m en ta cji n a u k ow ej. P r z e c h o w y w a n y w ty m że U rzęd zie projek t a rch itek to n iczn y o d b u d o w y p a ła cu K rasiń sk ich , w y k o n a n y przez inż. M. K u zm ę, p rzew id u je b u d ow ę g a lerii zazn aczając zresztą, że b ęd ą one sta ły na n ow ych fu n d am en tach .
in te rp re ta c ja in w en tarza z 1763 (65) r. W in
w en tarzu ty m nie zn ajd ujem y je d n a k żadnej
w zm ianki o tara sac h na piętrze, lu b choćby
o drzw iach, k tó re by na nie prow ad ziły. Należy
zatem przyjąć, że opisane w in w e n ta rz u „gale
r y jk i“ to raczej p artero w e tara sy , ta k ie jak ie dziś
jeszcze istn ieją w W ilanow ie (ryc. 7) ss. Na pod
wyższone zapew ne, w stosunku do ogrodu, ta
rasy prow adziły, w zm iankow ane w inw entarzu,
schody. Z a słusznością takiej w łaśn ie in te rp re ta
cji tek stu inw en tarza decydująco p rzem aw ia r y
sunek T ylm ana n r. 160 (ryc. 10), p rzed staw ia
jący jed en z p ro jektó w rozw iązania bocznej ścia
ny środkow ego ry zalitu pałacu K rasińsk ich . W i
dzim y n a nim w przek roju podw yższony w sto
su n k u do ogrodu taras, u jęty tra lk o w ą b a lu stra
dą.
A zatem przeprow adzona w tra k c ie o d b u d o
w y re k o n stru k c ja ogrodow ej elew acji pałacu
K rasińskich jest, niestety, fałszyw a. Stanow i ona
przykład błędu, do jakiego może doprow adzić
odbudow a n aw et najbard ziej zn an ych zabytków ,
jeżeli n ie jest o p a rta o poprzednio sum iennie
przeprow adzone badania.
m gr S ta n is ła w M ossak ow sk i B ib lio tek a J a g iello ń sk a , K ra k ó w
Za u d o stę p n ie n ie p rojek tu i in fo r m a c je d zięk u ję u p rzejm ie za stęp cy K on serw atora M ia sta W arszaw y pan u m gr in ż. St. K rasiń sk iem u .
33 D la te g o w ła śn ie m o g ły one sto su n k o w o ła tw o u lec lik w id a c ji w p ó źn iejszy ch czasach . A n a lo g ię W ila now a bral pod u w a g ę P. B o h d z i e w i c z , (о. c., s. 134), k tó ry jed n ak d oszed ł do o d m ie n n e g o w n iosk u : „T rudno [...] pod n azw ą „ g a lerie” r o zu m ieć tarasy, w tak im ch arak terze, jak to w id zim y w W ila n o w ie ”.
