Zagadnienie adaptacji obiektów zabytkowych w województwie bydgoskim dla potrzeb turystyki

Zdzisław Ciara

Zagadnienie adaptacji obiektów

zabytkowych w województwie

bydgoskim dla potrzeb turystyki

ZDZISŁAW CIARA

ZAGADNIENIE ADAPTACJI OBIEKTÓW ZABYTKOWYCH

W WOJEWÓDZTWIE BYDGOSKIM DLA POTRZEB TURYSTYKI

W województwie bydgoskim znajduje się łącz­ nie około 1.300 obiektów zabytkowej architek­ tu ry i budownictwa. Je st to liczba stosunkowo nieduża. Poważna ich część zaliczona została jednak do wyższych grup przeprow adzonej w 1961 roku w eryfikacji zabytków w Polsce. W arto przypomnieć, że województwo bydgos­ kie posiada po mieście i województwie k ra­ kowskim najw ięcej zabytków zaliczonych do grupy najwyższej — tzw. zerowej — jest ich bowiem w sumie 10. N ajw iększe skupiska za­ bytków w województwie bydgoskim znajdują się w miastach i pow iatach: Toruń, Chełmno, Świecie, Chojnice, Bydgoszcz, Włocławek, Gru­ dziądz, Aleksandrów K ujaw ski i Żnin. W ymie­ nionych wyżej 9 powiatów, spośród 21 jakie wchodzą w skład województwa bydgoskiego, łącznie zawiera praw ie 70% ogółu zabytków naszego województwa.

Masowa turystyka koncentruje się w woje­ wództwie bydgoskim na przelotowych szlakach turystycznych, co w poważnej części w ynika z położenia geograficznego województwa w Polsce, jak również z głównych walorów i w ar­ tości turystycznych ziemi bydgoskiej, jakim i są zabytki arch itek tu ry i budownictwa. Głów­ ne szlaki turystyczne wiodą z południa na północ, a więc z W arszaw y lub Łodzi do G dań­ ska oraz z zachodu na wschód, a więc na osi Poznań — Olsztyn. P okryw ają się one w za­ sadzie z historycznym i szlakam i handlowym i i to tłumaczy, że pow stały z przecięcia się osi północ — południe i wschód — zachód, układ współrzędnych obejm uje największe i najw aż­ niejsze skupiska zabytków w województwie. W

układzie tym mieszczą się m.in. wszystkie, może z w yjątkiem Radzynia, obiekty zabyt­ kowe zaliczone do grupy zerowej. I tak na przykład pas północ — południe obejm uje ta ­ kie zespoły zabytków jak: W łocławek, Toruń, Chełmno, Świecie, Grudziądz, Nowe lu!b Tu­ cholę i Chojnice, natom iast pas wschód — za­ chód zawiera zespoły zabytkowe Brodnicy,

Golubia, Torunia i dalej wiedzie przez popu­ larny „Szlak P iastow ski”, na który m leży

Inowrocław, Kruszwica, Strzelno, Mogilno, Trzemeszno, Żnin oraz Biskupin, a następnie Gniezno i Poznań. W raz z w ojewództwem ol­ sztyńskim prowadzi się również prace nad u­ tworzeniem i turystycznym zagospodarowaniem szlaku kopem ikańskiego, k tó ry obok ziemi chełmińskiej obejm uje W arm ię z Olsztynem, Lidzbarkiem i From borkiem . Stąd też m otto lubostrońskiego sym pozjum „Zabytki — ośrod­ kami tu ry sty k i” jest nam szczególnie bliskie i aktualne.

P rzystępując do omówienia w ybranych zagad­ nień związanych z przystosow aniem obiektów zabytkowych województwa bydgoskiego dla potrzeb turystyki, należy na chw ilę zatrzym ać się nad różnymi aspektam i adaptacji zabyt­ ków dla celów turystycznych. Podstaw owym ,

lecz nie jedynym, w arunkiem pełnego w yko­ rzystania tego rodzaju obiektów dla potrzeb turystyki, jest przeprow adzenie prac konser- watorsko-budowlanych, k tó re udostępnią obiekt zwiedzającym i zapewnią im bezpieczeństwo, odsłonią i uczytelnią szereg interesujących elementów i d etali architektonicznych oraz odpowiednio przystosują pomieszczenia n ie­ zbędne dla praw idłow ego ruchu turystyczne­ go itp. Do tych spraw , n a podstaw ie w y­ branych przykładów, pragnąłbym w zasadzie ograniczyć swoje· omówienie, chociaż również ważne jest stw orzenie odpowiedniego zaple­ cza turystycznego w postaci dojazdów, p a r­ kingów, sanitariatów , bazy wyżywieniowej itp. Lecz i na tym nie kończy się, lub nie po­ winna kończyć się, turystyczna eksploatacja zabytków. Współczesny turysta, nie zadowala się tylko legendą o „Białej D am ie”, „Spraw ie­ dliwym Rycerzu” czy „Złym P opielu”, lecz wymaga rzetelnej i w m iarę atrak cy jn ej in­ form acji o zwiedzanym zabytku. U łatw iają to mu przewodnicy, k tórych stopień przygotow a­ nia do spełniania tak w ażnej fu n k cji społecz­ no-wychowawczej na razie nie zawsze jest za­ dowalający, lub w ydaw nictw a, k tórych jednak

w dalszym ciągu jest zbyt mało. Poza tym „przemysł tu ry styczny” w zasadzie nie

1. K r u s z w i c a , pow . I n o w r o c ł a w , „M ys ia W i e ż a ” (fot. Cz. W o ź n y )

1. K r u s z w i c a , d is tric t d ’I n o w r o c l a w , „La T o u r des S o u r i s ”

nuje innym i formami i środkam i oddziaływa­ nia, które z jednej strony inform owałyby i li­ czyły, a z drugiej uatrakcyjniałyby sam obiekt zabytkowy. Powyższe stw ierdzenie pozwolę so­ bie zobrazować dwoma krańcowo różnymi przykładam i z województwa bydgoskiego: tzw. Mysią Wieżą w K ruszwicy i zamkiem pokrzy- żackim w Toruniu.

Kruszwica — z którą średniowieczni kronika­ rze Baszko Wielkopolski oraz Jan Długosz w ią­ żą legendę o Popielu i Piaście — i znajdująca się tam czternastowieczna w ieża-stołp jest miejscem szczególnie uczęszczanym przez tu­ rystów, zresztą jak cały „Szlak Piastow ski”, na którym leży. Prowadzone od szeregu lat p ra ­ ce archeologiczne potw ierdzają i wzbogacają interesującą problem atykę historyczną tego nadgoplańskiego grodu, k tó ry szczególnie we wczesnym średniowieczu pełnił ważną rolę po­ lityczną i gospodarczą. Dalszym elem entem a­

trakcyjnym dla turystyki jest samo Gopło zwane jeszcze w średniowieczu M are Polo­ norum, z jego licznymi rezerw atam i przyrod­ niczymi oraz położonymi wzdłuż brzegów za­ bytkam i prahistorii i architektury. W pierw ­ szym roku obchodów Tysiąclecia P aństw a P ol­ skiego Wojewódzki K onserw ator Zabytków wykonał przy tym obiekcie prace, podczas któ­ rych usunięto nieestetyczne, żelazne i zniszczo­ ne schody bezpośrednio przecinające bryłę

wieży i wiodące do jedynego wejścia stołpu. Schody te zastąpiono wolnostojącą, spiralną, żelbetową wieżą kom unikacyjną, z której po ganku, prowadzącym koroną m urów zamku i dalej pomostem, można dostać się obecnie do wieży-stołpu (il. 1). W ten sposób udało się w pełni odsłonić masyw wieży i uwidocznić jej pierw otne założenie jakie spełniała jako os­ tatnie refugium dla załogi zamku. Realizacja ta jest jednocześnie ciekawym i chyba dobrym przykładem kontrastow ania form, jakim jest z jednej strony współczesna, funkcjonalnie po­ trzebna wieża kom unikacyjna, a z drugiej strony potężny masyw historycznej budowli. W latach następnych Wojewódzki K onserw ator Zabytków w ykonał i sfinansował skrom ną ek­

spozycję zorganizowaną w samej wieży, która inform uje o historii i zabytkach K ruszwicy oraz okolic, jak i o walorach krajobrazow ych całego regionu Gopła. Wojewódzki K onserw a­ tor Zabytków w ydał również folder o K rusz­ wicy, natom iast Wojewódzki K om itet K u ltu ry Fizycznej i Turystyki zapewnił środki i pomógł w najpilniejszym uporządkowaniu otoczenia samego zabytku, jak i postaw ieniu odpowied­ niego kiosku na pam iątki regionalne, których jednak na ogół niestety nie ma w sprzedaży. W zasadzie wykonano więc w szystkie prace niezbędne do właściwego zagospodarowania tu­ rystycznego obiektu. Jednak użytkow nik tego obiektu, jakim jest Nadgoplański Oddział PTTK, mimo że czerpie z M ysiej W ieży po­ ważne korzyści finansowe, nie pom yślał o u­ atrakcyjnieniu i wzbogaceniu form i treści tu­ rystycznych, gdyż nie można ograniczyć się przy tak często odwiedzanym przez turystów obiekcie do skromnej, papierowej w ystaw ki czy folderu. Bogate podłoże historyczne piękne położenie K ruszwicy i całego regionu Gopła predestynuje je do zastosowania różnego ro­ dzaju form audio-wizualnych, jak ilum i­ nacja Mysiej Wieży i jej radiofonizacja. Ce­ lowe w ydaje się również zam ontowanie na wieży lunety, która umożliwiłaby zapoznanie się z pięknym otoczeniem i zabytkami. Można by przytoczyć jeszcze szereg innych form, które spraw iłyby, że turysta nie opuszczałby Krusz­ wicy z pew nym niedomówieniem czy niedo­ sytem, np. organizowanie w okresie wzmożone­ go ruchu turystycznego małych widowisk i pokazów filmowych związanych z historią tego grodu. W najbliższych latach wzniesie się w Kruszwicy budynek muzeum, w którym

między innym i prezentow ana będzie jedyna zachowana w Polsce wczesnośredniowieczna huta szkła. Ta placówka muzealna uzupełni poważną lukę w sieci muzeów województwa bydgoskiego. Przykład Kruszwicy podałem tylko dlatego ażeby wykazać, że zagadnienia wykorzystania óbiektów zabytkowych dla ce­ lów turystycznych nie można ograniczyć je­ dynie do stworzenia odpowiednich warunków do ich zwiedzania. Ażeby zabytki by ły żywe i w pełni wyeksploatowane pod względem turystycznym nie można poprzestać na p rze­ prowadzeniu niezbędnych prac konserw ator­ skich, konieczne jest stałe i różnorodne ekspo­ nowanie ich walorów historycznych i a rty ­ stycznych.

Znacznie szerszy zakres i program m iały p ra ­ ce konserw atorskie na zamku pokrzyżackim w Toruniu, któ ry udostępniony został społeczeń­ stwu w 500 rocznicę II Pokoju Toruńskiego. Zamek ten zburzony przez mieszczan toru ń ­ skich w 1454 roku, z woli ich miał pozostać w postaci ruin y jako widomy znak zrzucenia jarzm a krzyżackiego. Stąd też szczególny pie­ tyzm konserw atorów i ograniczenie wszelkich rekonstrukcji oprócz tych, które podyktowane były w yraźnym i względami dydaktycznym i lub konstrukcyjnym i. Trzeba przyznać, że nie posiadam y zbyt wielu doświadczeń w zakre­ sie konserw acji obiektów zabytkowych w for­ mie stałej ruiny, a szczególnie budowli cegla­ nych, w których każda na ogół interw encja konserw atorska jest zbyt czytelna i psuje m a­ lowniczy ch arak ter ruiny. Dalecy jesteśm y od teorii i rom antycznych poglądów Ruskina, lecz nasze doświadczenia w tym zakresie potw ier­ dzają konieczność wyspecjalizowania i ścisłego włączenia architekta zieleni w prace konser­ w atorskie prowadzone przy obiektach, które zabezpieczane są w formie trw ałej ruiny. Znaczny postęp na 'tym odcinku tak pod względem estetycznym, jak i technologicznym mogłoby dać zastosowanie do konserw acji two­ rzywa budowlanego tj. cegły — środków che­ micznych jak żywice syntetyczne. P róby z two­ rzywami sztucznymi, użytym i do konserw acji korony murów, przeprow adziliśm y właśnie na zamku w Toruniu, lecz zostały one zaniechane ze względu na ograniczoną produkcję tych ży­ wic. Ogólnie jednak prace przeprowadzone na zamku pokrzyżackim w Toruniu uznać można jako udane tak pod względem konserw ator­ skim, jak i turystycznym . Nie będę omawiał wszystkich szczegółów tej realizacji konserwa­ torskiej, lecz zwrócę uwagę na najistotniejsze elementy. Po usunięciu ogromnej m asy ponad 35.000 m 3 ziemi odsłonięto poważne relik ty jednego z najstarszych zamków na ziemi cheł­ m ińskiej. W arto przy okazji zaznaczyć, że w trakcie prac wykopaliskowych natrafiono na ślady osadnictwa łużyckiego oraz na wały wczesnośredniowiecznego grodziska, które za­ adaptow ane zostało przez Krzyżaków, co może

tłumaczyć nieregularny i nietypow y dla bu­ downictwa krzyżackiego rzut poziomy zamku. Wydobyte relikty ceglane bardzo szybko nisz­ czały, stąd zaistniała konieczność bieżącego zabezpieczenia poszczególnych zespołów prow i­ zorycznymi daszkami, co następnie zrodziło propozycję trwałego zabezpieczenia całego zamku głównego jednym lub kilkoma daszkami odpowiednio wkomponowanymi w krajobraz i panoram ę miasta. Ostatecznie prace konser­ w atorskie poszły jednak w kierun k u rekon­ stru kcji części podziemnych zabudowań zam­ kowych tj. rekonstrukcji piwnic w skrzydle południowym i wschodnim, co pozwoliło na od­ izolowanie i wzmocnienie statyczności elem en­ tów naziemnych oraz dało nam dodatkow o po­ wierzchnię wystawienniczą wynoszącą ponad 300 m2. N atom iast prace konserw atorskie przy elementach naziemnych polegały na przem u- rowaniu pojedynczych cegieł pod ścisłym nad­ zorem konserw atorskim oraz przem urow aniu i założeniu izolacji pod koronę większych ele­ mentów muru. Zabezpieczono też glazurę ce­ gieł, tynki i polichromię gotycką, którą ze względów dydaktycznych częściowo zrekon­ struowano. Zaznaczyć jednak trzeba, że poli­ chromię tę stanow iły tylko barw ne rom by i kw adraty. Poza tym zostawiono na terenie zamku autentyczny ibruk dziedzińca oraz zwały gruzu, szczególnie partie wysadzonej wieży, co w sumie złożyło się na planow any ostateczny efekt p o m n ik a ruiny. Nie udało się co praw ­ da uniknąć drobnych rekonstrukcji, jak rekon­ strukcje szyj piwniczych oraz części zachodniej

zewnętrznego m uru obwodowego zamku, co umożliwiło zamknięcie całego zespołu zamku głównego. Przedzamcze natom iast potraktow a­ no jako zielony teren spacerowy. Na tym te re ­ nie zlokalizowano kaw iarnię o nowoczesnej a r ­ chitekturze. Jest ona zbudowana na dwóch kondygnacjach gotyckich piwnic, które adap­ towane będą na w iniarnię oraz zaplecze dla teatru letniego znajdującego się w fosie. Taras kaw iarni służy jednocześnie jako platform a w i­ dokowa. Poza tym na terenie zamkowym, w osiemnastowiecznej „Generałówce” umieszczo­ no kiosk z pam iątkam i oraz pomieszczenia dla obsługi; parkingi i san itariaty uzupełniają ze­ spół. Na podkreślenie prac w ykonanych w po­ ważnej części w czynie społecznym, zasługuje kompleksowe i interesujące zagospodarowanie całego zespołu. Dodatkową atrak cję stanow i je­ dyne w Polsce urządzenie „światło i dźwięk”. Bogaty program uzupełniają w ystaw y historii zamku toruńskiego oraz wystawa w gdanisku obrazująca ostatnio przeprowadzone prace kon­ serwatorskie. Na przyległym terenie — w fo­ sie — znajduje się plac zabaw i te a tr letni. W ten sposób zagospodarowany zespół zamku w Toruniu jest z jednej strony historycznym pomnikiem, a jednocześnie terenem rekreacyj­ nym dla miasta oraz w szechstronnie atra k cy j­ nym miejscem turystycznym .

Odmienne założenia konserw atorskie tow arzy­ szyły zabezpieczeniu ruin gotyckiego zamku I w Radzyniu Chełmińskim, który zniszczony został w okresie wojen szwedzkich, a w następ­ nych wiekach stopniowo popadał w ruinę (il. 2). W arto dodać, że przeprowadzone tu prace a r­ cheologiczne na przedzamczu ujaw niły ślady wczesnośredniowiecznego osadnictwa. Do na­ szych czasów przetrw ały z zamku głównego jedynie znacznej wysokości m ury m agistralne skrzydła południowego i częściowo w schodnie­ go, natom iast pozostałe skrzydła zamkowe za­ chowały się w zasadzie tylko w przyziemiu. Największą kontrow ersję budził sposób zabez­ pieczenia skrzydła południowego, które posia­ dało zachowane m ury m agistralne w ponad 2/3 pierw otnej wysokości. Część tego skrzydła zamkowego (nad dawną kaplicą) została w 1910 roku p rzykryta w ysokim dachem dw u­ spadowym. Dach ten był bardzo zniszczony. Rozpatrzono trzy w arianty zabezpieczenia tej partii: 1 — przyw rócenie pierw otnej wyso­ kości m urom obwodowym i pokrycie całego skrzydła dachem dwuspadowym o dawnych proporcjach, 2 — przyw rócenie tylko p ie r­ w otnej wysokości m urów daw nej kaplicy, w której zachował się bogaty w ystrój rzeź­ biarski w postaci ozdobnych wsporników i po­ lichromii i pokrycie jej dwuspadowym da­

chem, 3 — przyw rócenie pierw otnej wyso­ kości murów kaplicy i przykrycie jej ukrytym niewidocznym z zew nątrz stropodachem z e­ lementów prefabrykow anych. O statecznie wy­ konano tę trzecią wersję, gdyż pierw sza wy­ magała daleko idącej rekonstrukcji na co było brak dostatecznych przekazów, a w wypadku zastosowania drugiej masyw dachu byłby zbyt agresywnym akcentem wobec pozostałych p artii zamku pozostawionych w ruinie. W wy­ niku tych prac udało się uzyskać plastycznie ciekawe w nętrze dawnej kaplicy z nowoczes­ nym stropem poprzecinanym poprzecznymi że­ bram i prefabrykatów . Pomieszczenie to może być w ykorzystane dla różnych widowisk, wy­ staw itp. Poza tym w skrzydle tym zrekonstru­ owano ganek obronny łączący dw ie wysokie narożne wieże. W ten sposób udało się — cho­ ciaż częściowo — odtworzyć daw ny system obronny zamku, a udostępniony turystom ga­ nek w raz z wieżami będzie mógł stanowić jed­ ną z atrakcji oraz doskonały p unkt widoko­ wy, z którego można odczytać plan całego zes­ połu zamkowego. W pozostałych skrzydłach zamku została zabezpieczona korona murów, a brakujące elem enty rozplanowania zamku zrekonstruow ano w 'przyziemiu. Zabezpiecze­ nie korony polegało na nadm urow aniu trzech górnych w arstw cegły, w w yniku czego

wpro-2. R adzyń, pow. W ą b ­ rzeźno, z a m e k (fot. W K Z Bydgoszcz)

2. R a d zyń , dist. W ą ­ brzeźno. L e château

3. Brodnica, wieża z a m ­ kow a (fot. Cz. W oźny) 3. Brodnica. La to u r du château

wadzono zbyt wiele elementów poziomych, co nadało ruinie nieco kubistyczny charakter. Stosunkowo konsekw entnie przeprowadzone założenia kubistyczne mogą być jedną, może dyskusyjną, propozycją konserw acji tego ro­ dzaju obiektów w formie trw ałej ruiny. Zasto­ sowanie w partiach rekonstruow anych zbyt jas­ nej cegły -popsuło ostateczny efekt. P race przy zamku w Radzyniu nie zostały definityw nie zakończone; należy jeszcze przeprowadzić koń­ cowy m akijaż m.in. przez um iejętne wprowa­ dzenie zieleni oraz zagospodarowanie otocze­ nia. Dla uzupełnienia należy dodać, że piwnice zamkowe zostaną w ykorzystane na cele w ysta­ wowe oraz kaw iarnię, natom iast pomieszcze­ nia nad bram ą na małe schronisko turystyczne. W końcu pragnąłbym zwrócić uwagę na prace konserw atorskie przeprowadzone przy zamku w Golubiu. Zamek ten żbudowany na przełomie X III/X IV stulecia, znacznie przebu­ dow any w początkach XVII w. jest obecnie adaptow any na ośrodek turystyczny i k u ltu ­ ralny. A daptacji podlegają tylko dw a skrzydła zamkowe, natom iast pozostałe dwa zostaną ty l­ ko zabezpieczone. P rojek t wstępny opracowano jednak na cały zespół zamkowy, co pozwoli w najbliższej przyszłości na praw idłow e konty­ nuow anie odbudowy. W tym w ypadku nie bę­ dę również wnikał w szczegóły prac konserw a- torśko-budow lanych, gdyż w zasadzie polegały one na zabezpieczeniu budowli i wszechstron­ nym przystosow aniu pomieszczeń zamkowych

dla celów współczesnych. Ustalono program użytkow ania poszczególnych kondygnacji: d ru ­ gie p iętro przeznaczono na hotel turystyczny, pierwsze piętro służyć będzie celom k u ltu ra l­ nym (biblioteka i sale zajęć), p arte r zostanie w ykorzystany dla obsługi ruchu turystycznego oraz na muzeum. W piwnicach znajdą po­ mieszczenie również sale muzealne i zakład gastronom iczny. Dobiegające końca prace kon­ serw atorskie przy golubskim zamku mogą być doskonałym przykładem dobrego w ykorzysta­ nia zabytkowych budowli dla celów współczes­ nych. W arto również dodać, że w trakcie prac udało się odsłonić wiele elementów i detali ważnych dla ustalenia poszczególnych etapów budowy. M.in. odsłonięto nieznane .relikty m a­ sywnej wieży w północno-zachodnim narożu, schodkowe szczyty skrzydeł zamkowych oraz polichrom ie gotycką i renesansową. P rzepro­ wadzone badania technologiczne w daw nej k a ­ plicy pozwoliły na ustalenie szczegółowych faz opracowania m alarskiego w nętrza (najstarszą m onochromię sklepień stanowiła rzadka za­ praw a wapienna z dodatkiem mielonej cegły). Ostatecznie życzyć jedynie sobie należy, aże­ by ciekawe pod względem naukowym w yniki prac konserw atorskich oraz poważne nakłady finansowe .przeznaczone na odbudowę zamku w Golubiu nie zostały zniweczone przez nie­ um iejętne zagospodarowanie go przez przysz­ łych użytkowników.

Na zakończenie pragnąłbym podać niektóre ciekawsze realizacje konserwatorskie, których

celem było bezpośrednie lub pośrednie przysto­ sowanie obiektów zabytkowych dla potrzeb turystyki. Chcę tu zwrócić uwagę na kilka realizacji przeprowadzonych przy tak tru d ­ nych do adaptacji obiektach jak baszty i b ra­ my miejskie. W ostatnich latach adaptowano baszty i bram y w Chojnicach, Żninie i Brod­ nicy. Dwie pierwsze przeznaczono na muzea regionalne '(w Żninie znajduje się muzeum PTTK), natom iast wieżę w Brodnicy przezna­ czono na hotel turystyczny i ten ostatni przy­ kład uważam za szczególnie interesujący. Ko­ sztem niedużych nakładów (w tym również z K om itetu K ultu ry Fizycznej i Turystyki) uda­ ło się pozyskać pomieszczenia hotelowe, z któ­ rych dochód w ciągu kilku lat całkowicie za­ mortyzował koszty adaptacji. Po pierwszych próbach przystępujem y również do zabezpie­ czenia ru in zamków w Brodnicy (il. 3) i w Świeciu.

Omawiając poszczególne realizacje konserw a­ torskie, trudno nie wspomnieć o poważnym

wkładzie w dzieło ochrony i konserw acji za­ bytków Pracow ni Konserwacji Zabytków, że w ym ienię tu tylko Toruń, Golub, Radzyń i in­ ne. Niezaprzeczalny jest wkład iPKZ na etapie projektow ania i w ykonawstwa budowlanego, które stopniowo ulega znacznej poprawie. Reasum ując krótki przegląd zabytków adapto­ w anych dla potrzeb turystyki, pragnąłbym podkreślić, że służba konserw atorska w oje- wódżtwa bydgoskiego widzi jedyną szansę ra ­ towania naszych zabytków arch itektu ry i bu­ downictwa w dalszym pogłębianiu współpracy z instytucjam i i organizacjami zajmującymi się turystyką. K oordynacja poczynań i pla­ nów na tym odcinku może realnie przyczynić się do uratow ania szeregu zabytków i wzboga­ ci polską tu rystykę o nowe w alory i wartości.

m g r Z d zisław C iara

W ojew ódzki K o n serw ato r Z abytków Bydgoszcz

PROBLÈME DE L’ADAPTATION DES MONUMENTS HISTORIQUES AUX BESOINS DU TOURISME SUR LE TERRITOIRE DE LA VOÏVODIE DE BYDGOSZCZ

La m a jo rité des m o n u m en ts h isto riq u es su r le t e r r i­ toire de la voïvodie de Bydgoszcz co n stitu e n t des agglom érations dissém inées le long de d eux itin é r a i­ res to u ristiq u es qui s’en tre cro ise n t. Les tra ite m e n ts de conservation a y a n t p o u r b u t l’ad a p ta tio n des m o ­ n u m e n ts au x fins to u ristiq u es ne p eu v e n t su ffire à l’ex p lo itatio n ratio n n e lle de ces m onum ents. Le m o n u m en t d e v ra it av o ir à son service un p erso n n e l com pétent et une in fo rm atio n bien Organisée. D eux exem ples opposés sont fo u rn is p a r la m a u v aise ex p lo i­

ta tio n des m o n u m e n ts de K ruszw ica et le service p a rfa ite m e n t org an isé du C h â te au de T oruń.

Il est d ésirab le q u e les tra v a u x d ’ad a p ta tio n à des fins c u ltu re ls soient conçus en d étail; sé p arém e n t pour chaque b â tim e n t e t résolu d iffé re m m e n t p o u r les m o n u m e n ts resp ectifs. A titre d’ex em p le illu s tra n t ce tte th èse p e u v e n t ê tre cités les c h â te au x de R adzyń C hełm iński et de G olub ainsi q u e les dispositifs de d éfen se des v illes telles que C hojnice, B rodnica et Żnin.