Referat II
KAZIM IER Z B O R A T Y Ń SK I, E LIG IU SZ RO SZYK , M A R IA ZIĘTEC K A AKTUALNY STAN BADAŃ W POLSCE NAD POTRZEBAMI
NAWOŻENIA MIKROSKŁADNIKAMI ROŚLIN UPRAWNYCH 1
Zagadnienie nawożenia mikroelementami rozpatrywać należy w kon tekście gleba—roślina. To, co dotychczas zrobiono w zakresie badań nad zawartością mikroskładników w glebach, przedłożone zostało w re feracie prof. Dobrzańskiego, a częściowo również w inych, już w ygło szonych.
Badaniem zawartości m ikroelementów w różnych roślinach, pocho dzących z pól uprawnych, zajmowali się T e r l i k o w s k i i N o w i c k i
[50], M a k s im o w i C h r o b o c z e k [31], T u c h o ł k a i współ. [52], K o t e r i współ. [14— 16], R u s z k o w s k a i N u r z y ń s k i [45], L i w
s k i [21— 23], Z e m b a c z y ń s k i [54] i in. Ogólnie można stwierdzić, że znalezione przez nich zawartości poszczególnych pierwiastków są zgodne z danymi przytoczonymi w literaturze obcej. Z ogólnej ilości przeprowadzonych badań z nawożeniem roślin mikroelementami dużą część przeprowadzono w doświadczeniach wazonowych. W stosunkowo nielicznych przypadkach badano działanie fizjologiczne poszczególnych pierwiastków. W większym natomiast stopniu przedmiotem tych doś wiadczeń wazonowych było określenie wpływ u m ikroelementów na róż nych podłożach glebowych.
Nawet krótkie omówienie wyników tych badań nie byłoby m ożliwe w ramach wyznaczonego limitu czasu. Poza tym doświadczenia te można traktować najwyżej jako wstępny etap do rozeznania w pływ u naw oże nia mikroelementami.
Natomiast badaniami, które w najbardziej autorytatywny sposób mogą dać odpowiedź na postawione w temacie pytania, są doświadczenia
1 Z agad n ien ie to p rzed staw ion o szerzej w opracow an iu „P rzegląd badań p rze prow adzonych w P o lsce nad m ik ro elem en ta m i”, Cz. I i II, op u b lik ow an ych w R ocz nikach G leb ozn aw czych t. 22, 1971, z. 1, s. 205— 264, t. 23, 1972, z. 1, s. 285, w k tó rym om ów iono w szy stk ie prace p o lsk ie nad m ik roelem en tam i, z w y łą czen ie m zagad nień zw iązan ych z produkcją zw ierzęcą.
polowe prowadzone w warunkach naturalnych. Dlatego też doświadcze niom polowym z mikroelementami poświęcone jest nasze wystąpienie. Generalnie należy stwierdzić, że w Polsce, jak dotychczas, istnieje duży niedostatek tego typu doświadczeń. Omawiając wyniki przedsta wionych tu ponad pięćdziesięciu oryginalnych publikacji, ugrupowaliśmy je w zależności od roślin, z jakimi przeprowadzono doświadczenia,, a m ia nowicie:
— rośliny zbożowe, — ziemniaki,
— rośliny korzeniowe,
— rośliny m otylkowe i strączkowe, — inne rośliny.
R o ś l i n y z b o ż o w e . Należy odnotować, że w Polsce autorem
pierwszego opublikowanego w 1910 r. doniesienia o nawożeniu zbóż m i- kroskładnikami — konkretnie manganem — w doświadczeniach polo wych. był Stanisław L e ś n i o w s k i [19]. Jednak wyniki tych doświad czeń. z uwagi na warunki, w jakich były prowadzone, nie zostaną om ó wione.
Generalnie należy stwierdzić, opierając się na zarejestrowanych pra cach. że doświadczenia polowe nad nawożeniem mikroelementami roślin zbożowych w Polsce prowadzone były w niewystarczającej mierze, mimo że ta grupa roślin zajmuje powyżej połowy ogólnego areału zasiewów w kraju.
W doświadczeniach przeprowadzonych przez O s t a s z e w s k i e g o [43], B u j a l s k i e g o [7] i Ś w i ę t o c h o w s k i e g o [49], a dalej M u s i e r o w i c z a , K r z y s z o w s k i e g o i W o n d r a u s c h a [35] z na wożeniem miedzią jęczmienia i owsa na glebach torfowych, wykazano korzystny w pływ tego mikroelementu na plony obu roślin. Nie potwier dzili tego w swych doświadczeniach N i k l e w s k i i T w a r ó g [36] dla roślin zbożowych na glebach mineralnych.
Donasienny sposób nawożenia roślin zbożowych może niekiedy w znacznym procencie pokryć ich zapotrzebowanie na mikroelementy. Prace opublikowane z tego zakresu przez B a r s z c z a k a i F ą f a r ę
[1] oraz B a r s z c z a k a i S t e c a [2] wskazują jednak na zmniejszenie
siły i energii kiełkowania nasion jęczmienia, moczonych w roztworze boraksu. Tego ujemnego wpływ u autorzy nie stwierdzili, uwzględniając oczywiście tolerancję koncentracji roztworów, w przypadku moczenia nasion żyta, pszenicy, jęczmienia, owsa i kukurydzy w roztworach siar czanu manganawego. S z u k a l s k i [46] stwierdził korzystny w pływ mo czenia nasion w roztworze molibdenianu amonowego na energię i siłę
ich kiełkowania, a także brak ujemnych reakcji w wyniku moczenia na sion w roztworach soli miedziowych.
Badając na glebach lekkich w pływ nawożenia związkami wapnia na zawartość manganu w życie, pszenicy, ow sie i jęczmieniu R e i m a n n [44] stwierdził, że forma węglanowa wapnia wpływała na obniżenie jego zawartości w roślinach, czego z kolei nie wyw oływ ała forma siarczanowa.
Wreszcie T u c h o ł k a i współautorzy [53] wykazali na podstawie przeprowadzonych badań, że jeszcze w czwartym roku po zastosowaniu nawożenia organicznego w postaci obornika i kompostu owies wyko rzystywał wym ieniony w tych nawozach bor i mangan.
Z i e m n i a k i . Dotychczas opublikowano niew iele prac na temat działania mikroelementów na ziemniaki.
Z przeprowadzonych przez N o w o t n ó w n ę [42] w latach trzydzies tych doświadczeń z nawożeniem borem na różnych glebach wynika, że niższe dawki działały korzystnie na wysokość plonu i skrobiowość kłę bów ziemniaków, natomiast dawki powyżej 50 kg baraksu na hektar były szkodliwe. Zdaniem jednak innego autora, na glebach mało żyznych, przy niskim poziomie nawożenia i niskiej wilgotności nawożenie borem
w ilości 18 kg boraksu na 1 ha może działać szkodliwie.
W doświadczeniu D e m b o w s k i e g o [9] nie stwierdzono korzystne go działania boru i manganu na ziemniaki. Istotne zwyżki plonu i zmniej szenie porażenia roślin wirusem uzyskał on natomiast dzięki nawożeniu
miedzią w ilości 3 kg na hektar zasadowego węglanu miedzi (2CuC03 •
• Cu(OH)2.
Przy stosowaniu boru, manganu i miedzi przez opryskiwanie w iloś ciach dorównujących dawkom doglebowym T r z e ć k i i S t r a s b u r - g e r [51] obserwowali zatrucie roślin, szczególnie przy stosowaniu man ganu i miedzi. Natomiast dawki zbliżone do potrzeb pokarmowych nie działały toksycznie, ale również nie w yw oływ ały różnic w plonie kłębów i skrobiowości w porównaniu z roślinami nie nawożonymi mikroskład- nikami.
R o ś l i n y k o r z e n i o w e . Najliczniejsze doświadczenia nad dzia łaniem m ikroelementów przeprowadzono z burakami cukrowymi. Ogółem
zarejestrowano 18 prac, w których opisano ponad 2 2 0 przeprowadzonych
w ubiegłym okresie doświadczeń polowych na terenie całej Polski w okrę gach uprawy buraka cukrowego.
Pierwsze informacje na ten temat podał K o s i ń s k i [13] w 1914 r. Mimo uzyskania pewnych zwyżek plonów pod wpływ em nawożenia man ganem autor wypowiedział się negatywnie o stosowaniu tego zabiegu ze względu na nieopłacalność związaną ze zbyt dużym kosztem nawozu.
pięćdziesiątych. W przeważającej części tych doświadczeń badano w pływ boru, manganu i miedzi.
I tak w doświadczeniach przeprowadzonych przez M i c z y ń s k i e g o [32] u 35 indywidualnych plantatorów na Kujawach i w woj. lubelskim nad wpływ em nawożenia mikroelementami (20 kg boraksu = 2,2 kg B, 20
kg siarczanu miedziowego = 5 . 2 kg Cu i 2 0 kg siarczanu manganowego
= 4,6 kg Mn na ha) uzyskano wyraźne zwyżki plonów korzeni i liści pod wpływem każdego ze stosowanych mikroelementów. Zastosowanie boru likwidowało całkowicie zgorzel liści sercowych występującą na obiektach poprzednio nie nawożonych tym składnikiem.
Zagadnieniem nawożenia buraków cukrowych borem, manganem i miedzią zainteresował się szczególnie Zakład Buraka i innych Roślin Korzeniowych IHAR w Bydgoszczy. Z publikacji pracowników tego za kładu [18, 24—28. 29, 37— 40] wynika, że we wszystkich doświadczeniach przeprowadzonych w różnych warunkach glebowo-klim atycznych Polski uwidoczniło się korzystne działanie wym ienionych mikroelementów. W y rażało się ono często podniesieniem zdrowotności roślin (dzięki Mn i Cu) przez zmniejszenie porażenia mozaiką i żółtaczką wirusową, podniesie niem procentowej zawartości cukru średnio o 0,1— 0,3%. przede w szyst kim jednak zwyżką plonu korzeni i liści.
Średnio w 109 doświadczeniach przeprowadzonych w 65 m iejscowoś ciach [24, 26] pod wpływ em nawożenia borem (3,3 kg В na 1 ha), man ganem (7,4 kg Mn na 1 ha) i miedzią (7,6 kg Cu na 1 ha) uzyskano zwyżki plonów korzeni w granicach od 5,5 do 8,4%. a liści — od 3,4 do 8.5%.
Według L a c h o w s k i e g o [26] najsłabiej działało nawożenie mi kroelementami w rejonie warszawskim, gdy tymczasem w rejonach Polski południowej najkorzystniej działały m ikroelementy stosowane łącznie w mieszance. Autor stwierdził również bardzo korzystne ich dzia łanie na glebach o odczynie lekko zasadowym. Stąd też K w i a t o ń [18] wysuwa sugestię, aby dodatkowe nawożenie borem gleb wapnowanych uznać w uprawie buraków cukrowych za bezwzględnie obowiązujące. Ten postulat został właściwie już dość wcześnie spełniony o tyle, że przemysł nawozowy produkuje od wielu lat superfosfat borowany, roz prowadzany wśród plantatorów buraków cukrowych.
W wielu przeprowadzonych doświadczeniach L a c h o w s k i [25]
stwierdził również dodatnie działanie cynku na wysokość plonów i pro centową zawartość cukru w burakach. Ten sam autor zaleca [24] stoso wanie pod wszystkie uprawy buraków cukrowych mieszanki m ikroele m entów (B, Cu, Mn, Zn), przekonując jednocześnie o ekonomicznej opła calności tego zabiegu.
Nawożenie molibdenem stosowane przez N o w i c k i e g o [41] nie spowodowało istotnych zwyżek plonu korzeni i liści buraków cukrowych, nie poprawiło także zdrowotności roślin.
Jest rzeczą interesującą, że to pozytywne działanie mikroelementów, takich jak miedź, mangan czy cynk, wystąpiło wyraźnie w przypadku buraków cukrowych, które pobierają wprawdzie znaczne ilości tych pier
wiastków, ale ogólna zawartość Cu, Mn i Zn w dawce 300 q obornika równoważy, bądź pokrywa z nadmiarem ich potrzeby pod tym w zglę dem. Dodać tu można, że L a c h o w s k i [26] w om ówieniu uzyskanych w yników stwierdza, że przy stosowaniu wzrastającej dawki obornika (ponad 400 q/ha), czy nawozów m ineralnych (ponad 300 kg NPK na hektar) w pływ boru, manganu i miedzi na plon korzeni był mniej w y raźny.
Te same mikroelementy stosowane na plantacjach nasiennych w p ły wały według L a c h o w s k i e g o [28] na wzrost plonu nasion oraz ich siłę kiełkowania.
K w i a t o ń [17] badał przydatność różnych nawozów zawierających mikroelementy. W szeregu doświadczeń stwierdził równorzędne działa nie superfosfafu borowanego w porównaniu do superfosfatu zwykłego z dodatkiem boraksu. Zbadano również mieszanki mikroelementowe No wackiego, szlamy poflotacyjne z kopalni ,,Lena” i „Konrad” oraz rudy aszarytowe. Na podstawie jednorocznych doświadczeń z tymi materiała mi autor uważa je za mało przydatne do nawożenia buraków cukrowych. Wpływ na kiełkowanie boru wprowadzonego do nasion buraka cukro wego przez moczenie badali B a r s z c z a k i F ą f a r a [1]. Zabieg ten, ich zdaniem, nie wpłynął ujemnie na siłę kiełkowania, ale zabezpieczył
zaledwie w ok. 1 0% ogólne zapotrzebowanie buraka cukrowego na ten
mikroelement.
Z innych roślin korzeniowych L a c h o w s k i [27] przeprowadził 38 doświadczeń z nawożeniem cykorii, stosując te same dawki m ikroele m entów co w doświadczeniach z burakami cukrowymi. Jego zdaniem, dzięki nawożeniu uzyskano istotne zwyżki plonów korzeni. Wspomnieć tu można, że В i a 1 i с [5] nawożąc na glebie murszowo-torfowej mar
chew pastewną (50 kg C u S04/ha) w trzyletnim cyklu doświadczeń w jed
nym roku uzyskała udowodnioną zwyżkę plonów.
R o ś l i n y m o t y l k o w e i s t r ą c z k o w e . Na temat różnego sposobu stosowania mikroelementów na różne rośliny motylkowe i strącz
kowe opublikowano dotychczas zaledwie 1 0 proc.
Cztery z nich dotyczyły nawożenia lucerny. N o w o t n y - M i e c z y ń s k a [33] w doświadczeniu założonym na ciężkiej madzie przy za stosowaniu dawek 10 i 25 kg boraksu uzyskała zwyżki plonów tej
rośli-ny о 10— 20%. M o d z e l e w s k a [34] stosując bor, mangan i molibden nie stwierdziła w żadnym przypadku ich korzystnego działania na plon nasion. Wreszcie S z u k a l s k i [47] na glebie piaszczysto-gliniastej stwier dził intensyw ny wzrost zielonej masy lucerny pod wpływ em nawo żenia molibdenem, ale tylko w pierwszym pokosie, gdy tymczasem dwa pozostałe pokosy nie wykazyw ały różnic. Bor i mangan nie wpłynął w tych doświadczeniach w istotny sposób na plony tej rośliny. Moczenie nasion lucerny w roztworach boraksu stosowane przez B a r s z c z a k a i F ą f a r ę [1] powodowało przy wyższych stężeniach (32 milimole boraksu
na 1 litr) pewną obniżkę energii i siły kiełkowania nasion.
Wpływ nawożenia molibdenem na plony koniczyny czerwonej badali Ś w i ę c i c k i [48], stosując go doglebowo oraz B e r e ś n i e w i c z [3] opryskując rośliny. W obu doświadczeniach zaobserwowano w czasie w e getacji znaczne różnice w wTyglądzie roślin na korzyść roślin dokarmia nych molibdenem, co jednak nie znalazło odbicia w plonach suchej masy i ziarna. B a r s z c z a k i F ą f a r a [1] stwierdzili, że moczenie nasion koniczyny czerwonej w roztworze boraksu prowadzi do wyraźnego spad ku energii i siły kiełkowania. Tego spadku nie zaobserwowali В a r-
s z c z a k i S t e c [2] przy moczeniu nasion tej rośliny w roztworze siar
czanu manganawego.
Przeprowadzone próby dokarmiania łubinu białego i żółtego manga
nem, borem i miedzią przez B a r s z c z a k a i S u l i n o w s k e g o [8]
przez opryskiwanie wykazały dodatni wpływ tego zabiegu na zwiększe nie plonu nasion łubinu białego i wąskolistnego. Nie zaobserwowano na tomiast dodatniej reakcji u łubinu żółtego.
L i t y ń s k i i K a c z k o w s k a [20] nawożąc borem soję stwierdzi li, że dawka 5 kg boraksu na hektar podwyższała zawartość białka w tej roślinie, lecz tylko jeden raz w cyklu trzyletnim stwierdzono istotną, stosunkowo niewielką zwyżkę plonu. Dawki wyższe obniżały plon na sion soi.
Przedsiewne zaprawienie nasion wyki jarej roztworami molibdenu
przez K o r o h o d ę i M i l c z a k a [1 2] spowodowało zwyżkę plonów,
przy czym duża efektywność tego zabiegu przypadała w latach o nie korzystnym przebiegu czynników klimatycznych. Stosowany przez tych samych autorów bor do zaprawiania nasion wyki nie podwyższał plonu, a w większych ilościach nawet go obniżał.
I n n e r o ś l i n y . Na terenie województwa lubelskiego M a j e w s k i [30J przeprowadził doświadczenia z nawożeniem chmielu cynkiem
w ilości 1 0 g uwodnionego siarczanu cynkowego pod roślinę. Efektem tego
zabiegu była wyraźna poprawa zdrowotności roślin, przejawiająca się w obniżeniu porażeń liściozwojem oraz niewielką zwyżką plonu.
В i a 1 i с [4] prowadząc przez 3 lata doświadczenie z nawożeniem miedzią konopi na glebie murszowo-torfowej uzyskała tylko w jednym roku zwyżkę plonu słomy na dawce 30 kg C u S 04.
W doświadczeniach poletkowych prowadzonych przez J u r k o w
s k ą [1 1 ] nawożenie miedzią wpłynęło na obniżenie chloru w liściach ty
toniu.
Nie zostały tu przytoczone doświadczenia przeprowadzone z roślina mi warzywnymi. Zagadnienie to jest przedmiotem oddzielnego referatu R. Starcka. Z tych samych względów pominięte są tutaj doświadczenia przeprowadzone na użytkach zielonych. Zagadnienie to jest przedmio tem referatu H. Okruszki.
Jak wynika z przytoczonego przeglądu prac dotyczących doświadczeń polowych z nawożeniem mikroelementami roślin upraw polowych, są one nieliczne i w zasadzie o bardzo rozstrzelonej tematyce. Prawie w szy stkie doświadczenia nie były powiązane z oznaczeniem zawartości da nego czy danych mikroelementów w glebie ani w roślinie. Nie dają więc podstaw do uogólnień i wyciągnięcia dalej idących wniosków dla praktyki rolniczej.
Można jednak żywić nadzieję, że w związku ze wzrostem zaintereso wania problemem praktycznego stosowania mikroelementów w kraju i to zagadnienie zostanie w sposób w łaściw y podjęte i rozwiązane. Mamy pod tym względem już pierwsze sygnały, a mianowicie — rozpoczęcie przez kilka katedr doświadczeń polowych. uwzględniających w ym ienio ne momenty. Także Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa roz począł w ścisłej współpracy ze stacjami chemiczno-rolniczymi prowadze nie doświadczeń polowych na szerszą skalę. O uzyskanych dotąd w yn i kach w tym zakresie informuje komunikat H. Szukalskiego.
Istnieją więc podstawy do wyrażenia przekonania, że zagadnienie potrzeby stosowania m ikroelem entów w praktyce rolniczej zostanie w obecnej pięciolatce szerzej naświetlone.
LIT E R A TU R A
[1] B a r s z c z a k T., F ą f a r a F.: W p ływ m oczen ia nasion w roztw orach boraksu na ich en ergię i siłę k iełk o w a n ia oraz zaw artość w n ich boru. Rocz. N auk roi., 87-A -2, 1963, s. 409.
[2] В a r s z c z a к T., S t e c F.: W p ływ m oczen ia nasion w roztw orach siarczanu m an gan aw ego na ich en ergię i siłę k iełk o w a n ia oraz zaw artość w nich m a n ganu. Rocz. N auk roi., 87-A -2, 1963, s. 417.
[3] B e r e ś n i e w i c z W . : K om u n ik at o w p ły w ie n aw ożen ia m ilib d en ia n em a m o nu na p lon y k on iczyn y czerw onej. Zesz. probl. P ost. N auk roi., z. 20, I960, s. 355.
[4] B i a l i c H.: W p ływ w zrastających daw ek siarczanu m ied zi na w y so k o ść i ja kość plonu konopi 1961/1963. W yn ik i d ośw iad czeń R olniczego Z akładu B a d a w czego B iebrza 1954— 1963. B ib lioteczk a „W iadom ości IM U Z ”, nr 17, 1965, s. 87. [5] B i a l i c H.: W p ływ n aw ożen ia m ik ro elem en ta m i na p lo n y m arch w i p a ste w nej. W yniki D ośw iad czeń R olniczego Z akładu B ad aw czego B iebrza 1954— 1963. B ib lioteczk a „W iadom ości IM U Z”, nr 17, 1965, s. 113.
[7] B u j a l s к i М.: P race d ośw iad czaln e oraz spraw ozd an ia z działaln ości roln. i agrotechn. zakł. dośw . P u ła w y 1927— 1937.
[8] B u r c z y k H., S u 1 i n o w s к i S.: W stępne badania nad pozak orzen iow ym dokarm ianiem łu b in u p astew n ego. Rocz. N auk roi., 79-A -2, 1958, s. 573. [9] D e m b o w s k i S.: W p ływ m ik ro elem en tó w na rozw ój chorób w iru so w y ch
i p lon y ziem n iak ów . N ow e Rai., nr 15, 1958, s. 628.
[10] G u t m a ń s k i I.: P ob ieran ie boru, m agnezu, m ied zi i cynku przez trzy o d m ian y buraka cukrow ego. Biul. IH AR, nr 3— 4, 1966, s. 205.
[11] J u r k o w s k a H.: W pływ n aw ożen ia w ęg lem brunatnym i siarczanem m ied zi na w y so k o ść i jakość plonu tytoniu. Zesz. nauk. WTSR Krak., nr 15, Roi., 1963, z. 9, s. 37.
[12] K o r o h o d a J., M i l c z a k M.: P rzed sie w n e zap raw ian ie w o d n y m i ro ztw o ra m i m olib d en u i boru a plon n asion w y k i jarej. Rocz. N auk roi., 91- A - l , 1966, s. 155.
[13] K o s i ń s k i I.: Z d ziałaln ości zak ład ów dośw iad czaln ych cu k ro w n iczo -ro ln i-czych za rok 1913. W arszaw a 1914, druk „G azety R o ln iczej”, s. 145.
[14] K o t e r M. , K r a u z e A , F i 1 u ś D. : B ad an ia nad w y stęp o w a n iem m ik ro ele m en tów w roślinach u praw nych w oj. olsztyń sk iego. Cz. I. M iedź. Rocz. g le bozn., t. 17, 1968, z. 2, s. 495.
[15] K o t e r M. , K r a u z e A., F i 1 uś D.: B adania nad zaw artością m ik ro elem en tów w roślinach u p raw n ych w oj. o lsztyń sk iego. Cz. II. M angan. Rocz. g le bozn., t. 18, 1968, z. 2, s. 509.
[16] K o t e r M. , K r a u z e A., F i l u ś D.: B adania nad zaw artością m ik r o e le m e n tów w roślinach u praw nych w oj. olsztyń sk iego. Cz. III. K obalt. Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. l, s. 121.
[17] K w i a t o ń Z.: W artość m ik ron aw ozow a odpadów p rzem ysłow ych . Gaz. cu-krow n., R. 4, 1960, nr 10, s. 321.
[18] K w i a t o ń Z.: W yn ik i d o św iad czeń ze stosow an iem w ap n a d efek acyjn ego i boru pod buraki cukrow e. Gaz. cukrow n., R. 63, nr 2, 1961, s. 60.
[19] L e ś n i o w s k i S.: M angan i n aw ozy m an gan ow e. Gaz. roi., nr 27, 1910, s. 484. [20] L i t y ń s k i A., K a c z k o w s k a M.: W p ływ daw ek boru na plon i jakość
nasion soi. H odow la Roś. A klim . N asien., t. 4, 1960, z. 3, s. 309.
[21] L i w s k i S.: M ik roelem en ty — m angan, żelazo, bor, m iedź, kobalt, cynk i m o libden w roślin n ości łąk ow ej i b agien n ej. B iul. IMUZ. Gosp. w odn., R. 7, 1960, s. 383.
[22] L i w s k i S.: Z aw artość m anganu, boru, m iedzi, kobaltu, cynku i żelaza w roślinach łąk ow ych i b agien n ych . Zesz. probl. Post. N auk roi., z. 25, 1960, s. 197.
[23] L i w s k i S.: M ik roelem en ty: m angan, żelazo, bor, m iedź, kobalt, cynk i m o libden w roślin n ości łąk ow ej i b agien n ej. Rocz. N auk roi., 7 5 -F -l, 1961, s. 7. [24] L a c h o w s k i J.: M ik roelem en ty w n a w o żen iu b uraków cukrow ych. N ow e
roi., R. 9, nr 8, 1960, s. 11.
[25] L a c h o w s k i J.: W pływ różnych d aw ek siarczanu cynku na plony buraków cukrow ych w P olsce. Rocz. N auk roi., 8 3 -A -l, 1960, s. 149.
[26] L a c h o w s k i J.: W p ływ boru, m an gan u i m ied zi na w artość p rodukcyjną b uraków cukrow ych w P o lsce oraz ich n astęp cze działanie. Rocz. N auk roi., 8 4 -A -l, 1961, s. 63.
[27] L a c h o w s k i J.: W pływ boru, m anganu, m iedzi, cynku i m agn ezu na w a r tość p rodukcyjną cykorii. Rocz. N auk. roi., 8 4 -A -l, 1961, s. 88.
[28] L a c h o w s k i J.: W pływ d ziałan ia boraksu oraz siarczan ów cynku, m iedzi, m an gan u i boru na plon i w artość p rodukcyjną nasion buraków cukrow ych. Hod. Roś. A klim . N asien., t. 7, 1963, z. 3, s. 285.
[29] L a c h o w s k i J., W e s o ł o w s k i F.: W p ływ siarczanu żelaza na p lony b u raków cukrow ych w P olsce. Rocz. N auk roi., 89-A -4, 1964, 547.
[30] M a j e w s k i K.: W p ływ n aw ożen ia m agn ezem i cyn k iem na plon i jakość oraz zdrow otność chm ielu. Pam . Puł., nr 28, 1967, s. 99.
[31] M a k s i m ó w A., C h r o b o c z e k E.: Z n aczen ie m ik ro elem en tó w w u p raw ie w a rzy w na gleb ach torfow ych . Rocz. N auk roi., 86-A -3, 1954, s. 433.
[32] M i c z y ń s k i J.: Z naczen ie m ik ron aw ożen ia dla p od n iesien ia plonu buraka cukrow ego. N o w e roi., R. 2, 1953, z. 6, s. 31.
[33] M i e c z y ń s k a A.: W p ływ boru na rozw ój lucerny. B iul. CIR, 1952, nr 4, s. 75.
[34] M o d z e l e w s k a - J e l i n o w s k a A.: S tu d ia nad m o żliw o ścią p od n iesien ia plon ów nasion lu cern y w w aru n k ach P olsk i. Rocz. N auk roi., 80-A -2, 1959, s. 281.
[35] M u s i e r o w i c z A., K r z y ś z o w s k i J., W o n d r a u s c h A.: S tu d ia nad w p ły w em w ielk o ści daw ki siarczanu m ied zi na w yso k o ść plonów’ ziarna ow sa i jęczm ien ia up raw ian ych na dub lań sk im torfie niskim . Rocz. N auk roi., t. 50, 1948, s. 51.
[36] N i k l e w s k i M. , T w a r ó g J.: W stępne w y n ik i d o św iad czeń nad p o d n iesie- n ien iem prod u k cyjn ości gleb y b ielico w ej o w yczerp an ym k o m p lek sie so rp cyjnym . Zesz. nauk. W SR Szczec., nr 25, 1966, s. 200.
[37] N o w i c k i A.: B adania nad w p ły w e m n iek tórych m ik ro elem en tó w na plon, zdrow otność i zaw artość cukru w k orzeniach buraka cukrow ego w w arunkach polow ych. Rocz. N auk roi., 85-A -4, s. 683.
[38] N o w i c k i A.: B adania nad w p ły w em n iek tórych m ik ro elem en tó w na plon, zdrow otność i tech n ologiczn e cechy buraka cukrow ego w wTarunkach p o lo w ych . Cz. I. Rocz. N auk roi., 86-A -4, 1962, s. 663.
[39] N o w i c k i A.: B adania nad w p ły w em n iek tórych m ik ro elem en tó w na plon, zdrow otność i tech n ologiczn e cechy buraka cukrow ego w w aru n k ach p o lo w ych. Cz. II, Z drow otność buraka cukrow ego. Rocz. N auk roi., 1963, 87-A -4, s. 609.
[40] N o w i c k i A.: B adania nad w p ły w em n iek tórych m ik ro elem en tó w na tech n o logiczn e cechy buraka cuk row ego w w aru n k ach p olow ych . Rocz. N au k roi., 88-A -2, 1964, s. 305.
[41] N o w i c k i A.: W p ływ m o lib d en u na plon, zdrow otn ość i w artość tech n o lo giczn ą b uraków cukrow ych. Rocz. N auk roi., 9 5 -A -l, 1969, s. 55.
[42] N o w o t n ó w n a A.: W pływ boru na rozw ój ziem n iak ów . Przegl. D ośw iadcz, roi., t. 2, 1939, nr 3, s. 113.
[43] O s t a s z e w s k i W .: P race d ośw iad czaln e oraz spraw ozd an ia z d ziałaln ości roi. i agrot. zak ład ów dośw . P u ła w y 1927— 1937.
[44] R e i m a n n B.: W p ływ w a p n o w a n ia na p ob ieran ie przez ro ślin y m anganu, żelaza, fosforu i w a p n ia w glebach lekkich. PTPN , Wyd. N auk roi. i leś., t. 12, 1962, z. 3, s. 67.
[45] R u s z k o w s k a M. , N u r z y ń s k i J.: O cena zasobności w m angan n ie k tó rych gleb w oj. k ieleck ieg o . Pam . puł., z. 33, 1968, s. 77.
[46] S z u k a l s k i H.: W pływ n aw ożen ia m ik rosk ład n ik am i na w artość sie w n ą n a sion. Rocz. N auk roi., 9 5 -A -l, 1969, s. 1.
[47] S z u k a l s k i H.: N aw ożen ie lu cern y m ik ro elem en ta m i ze szczególn ym u w zględ n ien iem m olibdenu. N o w e Roi., nr 4, 1969, s. 16.
[48] Ś w i ę c i c k i C.: P o g łó w n e n a w o żen ie m olib d en em na g leb ie b ielicow ej i le s sow ej. Zjazd PTG, R ef. i K om un., 1956, s. 99.
[49] Ś w i ę t o c h o w s k i B.: P race d ośw iad czaln e oraz sp raw ozd an ia z d z ia ła l ności roln. i agrotech. zakł. dośw. P u ła w y 1927— 1937.
[50] T e r l i k o w s k i F., N o w i c k i B.: Z aw artość boru w n iek tórych glebach, roślinach i n aw ozach p otasow ych . Zesz. nauk. roi. i leś., t. 28, 1932, s. 1. [51] T r z e c k i S., S t r a s b u r g e r M.: W stępne badania nad w p ły w em d o listn e
go dokarm iania roztw oram i m ik ro elem en tó w na plon, sk rob iow ość i w artość k onsum pcyjną ziem n iak ów odm iany Dar. Rocz. N auk roi., 84-A -2, 1961, s. 295. [52] T u c h o ł k a Z., B a l u k A., C z e k a l s k i A. , K o c i a ł k o w s k i Z.: Z a w a r
tość sk ła d n ik ó w m in era ln y ch w roślin ach łąk ow ych z n iek tórych rejon ów W ielkopolski. Cz. II. M ik roelem en ty. P T P N , Pr. Kom . N auk roi. i Kom . N auk leś., t. 18, 1964, z. 2, s. 149.
[53] T u c h o ł k a Z., C z e k a l s k i A., W o j t o w s k a R..' W p ływ n aw ożen ia orga n iczn ego na zm ian y rozpuszczalności boru i m an gan u w g leb ie i ich p o b iera n ie przez roślin y. P T P N , Pr. Kom. N auk roi. i Kom . N auk leś., t. 14, 1963, z. 4, s. 385.
[54] Z e m b a c z y ń s k i A.: B adania nad zaw artością p ew n ych form m an gan u w gleb ach i n iek tórych roślinach u praw nych w o jew ó d ztw a zielon ogórsk iego. P r a ca doktorska, G orzów W lkp. 1965.
P r o f. dr K a z im ie r z B o r a ty ń s k i K a te d r a C h e m ii R o ln ej W SR W r o cła w , N o r w id a 25
