Literackie dziedzictwo powstań śląskich

Mirosław Fazan

Literackie dziedzictwo powstań

śląskich

Niepodległość i Pamięć 4/2 (8), 171-208

1997

"Niepodległość i Pamięć" R. IV, Nr 2(8), 1997

Mirosław Fazan

Literackie dziedzictwo powstań śląskich

i

W dziejach literatury zajmującej się powstaniami śląskimi oraz po­ wrotem tej dzielnicy do państwa polskiego da się uchwycić trzy fazy czasowe. Pierwsza przypadła na czas powstań i kampanii plebiscytowej towarzyszącej przygotowaniom do plebiscytu, który - zdaniem wielkich mocarstw decydujących o państwowej przynależności Śląska po pier­ wszej wojnie światowej - miał rozstrzygnąć losy tej ziemi zgodnie z wolą jej mieszkańców. Druga faza przypadła na dwudziestolecie mię­ dzywojenne. Wówczas śląskie wydarzenia powstańcze i plebiscytowe przekształciły się na gruncie literatury w jeden z wielu dostępnych pi­ sarzowi tematów. Trzecią wreszcie wytyczył czas zapoczątkowany w

1945 roku, a dokładnie PRL (Polska Rzeczpospolita Ludowa), ponieważ w III Rzeczypospolitej Polskiej nie powstało dotąd dzieło literackie inte­ resujące się tym tematem. Pewnie kolejna "okrągła" rocznica dzieło ta­ kie zrodzi.

II

Czas powstań śląskich, obejmujący także kampanię plebiscytową oraz historyczny akt powrotu części Górnego Śląska do państwa pol­ skiego, nie inspirował pisarzy polskich tak silnie, jak wcześniejsze i późniejsze powstania narodowe. Literatura polska chociaż w XIX stule­ ciu niemal w całości zajmowała się problemem walki niepodległościowej Polaków, w tym również wystąpieniami powstańczymi, wobec śląskiego czynu zbrojnego stanęła bezradna. Wypracowane przez nią konwencje trafne w opisywaniu szlachecko-mieszczariskiego bohatera powstania li­ stopadowego, styczniowego i warszawskiego, okazały się nieprzydatne do plebejskiego zrywu zbrojnego, rozgrywającego do tego w egzotycz­ nym dla pisarza polskiego krajobrazie przemysłowym.

Z tych m.in. powodów śląski czyn zbrojny znalazł słaby oddźwięk w powstającej wówczas literaturze polskiej, o wiele słabszy niż pozwalały oczekiwać reakcja i opinia społeczeństwa polskiego. Co prawda w cza­ sie przygotowań do plebiscytu i w toku walk powstańczych niektórzy polscy pisarze angażowali się w sprawy Śląska, co prawda kilku ucze­ stników powstańczych bojów, jak np. Stanisław Baczyński, Janusz M e­ issner, Jan Borzękowski czy Władysław Sebyła, poświęciło się późniejszej literaturze i zdobyło w niej niepoślednią pozycję, lecz nie zaowocowało to w sumie zbyt obfitym plonem. Co najwyżej jakąś oko­ licznościową publicystyką. Tak postąpiła m.in. Maria Dąbrowska. W przededniu plebiscytu ogłosiła artykuł: Chcesz Śląska, bądź kooperaty-

stą, nawołujący do rozwoju spółdzielczości, jako czynnika prowadzącego

do wyrównania standardów gospodarczo-cywilizacyjnych ziem polskich ze Śląskiem.

Niewielkie zainteresowanie pisarzy polskich dla spraw walczącego Śląska - co wytknął im Stefan Żeromski w Snobizmie i postępie - było również pochodną zmian, które dokonały się w literaturze polskiej tuż po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Młode pokolenie pisarzy Polski Niepodległej, głównie Skamandryci, wyrugowali z głównego nurtu literatury polskiej tematykę patriotyczno-narodową, w ich mniemaniu związaną z epoką zaborów, w warunkach niepodległości anachroniczną i przedawnioną. Właśnie w kontekście wydarzeń śląskich wytknął im to Adolf Nowaczyriski: "Z dotychczasowych produkcji [...] skamandrytów znać wyraźnie tę ich [...] pewność, że np. sprawy górnośląskiej nie da się pchnąć - na nowe tory ni sonetem o Laura Hucie, ni odą do Od­ ry, ni dramatem w «stylu Wyspiańskiego», gdzie by Konrad-Gustaw otoczony maskami Piastów śląskich monologował sążniście o potrzebie węgla (dobrze się koksującego)". [Góry z piasku].

Koryfeuszami tradycji narodowo-wyzwoleńczych, rozbudzonych po­ nownie w okresie wojny polsko-bolszewickiej, pozostali pisarze "niższe­ go lotu", epigoni walk o niepodległość i granice Odrodzonej Polski. Oni też w pierwszej kolejności zareagowali na wydarzenia, które w latach 1919-1922 zachodziły na Górnym Śląsku, nielicznymi zresztą wiersza­ mi o charakterze okolicznościowo-deklaratywnym, pozbawionymi wię­ kszych wartości artystycznych. Taki charakter miała napisana na wzór

Roty Marii Konopnickiej, Rota Górnośląska poety legionowego Józefa

Relidzyriskiego, ogłoszona w 1920 roku. Okolicznościowy charakter miał także wiersz Franciszka Mirandoli (Franciszka Pika), znanego w swoim czasie tłumacza z literatur obcych - Na pole chwaty, ogłoszony w pierwszą rocznicę wybuchu pierwszego powstania śląskiego. Nie od­ biegał od nich poemacik Józefa Birkenmejera, Niedziela palmowa 1921

manifestacje poetyckie. Jedynie poeta-chłop Ferdynand Kuraś częściej wtedy podejmował tematykę powstańczo-plebiscytową, zasilając swymi patriotycznymi wierszami prasę śląską, głównie "Strzechę Śląską".

Wspólną cechą tych utworów było to, że z jednej strony starały się animować wśród Górnoślązaków postawy patriotyczne i bohaterskie, z drugiej - sławiły śląski czyn zbrojny jako wyraz patriotycznej i narodo­ wej determinacji.

Nazwiska mniej lub bardziej przygodnych pisarzy (i tytuły ich utwo­ rów), którzy wydarzeniom śląskim poświęcili literacką uwagę, można by pomnożyć. Nie zmieni to ogólnego osądu o słabym odzewie tych w równym stopniu historycznych, co narodowo-patriotycznych wydarzeń górnośląskich w "artyzmie polskim", jak to nazwał Stefan Żeromski, sam jednak bardziej zainteresowany Mazurami niż Śląskiem.

Sądu tego nie zmieni jedyny na dobrą sprawę utwór prozą - scena­ riusz filmowy Zygmunta Bartkiewicza, Niemiecka cześć, wydrukowany w "Tygodniku Ilustrowanym" - w wersji filmowej znany na Śląsku pod­ czas plebiscytu pod tytułem: Nie damy ziemi skąd ród lub Męczeństwo

ludu górnośląskiego, oraz opowiadanie-reportaż, Od śląskiej strony (Ob­

razki z powstania 1919 r.). Obydwa utwoiy Bartkiewicza grzeszyły uproszczeniami i naiwnymi schematami (miłość polskiej szlachcianki do śląskiego górnika) i dowodziły, że literatura polska nie znajdowała klucza artystycznego do śląskich zdarzeń politycznych i militarnych.

Na budzenie postaw bohaterskich oraz pochwałę patriotyzmu wal­ czących powstańców nastawiona była literarura powstająca wtedy na Śląsku. Wydarzenia powstańcze i plebiscytowe znalazły w niej o wiele silniejszy oddźwięk i bardziej autentyczny. Ona właśnie stworzyła pod­ stawową i jak na warunki panujące podówczas na Górnym Śląsku wcale bogatą, do tego różnorodną gatunkowo dokumentację literacką czynu zbrojnego Górnoślązaków, potwierdzając w ten sposób jego sa­ morodny i spontaniczny charakter.

Jak każde tego rodzaju wydarzenie historyczne, powstania śląskie w czasie gdy trwały, sprzyjały przede wszystkim twórczości poetyckiej, zwłaszcza okolicznościowej, apelatywnej liryce patriotycznej, upatrującej swych pozaliterackich funkcji w budzeniu postaw i zachowań bohater­ skich, gotowości do najwyższych poświęceń w imię naczelnej wartości - odzyskania niepodległości i powrotu Śląska w granice państwa polskie­ go. Te treści i te funkcje charakteiyzowały powstającą wówczas pieśń powstańczą. Tocząca się natomiast kampania plebiscytowa zrodziła no­ we w śląskiej literaturze regionalnej zjawisko- satyrę.

W przeciwieństwie do literatury ogólnonarodowej odzyskanie niepod­ ległości przez Polskę, przy jednocześnie nie zmienionym położeniu pań­ stwowym Górnego Śląska, nie zdezaktualizowało tendencji

narodowo-wyzwoleńczo-patriotycznych w polskim pisarstwie regionalnym. Co wię­ cej - w miarę jak powszechnie wśród polskich Górnoślązaków nadzieja na powrót ich dzielnicy do Polski zdawały się oddalać, gmatwać w dy­ plomatycznych podchodach, tendencje wolnościowe i patriotyczne nasi­ lały się w literaturze regionalnej. Te dążenia i nadzieje, od schyłku XIX wieku obecne w pisarstwie Konstantego Damrota, Juliusza Ligo­ nia, Aleksandra Skowrońskiego, Jana Kupca i innych, w czasie pier­ wszej wojny światowej, a nade wszystko w przededniu wybuchu po­ wstań i w toku ich trwania zdominowały twórczość dwóch czołowych wówczas pisarzy górnośląskich, czynnych uczestników tych wydarzeń - Jana Nikodema Jaronia i Augustyna Świdra, a także anonimową i pół- anonimową twórczość, noszącą cechy spontanicznej poezji ludowej.

Tendencje patriotyczno-wolnościowe w poezji i dramaturgii Jana Ni­ kodema Jaronia oraz Augustyna Świdra, wyraźnie nasilone po 1918 roku, można by uznać za antycypację powstań śląskich. Twórczość ta wyrażała zarówno stan świadomości społeczeństwa polskiego na Śląsku, jak i swoisty program walki o polityczną wolność ziemi ślą­ skiej w ścisłym związku z odzyskaną niepodległością państwową całego narodu polskiego. U obydwóch poetów żarliwy patriotyzm i wiara w powrót Śląska w granice odrodzonego państwa polskiego łączyły się z radykalnymi postulatami społecznymi - adresowali swą twórczość prze­ cież do ludzi, których sens życia wyznaczała praca w kopalniach, hu­ tach, fabrykach. W ich utworach będących bezpośrednią reakcją na kolejne powstania, nad poczuciem porażki, zawodu, niespełnienia, do­ minowała pochwała bohaterskiego czynu powstańczego, wiara w sens i skuteczność poświęcenia w podjętej walce.

Powstania śląskie i przygotowania do plebiscytu przyczyniły się w jakimś stopniu do uformowania osobowości poetyckich dwojga ich uczestników: Emanuela Imieli oraz Olgi Zarzyckiej-Ręgorowiczowej. Również w ich twórczości, w wypadku Ręgorowiczowej raczej okoliczno­ ściowej, ograniczonej wyłącznie do czasu powstań, patriotyczne wezwa­ nie do walki o wolność polityczną Śląska łączyło się z hasłami społe­ cznymi oraz animacją zachowań bohaterskich.

W twórczości Imieli, przyglądającego się zachodzącym na jego oczach wydarzeniom z pozycji czynnego działacza plebiscytowego "śred­ niego szczebla", pojawiły się tematy, które w niedalekiej przyszłości miały wyżłobić odrębny nurt. W satyrach i bajkach, ogłoszonych już w 1922 roku - roku powrotu części Śląska do Polski - zatem pisanych pod bezpośrednim wrażeniem prawie co zakończonych walk powstań­ czych i plebiscytu, lub w ich toku, Imiela dał wyraz niepokojom o autentyczność społecznych programów przywódczych sił powstańczych i ich patriotyczną bezinteresowność.

Takich niepokojów pozbawiona była okolicznościowa poezja powstań­ cza, autorstwa głównie działaczy politycznych i dziennikarzy uczestni­ czących w powstaniach i kampanii plebiscytowej, np. Jana Przybyły, Konstantego Ćwierka, Teodora Tyca, Ludwika Stancjo-Szabatowskiego. Pisali je głównie z myślą o kształtowaniu atmosfery politycznej, aktywi­ zacji szeregów powstańczych bądź w celach agitacyjnych i propagando­ wych. Toteż w ich wierszach mniej lub bardziej udolnych dominowały tendencje bohaterskie.

Dominowały one niemal wyłącznie w okolicznościowej poezji anoni­ mowej. Bolesław Lubosz stwierdził wręcz, iż "najlepszy rozdział w lite­ raturze tego walczącego okresu zapisali [...] żołnierze powstańczych szeregów, a więc owi prości robotnicy i chłopi [...] którzy właśnie w ten sposób chcieli zadokumentować swoje wielkie przywiązanie do Pol­ ski [...] i być przy narodzinach nowej myśli patriotycznej"1. Dlatego właśnie ta poezja, mimo całego prymitywizmu formalnego, wyrażała w sposób najbardziej szczery pożądany stan świadomości, dążeń, orienta­ cji i przeżyć szeregów powstańczych, ich patriotyczne i polityczne po­ stawy. Poezja ta poświadcza zarazem, że tendencje bohaterskie - domi­ nujące w całej poezji doby powstań śląskich - nie były tylko konstru­ kcją literacką, a tym bardziej frazesem propagandowym czy liczmanem agitacyjnym, lecz odbiciem prawdziwej atmosfery panującej w oddzia­ łach powstańczych, a pośrednio - wśród całej polskiej ludności Śląska.

Przede wszystkim wyrażała wolę zbrojnego rozstrzygnięcia losów zie­ mi śląskiej jako jedynego skutecznego środka osiągnięcia naczelnego celu - powrotu Śląska w granice niepodległej Polski, a tym samym odzyskania wolności narodowej i podmiotowości politycznej, rozumia­ nych w zintegrowanych kategoriach narodowych i społecznych. W gło­ szeniu haseł wolnościowych i niepodległościowych literatura czasów po­ wstań i plebiscytu nie znała kompromisów. Nawoływała do, jak to po­ tem nazwano, "czynów dokonanych", nie respektujących układów mię­ dzynarodowych. "Powstańców nie wiążą wersalskie traktaty, ni pakta bankierów i tchórzy" - wołał anonimowy Powstaniec z Południa. Ha­ słem "Chcą sprzedać kraj nasz dyplomaci, Hej, ludu śląski, chwyć za broń" - wzywała Olga Zarzycka-Ręgorowiczowa do walki podczas trze­ ciego powstania. Dlatego wszelkie dyplomatyczne zabiegi, gotowa była rozpatrywać w kategoriach zdrady narodowej i osamotnienia, w jakim pozostawił walczących Górnoślązaków rząd warszawski.

Radykalne czy antykapitalistyczne hasła powstańczej poezji, a zwła­ szcza satyry, wymierzone były przeciw zaborcy, oskarżały niemal wyłą­ cznie jego aparat władzy państwowej oraz system gospodarczy i kultu­

ralny. Atak poezji i satyry powstańczo-plebiscytowej pomijał naród nie­ miecki, toteż wolna jest ona od nacjonalistycznego zacietrzewienia.

III

Po 1922 roku, kiedy niedawne wydarzenia, powstańczo-plebiscytowe przeszły do historii i na gruncie literatuiy przekształciły się w temat literacki, na pozór nie mający już bezpośrednich odniesień do politycz­ nej i społecznej rzeczywistości Śląska, pisarze polscy, także związani z tym regionem, niechętnie powracali w swej twórczości do tamtych lat, problemów, konfliktów i przeżyć. Proces odkrywania Śląska - owego "nieznanego kraju" - przez literaturę polską i dla literatury polskiej był powolny i długi.

Nadszedł czas prozy. W latach dwudziestych powstały jednak tylko dwie powieści o tematyce powstańczo-plebiscytowej: Zdrajca powstań­

ców (Mikołów 1924) Walentego Krząszcza, cieszyńskiego pisarza "dla

ludu", oraz Olchenwitze. Powieść z dni plebiscytowych na Górnym

Śląsku (Kielce 1927) Stefana Brodowskiego, bliżej nie znanego proza­

ika. Obydwie powieści - współcześnie sprawiedliwie zapomniane - to konstrukcje kalekie i nieudolne, nie przekraczające barier odgradzają­ cych grafomanię od autentycznej literatury. Przedstawiają one powsta­ nia śląskie i czasy plebiscytu fragmentarycznie i fałszywie, tak pod względem faktów i zdarzeń historycznych, jak i interpretacji, mijają się także z prawdą o ówczesnych śląskich realiach.

Obydwie powieści kontynuują pochwałę bohaterstwa czynów po­ wstańczych. Jednakże W. Krząszcz kampanię plebiscytową uznał za czas demoralizacji społecznej, toteż zdarzenia polityczne i bojowe po­ wstań ujął w sensacyjno-kryminalną opowieść o zdradzie renegata. Na­ tomiast S. Brodowski za najbardziej trafną dla wydarzeń powstańczo- plebiscytowych uznał konwencję powieści grozy (gotyckiej), przedstawia­ jąc dzieje narodowego odrodzenia zniemczonego magnata śląskiego pod wpływem wielkiej "od pierwszego wejrzenia" miłości do panny z sąsied­ niego "białego dworka".

Obydwie powieści zapoczątkowały dwa charakterystyczne elementy tematyczne literatury zajmującej się powstaniami śląskimi - wątek zdrady oraz wątek pogłębienia czy krystalizacji świadomości narodowej. Zapoczątkowały jednocześnie coś więcej - degradację tematu do rzędu literatury popularnej i trywialnej.

Wątki te, również w konwencjach literatury popularnej, podjęła lite­ ratura w następnym dziesięcioleciu. Pojawienie się na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych kilku utworów o tematyce powstariczo-ple- biscytowej wiązało się z obchodami pierwszego dziesięciolecia tych w y­ darzeń. Obchody rocznicowe przebiegały na Śląsku w atmosferze

ostrych sporów działających tu sił politycznych o przechwycenie Ideo­ wej tradycji powstańczej. Literacka problematyka powstańczo-plebiscyto- wa aktualizowała się i uwspółcześniała, chociażby dlatego, że 1 w sze­ regach powstańczych oraz ich elitach przywódczych dokonywały się ostre polaryzacje ideowe i dekompozycje polityczne.

W tej sytuacji prozaicy i poeci już nie tylko sławili bohaterstwo po­ wstańcze, lecz także dawali wyraz rozczarowaniom politycznym i społe­ cznym "szeregowych powstańców" do rzeczywistości Polski niepodległej. Obok więc nurtu bohaterskiego pojawił się drugi, później przez bada­ czy nazywany nurtem rozczarowań powstańczych.

Ujawniły się one w ich charakterystycznym kształcie ideowym w po­ kłosiu literackim, jakie przyniosły obchody dziesięciolecia powstań i plebiscytu. Złożyły się nań okolicznościowe wiersze oraz opowiadania i powieści: Macieja Wierzbińskiego, Pękły okowy (Katowice 1929), Alfon­ sa Pośpiecha, Człowiek w płomieniach (Szopienice 1929), Zbigniewa Za- niewickiego, Oberschlesien (Warszawa 1930), Gustawa Morcinka, Wyrą­

bany chodnik (Cieszyn 1931-1932), opowiadanie, Nad Odrą 1921 Zofii

Kossak, z tomu Nieznany kraj (Warszawa 1932). Z tego okresu pra­ wdopodobnie pochodzą wiersze E. Imieli, Krawa pąć. Ręka i Gdybym... ogłoszone dopiero w 1938 roku.

Wiersze Imieli wraz z powieściami Wierzbińskiego i Morcinka oraz opowiadaniem Z. Kossak, kontynuowały nurt bohaterski; zawierały bo­ wiem - jak poezja czasu powstań - pochwałę patriotyzmu ludu śląskie­ go, poświadczały jego odwieczną walkę o powrót do Polski uwieńczoną powstańczym czynem. Zapewne to zadecydowało, że Wyrąbany chodnik, chociaż w chwili ukazania spotkał się z zarzutem nacjonalizmu, co do­ prowadziło do niepotrzebnych przeróbek, jakim pisarz poddał swą po­ wieść po 1945 roku, chociaż nie wybiegał poza model prozy popular­ nej, do dziś uchodzi za jeden z nielicznych "prawdziwych" komunika­ tów literackich o powstaniach śląskich i dziejach walki narodowej Ślązaków.

Kontynuatorzy Morcinkowej wizji powstań długo nie byli w stanie mu dorównać. W następnym dziesięcioleciu wokół nurtu bohaterskiego skupili się bowiem pisarze minorum gentium. Niewiele wniosły do nie­ go wiersze Janiny Zabierzewskiej-Żelechowskiej, Kazimierza Bobelaka, Ludwika Łakomego, Jerzego Hutki, Anzelma Gorywody. Ich utwory wy­ pełnione najczęściej sztampowym patosem, werbalnym patriotyzmem, zredukowane do gromkich haseł i sloganów, wielkich słów i patetycz­ nych gestów, nie tylko nie przyniosły żadnej nowej wizji powstań ślą­ skich, lecz - co gorsze - degradowały nurt bohaterski, przecież w su­ mie ujawniający jakąś nie dającą się zakwestionować prawdę o po­ wstaniach oraz postaciach ich uczestników.

Literatura nurtu bohaterskiego koncentrowała się wyłącznie na re­ konstrukcji czasów powstań i plebiscytu, co nadawało jej znamiona pi­ sarstwa historycznego. Współczesna i późniejsza krytyka literaturze tej postawiła dwa surowe zarzuty - nacjonalizmu oraz bezwolnego podpo­ rządkowania się interesom sił rządzących na Śląsku.

Inną wizję powstań przynosiła twórczość pisarzy reprezentujących nurt drugi - wyrażający rozczarowania i rozterki szeregów byłych po­ wstańców w Polsce niepodległej. Pisarze tego nurtu zaczynali swe ob­ serwacje w tym miejscu, w którym kończyli przedstawiciele głoszący pochwałę bohaterstwa powstańczego. W ich dziełach powstania stano­ wią jedynie epizod, oczywiście powstania rozumiane jako czas walki niepodległościowej. Koncentrują się bowiem na współczesności, na lo­ sach powstańców w odrodzonej Polsce.

Nawet pobieżne poznanie dzieł, które ów nurt rozczarowań powstań­ czych uformowały, domaga się komentarza. Określenie ich mianem "ro-

czarowań powstańczych", chociaż niezwykle efektowne, zawiera dość

istotne uproszczenie i nie w pełni przylega do rzeczywistości literackiej. Podział na nurty "bohaterski" i "rozczarowań powstańczych" sugeruje pogląd, iż były to nurty wobec siebie przeciwstawne. Tymczasem jest to wniosek nieprawdziwy.

W nurcie rozczarowań powstańczych postawa negatywna odnosiła się nie do czasów i czynów powstańczych, lecz do współczesnej rzeczywisto­ ści Śląska i Polski, w dobie II Rzeczypospolitej. Literatura tego nurtu nie kwestionowała ani sensu samych powstań, ani ich zasadniczego celu - powrotu Ślązaków i Śląska do Polski; nie poddawała też w wątpliwość patriotyzmu i bohaterstwa powstańców. Pisarze tego nurtu tak samo sła­ wili czyn powstańczy, jak przedstawiciele nurtu bohaterskiego.

W Zdradzie Heńka Kubisza (Warszawa 1938) Halina Krahelska w oba­ wie o jednoznaczność osądu powstań ("Żeby z młodziaków, któiy nas źle nie zrozumiał”), ustami byłego powstańca i byłego, bo bezrobotnego gór­ nika, deklarowała: "trzeba było iść, nie żałuję; ani tej biedy, ani tych tortur gliwickich Polsce ja nie wypominam... Gdyby trzeba było, to i dziś jeszcze, choć krwią tak plują jak inni śliną - poszedłbym".

Wilhelm Szewczyk o swym tytułowym Hanysie pisał: "Brał udział w trzech powstaniach, bo wiedział o co". W poemacie znalazła się gorzka, bo gorzka, ale na bohaterską nutę nastrojona strofa:

Przynieś nam bohaterze, łaskę prawdy przynieś, Biłeś się wszak o Polskę całe lata przedtem. Czemu siedzisz, idź do nich, niech ci dadzą żreć,

by w następnym wersie dopowiedzieć:

Podkreślając bohaterstwo, poświęcenie i patriotyzm mas powstań­ czych, pisarze nurtu rozczarowań powstańczych, reprezentujący bardzo różne, często od siebie odległe, orientacje ideowe i polityczne, konfron­ towali programy i ideały, w których imię śląskie masy chwyciły za broń w latach 1919-1921, programy wyłącznie społeczno-ekonomiczne i polityczne, z rzeczywistością Polski odrodzonej, z sytuacją społeczną i materialną byłych powstańców i ich potomków. Niekiedy ukazywali ewolucję polityczną powstańczych przywódców, kiedyś szermujących ra­ dykalną frazeologią, podkreślali alienację przywódców od mas powstań­ czych. Zależnie od ideowych orientacji i politycznych związków pisarzy, literatura omawianego nurtu oskarżała różne siły polityczne o nieprzy- stawalność rzeczywistości odrodzonego państwa polskiego do haseł i programów powstańczych. Właśnie ta literatura najczęściej operowała motywem zdrady, nadając mu różną wykładnię ideową i polityczną.

Postawy ideowo-polityczne twórców w istocie były zróżnicowane: roz­ pięte od socjalistyczno-demokratycznych orientacji Haliny Krahelskiej po związki Wilhelma Szewczyka z Obozem Radykalno-Narodowym. Al­ fons Pośpiech w grafomańskiej powieści Człowiek w płomieniach, pisa­ nej z pozycji śląskiego separatyzmu, źródeł rozczarowań powstańczych dopatrywał się w nadmiernym napływie inteligencji polskiej z Galicji ("goroli"), rugujących z posad ludność rodzimą, w tym zasłużonych dla kraju i Śląska powstańców. Z. Zaniewicki, w "niepowieści" Oberschle­

sien, ukazującej walkę lwowskich kadetów w trzecim powstaniu ślą­

skim, sformułował pogląd bliski sanacji śląskiej, czytelny w losach wszystkich bohaterów, iż przyczyn rozczarowania i jednostkowych tra­ gedii wszystkich powstańców - Ślązaków i nie-Ślązaków, szukać należy w zdradzie dyplomatów, udaremniającej odniesienie finalnego zwycię­ stwa na zasadzie "czynów dokonanych". Co więcej, jako pierwszy i do­ tąd jedyny, opisał - autentyczną podobno - masakrę powstańców, wy­ wiezionych ze Śląska po trzecim powstaniu i internowanych w obozie w Inowrocławiu.

Problem zdrady i rozczarowań powstańczych w pełniejszym i bar­ dziej dojrzałym oświetleniu artystycznym i intelektualnym przyniosły powieści Poli Gojawiczyńskiej (Ziemia Elżbiety, Warszawa 1933), Haliny Krahelskiej, Zdrada Heńka Kubisza oraz poemat Wilhelma Szewczyka,

Hanys (Katowice 1938), a także Wy orane kamienie Gustawa Morcinka,

znane sprzed 1939 roku tylko z druku prasowego.

W tych utworach powstania śląskie są jedynie punktem wyjścia określających rodowód bohatera, źródła jego doświadczeń życiowych, nadziei; są także punktem odniesienia dla osądu współczesności Śląska, czyli Polski. W Ziemi Elżbiety P. Gojawiczyńskiej powstania ślą­ skie pojawiają się jedynie w napomknieniach i aluzjach. Mimo to

uprawniony jest pogląd Zdzisława Hierowskiego: "Gojawiczyńska powie­ działa jasno i bez ogródek, potwierdziła faktami, że wolność, o którą walczyły pokolenia Ślązaków okazała się złudną, że [...] skarlała i zwiędła, jak to Drzewo wolności na kamiennym placu [...]. Uciekając się niekiedy do ujęć publicystycznych, odsłoniła w całej powieści bez­ siłę ówczesnych rządów polskich na Śląsku wobec najistotniejszych problemów tej doby"2.

Również przy zastosowaniu ujęć publicystycznych bardzo surową konfrontację haseł i programów powstańczych przywódców i ich inten­ cji z rzeczywistością codziennego życia szeregowych powstańców w II Rzeczypospolitej przeprowadziła H. Krahelska. Zgodnie z własnymi po­ glądami, jako pierwsza wyeksponowała radykalizm społeczny powstań śląskich. W takiej atmosferze uformowała się osobowość tytułowego Heńka Kubisza, młodego robotnika śląskiego, wychowanego w żarliwym patriotyzmie i narodowym uniesieniu, wywołanych przez powstania. Tę postać szeregowego powstańca skonfrontowała pisarka z jednym przy­ wódców powstańczych - Zygmuntem (utożsamia się go z Michałem Grażyńskim, wówczas wojewodą śląskim), ukazując nieuchronne roz­ chodzenie się ich dróg w niepodległej Polsce. "W drogich futrach, limu­ zynach i kryształach", Zygmunt zapomniał o Heńkach i ich losie. A los Heńków to "świętówki, nędza, wręcz głód, bezrobocie", to "żółte, czerwone z biedy wsie i miasta, osady", to coś straszniejszego - postę­ pująca utrata godności związana z degradacją społeczną dzielnego po­ wstańca i znakomitego robotnika, popychająca go w objęcia niemiec­ kiego ruchu faszystowskiego, znajdującego posłuch i poparcie na pol­ skim Śląsku wśród podobnych do Kubisza zdesperowanych bezrobot­ nych. Krahelska zatem krytykę rzeczywistości śląskiej przeprowadziła z perspektywy dwóch zdrad - zdrady powstańczych ideałów, jakiej dopu­ ścili się ludzie pokroju Zygmunta, oraz zdrady narodowej Heńka Kubi­ sza, podkreślając zarazem, że ta druga zdrada była konsekwencją i logicznym następstwem tej pierwszej.

Zdradzony został także tytułowy Hanys z poematu W. Szewczyka. Poeta przedstawił bowiem los, zakończony nie tyle zdradą, ile samobój­ czą śmiercią, robotnika śląskiego i szeregowego powstańca, w niepodle­ głej Polsce skazanego na bezrobocie, głód całej rodziny, poniewierkę. W tym poemacie, będącym do dziś najwybitniejszym poetyckim dokumen­ tem powstań śląskich w literaturze polskiej, krytykę rzeczywistości Pol­ ski odrodzonej przeprowadził poeta z innej perspektywy, niż uczyniła to Krahelska. "Gorycz, rozczarowanie i bunt nie koniecznie prowadziły do zdrady narodowej jako jedynego punktu wyjścia" - objaśniał po la­

tach swą postawę ówczesną poeta. Toteż rzeczywistość śląską II Rze­ czypospolitej oskarżył Szewczyk nie tylko o nie spełnienie powstań­ czych haseł, ile o niemożność ich zrealizowania. Nie Polska przecie lecz kopalnia pozbawiła pracy Hanysa. W tych warunkach nie mógł "Polsce oddać to, co bywa najświętsze [...] kiedy pracy spragnione, nie­ spokojne ręce, zapisują pięściami buntowniczy śpiew".

Nurt bohaterski - w sensie społecznych funkcji - nastawiony na prostą dydaktykę narodową, na umacnianie polskości na Śląsku, wciąż jakby niepewnej i budzącej wątpliwości, pośrednio uwikłany w polemiki polsko-niemieckie, w zasadzie izolował temat powstań śląskich od głównych nurtów literatury polskiej w Dwudziestoleciu, spychając go do regionalnego obiegu literackiego, "regionalizując" go także przez ad­ res czytelniczy. Literatura tego nurtu śląskim wydarzeniom lat 1919-1922 wyznaczała peryferyjne, ograniczone do regionu, miejsce w świadomości literackiej i społecznej. Stało się zresztą tak, że nurt bohaterski zdomi­ nował świadomość literacką i narzucił jej zgodną z własnymi orienta­ cjami wizję powstań śląskich. Za taką wizją powstań stał autoiytet Gustawa Morcinka, przede wszystkim jako autora Wyrąbanego chodni­

ka, własnym regionalnym rodowodem potwierdzającego w opinii społe­

cznej autentyzm i "prawdziwość" swej wizji literackiej powstań i wszy­ stkich innych na podobną nutę nastrojonych.

Tych właściwości nie miała literatura drugiego nurtu. Nie zajmowała się rekonstrukcją wydarzeń powstariczo-plebiscytowych, lecz wnioskami będącymi ich następstwem. Nie wytworzyła zatem bogatszego w warto­ ści poznawcze komunikatu literackiego o tamtych czasach. Ale to ta literatura umieściła temat powstań śląskich (pośrednio śląski w ogóle) wśród naczelnych problemów literatury polskiej Dwudziestolecia. Nurt rozczarowań powstańczych należy w całości, jeśli pominąć skalę talen­ tów jego twórców, do tego duktu problemowego, który wytyczyły książ­ ki Stefana Żeromskiego (Przedwiośnie), Andrzeja Struga (Pokolenie Mar­

ka Swidy), Zofi Nałkowskiej (Romans Teresy Hennert) a nawet Czarne skrzydła, Kaden-Bandrowskiego.

Michał Głowiński, analizując przed odległymi laty Ziemię Elżbiety P. Gojawiczyńskiej, jako powieści o próbie przystosowania się polskiego drobnomieszczaństwa do ważkich zjawisk społecznych lat trzydziestych, zauważył, że odwołując się do realiów śląskich podejmuje ona jeden z centralnych tematów literatury polskiej lat trzydziestych. Jednocześnie dokumentował jej ideowe (problem odpowiedzialności moralnej jedno­ stki) i fabularne (pochód bezrobotnych) podobieństwa z pisarstwem Żeromskiego, zwłaszcza Przedwiośniem3.

IV

Stworzona w dwudziestoleciu międzywojennym tradycja tematu po- wstańczo-plebiscytowego, a także jego funkcje pozaliterackie, rzutowały wielostronnie na sposób jego opracowania w literaturze współczesnej. Powstająca po 1945 roku, literatura tematu powstańczo-plebiscytowego musiała się ustosunkować do wcześniejszych tradycji. Niektóre jej ele­ menty odrzuciła, niektóre przewartościowała, sporo jednak zachowała i kontynuowała.

Przewartościowania, a właściwie redukcja narodowej tradycji history­ cznej, jaka dokonana została w PRL - w czym aktywna była również literatura piękna - wydobywając z przeszłości narodowej rzekomo to wszystko, co uznano za "rewolucyjne", "postępowe", "ludowe", a po­ wstania śląskie - mimo wahań i oporów w początkowych latach pięć­ dziesiątych - ostatecznie wpisane zostały w ten zespół dziedzictwa dzie­ jowego, nie spotkały się z żywszym zainteresowaniem pisarzy po 1945 roku. Być może dlatego, że powstania śląskie oddane zostały w pacht PZPR. Przesądziło to o ich społecznej optyce. W jednym z podziemnych czasopism studentów krakowskich spotkać można było coś w rodzaju wiersza - przytaczam z pamięci - którego sens sprowadzał się do stwierdzenia: Kiedy my chcemy powstania warszawskiego, "Oni" dają nam powstania śląskie.

Tematyką powstań i plebiscytu na Śląsku pisarze współcześni inte­ resowali się tylko z okazji rocznic. To sprawiło, że powstająca z tych inspiracji literatura ma charakter okolicznościowy, okazyjny i regional­ ny, była bowiem niemal wyłączną domeną pisarzy związanych z kato­ wickim środowiskiem literackim.

Nacisk tych okoliczności, a także uwarunkowań pozaliterackich, po­ litycznych, sprawił, że po 1945 roku nastąpił ostateczny i całkowity, jak dotąd, triumf nurtu bohaterskiego. Poza fragmentami Pokładu Jo­

anny, Gustawa Morcinka i scenariusza Kazimierza Kutza do filmu Per­ ła w koronie - odnoszących się jednak do rzeczywistości Polski mię­

dzywojennej - nurt rozczarowań powstańczych zanikł całkowicie.

Jak w okresie mędzywojennym, również w literaturze doby PRL można wyodrębnić utwory koncentrujące się wyłącznie na czasie i wy­ darzeniach powstańczo-plebiscytowych i z tego powodu mające chara­ kter literatury historycznej a raczej ąuasi-historycznej oraz te, które wydarzenia śląskie lat 1919-1922, zazwyczaj w formie pobocznej akcji, napomknień i odwołań, ważkich szczegółów w biografii bohatera, cha­ rakterystyki postaci i motywacji jej współczesnych czynów, dokonanych na innych polach, wpisują w problematykę współczesną jako rodzaj swoistego komentarza bądź dopełnienia. Takie postępowanie spotyka się w tych dziełach, które zajmują się rzeczywistością śląską oraz lo­

sami powstańców po wrześniu 1939 roku. "W twórczości wielu auto­ rów - pisał Bolesław Lubosz - podejmujących tematykę śląską (współ­ czesną - M.F.) motywy z okresu powstań i plebiscytu pojawiają się nagminnie - szczególnie w przypadku budowania biografii bohaterów, którzy urodzili się pod koniec XIX wieku bądź na przełomie wieków"4. W tych utworach wydarzenia lat 1919-1921 lub 1914-1922 występują jako doniosłe przeżycia pokoleniowe generacji "ojców", bezpośrednio uczestniczących w powstaniach i plebiscycie, kształtujące ich orientacje i systemy wartości, głównie: patriotyzm, gotowość poświęcenia się dla ojczyzny, a także wrażliwość i prawość moralną, tak w życiu osobi­ stym jak publicznym i zawodowym, czym manifestują swój akceptacyj- ny stosunek do rzeczywistości PRL; podobną funkcję motywacyjną oraz analogiczne postawy i zachowania, systemy wartości odgrywają i uza­ sadniają motywy powstańczo-plebiscytowe w biografiach następnych po­ koleń - powstańczych "synów" i "wnuków".

Generacji "ojców" powstańcza przeszłość nakazywała najpierw udział w obronie ziemi ojczystej we wrześniu 1939 roku, a następnie - tym którzy przeżyli - kontynuację walki wszędzie tam, gdzie zmagano się z faszystowskimi Niemcami, lub jeśli takiej szansy nie mieli - uparte trwanie w wierności dla Polski. Po 1945 roku zaś udział w powsta­ niach śląskich, tak twierdzili autorzy powieści powstańczych, dostarczał motywów do politycznej i ustrojowej akceptacji PRL. Takie ujęcie tema­ tu nakazywały założenia realizmu socjalistycznego (socrealizmu), a zwłaszcza literatury spod znaku tzw. "romantyki rewolucyjnej", traktują­ cej przodownictwo produkcyjne jako dalszy ciąg gorliwości rewolucyj­ nej. W biografiach powstańczych "synów" i "wnuków" powstańcze tra­ dycje rodzinne stawały się skrótowym znakiem patriotyzmu, przywiąza­ nia do ojczyzny, wreszcie - w odniesieniu do lat wojny - ratunku mo­ ralnego i narodowego w chwilach najtrudniejszych, jakże często tragi­ cznych prób, wyborów, wahań, a nade wszystko busolą ułatwiającą odnajdywanie właściwych dróg i godnych czynów. Toteż i ta literatura uwspółcześniając wątki i motywy powstańcze wprowadzała je do nurtu bohaterskiego. W nurt ów - nie mogło być inaczej - wprowadziła je literatura o śląskim wrześniu 1939 roku. Nota bene od tej literatury zaczynają się dzieje tematu' powstariczo-plebiscytowego w literaturze współczesnej.

Zapoczątkowali je niemal równocześnie Kazimierz Golba, powieścią dla młodzieży Wieża spadochronowa (Poznań 1947) oraz Anzelm Gory- woda, opowiadaniem Mundury (w: Pod Górą św. Anny, Opowiadania

śląskie, Katowice 1947). W obydwóch utworach temat powstańczy jest

tylko epizodem uwspółcześnionym z uwagi na funkcje pozaliterackie. Napisana już w latach 1945-1946 Wieża spadochronowa jako pierwsza w literaturze polskiej (także pozabeletrystycznej) dawała dokumentalne świadectwo zachowania się i postaw rodzimej ludności Śląska, w obli­ czu agresji hitlerowskiej. K. Gołba jako świadek uczestniczący oraz na podstawie bogatej i wiarygodnej dokumentacji zrelacjonował obronę Ka­ towic przez powstańców i harcerzy śląskich w pierwszych dniach września 1939 roku oraz ich martyrologię, ujawniając polskiej opinii publicznej nie znane jej jeszcze wówczas i nawet przez nią nie oczeki­ wane fakty oraz zdarzenia. Powieść Gołby, której dokumentalne waloiy potwierdziły późniejsze badania historyków, zrodziły powojenne spory i konflikty, głównie spór o postawy ludności Śląska we wrześniu 1939 roku i podczas okupacji niemieckiej. Wobec zarzutów, często ciężkich i niesprawiedliwych, stanowisko zajął Gołba właśnie w Wieży spadochro­

nowej. Jej moralne i poznawcze przesłanie określić by można tytułem

publicystycznego wystąpienia pisarza - O honor Katowic ("Gość Nie­ dzielny" 1946, nr 41). Gołba stworzył tym samym literacki wzorzec śląskiego września - wspólnej walki i ofiary "ojców" - powstańców oraz ich "dzieci" - harcerzy w obronie ich ziemi.

W kilkanaście lat później na podobnych wątkach i analogicznym wzorze oparł swą "dramatyczną elegię" Ptaki ptakom (Warszawa 1967) Wilhelm Szewczyk. I on ukazał obronę Katowic we wrześniu 1939 ro­ ku podjętą wspólnie przez byłych powstańców śląskich oraz harcerzy, a także ich wspólną martyrologię. Szewczyk stworzył bardziej pogłębio­ ny obraz śląskiego września, rekonstruowany przez równoległe monolo­ gi wewnętrzne kilku uczestników obrony Katowic, również byłych po­ wstańców i harcerzy, snutych w drodze na miejsce kaźni. Powieść Szewczyka ma w jakimś stopniu rozrachunkowy charakter: bohater­ stwu i determinacji obrońców miasta, rekrutujących się w większości z ludności rodzimej, przeciwstawił z jednej strony małoduszność ludności napływowej, w panice opuszczającej zagrożony Śląsk, z drugiej - zdra­ dę i podłość renegatów.

Opowiadaniu A. Goiywody, jeśli można przyznać jakieś walory, to raczej w aspekcie dydaktyczno-mitotwórczym. Prosta fabuła opowiada o czynie "uwięzionego w Wehrmachcie" opolanina, byłego uczestnika po­ wstań, który korzystając z zamieszania wojennego przeszedł na polską stronę, przynosząc wraz z cennymi informacjami o położeniu i rozmie­ szczeniu sił wroga uwiarygodniające jego postawę zaświadczenie o na­ daniu mu odznaczenia za udział w bitwach o Górę św. Anny. Patrio­ tyczny i bohaterski czyn byłego powstańca, który po drodze unieszkod­ liwił dezerterującego z polskiego wojska Niemca, pozwolił odnieść armii polskiej walne zwycięstwo. Dla bohatera opowiadania udział przed laty

w powstaniach śląskich stał się przesłanką moralnego wyboru - dezer­ cją uratował wartości cenniejsze - wierność Ojczyźnie i swej polskości. To i inne opowiadania Gorywody zgromadzone w tomie Pod górą św.

Anny przypominając niepodległościowo-patriotyczne tradycje Śląska i

Ślązaków nobilitowały je jako czynnik, który z jednej strony powinien wiązać ludność rodzimą z Polską, rehabilitując ją w oczach postron­ nych, przywraca niekiedy tuż po wojnie kwestionowane prawa moralne i narodowe, a z drugiej - wpływać na procesy reintegracji społecznej na Ziemiach Zachodnich, głównie Opolszczyźnie, łagodząc ich dramaty­ czny przebieg. Opowiadanie Gorywody, a właściwie czytanka, pozbawio­ ne tego szerszego pozaliterackiego kontekstu okazało się jeszcze jed ­ nym obrazkiem, opisującym jednostkowy, wyizolowany fakt bohaterstwa uczestnika powstań, dość nieprawdopodobny, w jaki obfituje temat po­ wstań śląskich w literaturze.

Motywy i epizody powstariczo-plebiscytowe, w nowej postaci i od­ miennej funkcji literackiej i pozaliterackiej, pojawiły się w prozie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Wątki te bowiem trafiły zarówno do prozy traktującej o losach Ślązaków podczas drugiej wojny światowej, jak i do produkcyjnej. Przykładów takiego potraktowania tematu mogą dostarczyć z jednej strony dzieje syna powstańca śląskiego - Ludwika Czempielorza z powieści Albina Siekierskiego, Ocalenie (Warszawa 1961), z drugiej Pokład Joanny (Warszawy 1950) bądź Górniczy zakon (Katowice 1964) Gustawa Morcinka oraz Brzegi ciemności (Warszawa

1964) Aleksandra Baumgardtena.

Ludwik Czempielorz, wiedziony głęboką młodzieńczą miłością, bez­ krytyczną więc i bezrefleksyjną, do niemieckiej dziewczyny, by zyskać jej wzajemność, wstąpił ochotniczo do armii niemieckiej i wraz z nią wyruszył na podbój Związku Sowieckiego. W chwili, gdy uświadomił sobie, iż mógłby stać się współsprawcą zbrodni, ojcowska przeszłość powstańcza okazała się jedyną siłą zdolną uratować bohatera od mo­ ralnego upadku, narodowej zdrady. Dzięki powstańczej tradycji rodzin­ nej, Ludwik nie tylko zrzucił obcy, wrogi mundur, lecz także przystąpił do walki z okupantem. Patriotyczny czyn ojca sprzed lat okazał się nieprzedawnioną wartością, busolą pozwalającą wybrać synowi właści­ wą drogę wśród poplątanych traktów.

Również aktualizująco i instrumentalnie traktowane były wówczas wątki powstańcze w literaturze produkcyjnej. W Pokładzie Joanny Mor­ cinek potraktował tematykę powstańczą jako - w odniesieniu do cza­ sów II Rzeczypospolitej - kontynuację nurtu rozczarowań powstańczych, w odniesieniu zaś do współczesności - jako okazję do przewartościowa­ nia dziejów Śląska i wydobycia aspektów społecznych, zgodnie z ów­ czesnymi nakazami politycznymi. W ostatniej swej powieści, w Górni­

czym zakonie, przesunął pisarz wątki powstańcze na plan psychologi-

czno-moralny: Henryk Kuta bierze udział w powstaniach, by odkupić winę ojca, który złamał i sprzeniewierzył się nadrzędnym wartościom górniczego etosu - owemu tytułowemu "górniczemu zakonowi".

Dla Wali, bohatera Brzegów ciemności, A. Baumgardtena, udział w powstańczych walkach stał się nakazem trwania przy polskości pod­ czas okupacji oraz przodownictwa pracy, źródłem wielkiej siły moralnej zarówno wówczas, gdy jako żołnierz Wehrmachtu zginął jego syn, jak i w zawale, kiedy wraz z młodymi górnikami, czeka na ratunek z peł­ ną ufnością, że na pewno nadejdzie. W Brzegach ciemności, A.Baum- gardten najbardziej ze wszystkich pisarzy, którzy wprowadzali tematykę powstańczą do literatury produkcyjnej, zbliżył się do wzorów literatury radzieckiej: ukazał tożsamość powstańczej walki w latach 1919-1921, z lansowanym w propagandzie PRL-owskiej przodownictwem pracy. Podo­ bnie przecież postępował literacki uczestnik bolszewickiej rewolucji. Po­ dobnie temat powstańczy potraktował Jan Baranowicz, w powieści Kur-

tokowie, Saga śląska (Katowice 1962). W tej nie pozbawionej epickich

ambicji powieści rodzinno-pokoleniowej, obejmującej czasy od wybuchu pierwszego powstania śląskiego w 1919 roku do pierwszych dni PRL - w przeżyciach oraz czynach Pawła Kurtoka i jego syna Teofila pisarz niejako zsumował obydwa sposoby traktowania tematyki powstańczej w ówczesnej prozie - jako przesłanki wartości patriotycznych oraz pracy.

Tak interpretowane wątki i epizody powstańcze pojawiły się w kilku innych powieściach i opowiadaniach, m.in. w Skąpanych w ogniu (Warszawa 1961) Wojciecha Żukrowskiego, Babie lato (Warszawa 1974) Haliny Auderskiej, w książkach Leona Wantuły (np. w opowiadaniu,

Wycieczka z narzeczoną z tomu Wyzwolenie Judasza, Katowice 1971),

w powieściach współczesnych Albina Siekierskiego i A. Baumgardtena. I w tych powieściach motywy powstańcze zostały uwspółcześnione dla celów propagandowo-dydaktycznych.

Z początkiem lat pięćdziesiątych zaczęła powstawać literatura budu­ jąca świat przedstawiony wyłącznie z tematyki powstańczo-plebiscyto- wej. Był to czas socrealizmu w literaturze polskiej i nań przypadł przełom w traktowaniu interesującej nas tematyki. Pisarze mogli wów­ czas podejmować ów temat pod warunkiem, iż traktowali go jako prze­ jaw "rewolucyjno-patriotycznej walki mas ludowych", a zatem pod wa­ runkiem zasadniczej reinterpretacji politycznego, narodowego charakte­ ru powstań śląskich. Nowe, tak rozumiane oblicze tematu powstańczo- plebiscytowego tworzyli: Jerzy Lutowski dramatem: Wzgórze 35. Sztuka

w 4 aktach (Warszawa 1951), W. Szewczyk powieścią dla młodzieży Pogodne noce (Warszawa 1955), Stanisław Broszkiewicz opowiadaniem

wicz poematem, O górze i pomniku, także z 1954 roku. Zwieńczeniem tego etapu okazała się powieść G. Morcinka, Mat Kurt Kraus (Warsza­ wa 1957). Ogłoszone w tym czasie opowiadanie Kazimierza Gołby,

Spotkanie z "Kocyndrem" (Obrazki Śląskie, Warszawa 1954), zachowało

odrębną pozycję.

Za utwór przełomowy w dziejach tematu krytyka uznała Wzgórze

35, J. Lutowskiego. W tej sztuce, która doczekała się nawet wersji fil­

mowej, po raz pierwszy w literaturze polskiej o tematyce powstańczo- plebiscytowej, głównym kreatorem śląskiego czynu zbrojnego uczyniony został komunista. Za podobne waloiy krytyka chwaliła Pogodne noce W. Szewczyka.

Interesująca nas twórczość literacka powstająca w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych dokonywała zasadniczych rewizji politycznego i ideo­ wego znaczenia śląskiego czynu zbrojnego. W jej ujęciu, powstania ślą­ skie jako czyn opanowanych przez lewicę (głównie "Spartakusowców") "mas ludowych" było wystąpieniem rewolucyjnym, w ich intencjach in­ tegrującym cele narodowo - wyzwoleńcze z klasowymi. Masy powstań­ cze, niezależnie od woli i orientacji politycznych sił przywódczych, wła­ ściwie wbrew im, mocą "rewolucyjnego" działania dążyły do ustanowie­ nia takiego porządku społecznego. Toteż lata powstań śląskich trakto­ wane były przez tę literaturę jako swoiście przebiegającą rewolucję. Ce­ le narodowo-państwowe schodziły na dalszy plan, albo stawały się nie­ jako dodatkiem do rewolucji społecznej.

W ten sposób - w kształcie najbardziej skrajnym i zafałszowanym - przedstawione zostały powstania śląskie we Wzgórzu 35, J. Lutowskie­ go, nie przejmującego się zbytnio faktami i prawdą historyczną. W późniejszych utworach rewolucyjny charakter powstań śląskich przed­ stawiony bywał poprzez bądź przedpowstańcze doświadczenia bohatera, bądź poprzez eksponowanie współpracy organizatorów powstań niższego szczebla z komunistami polskimi i niemieckimi. W Pogodnych nocach, W. Szewczyka wespół z Alojzym Warzechą, kilkunastoletnim synem po­ wstańca i działacza narodowego, przez ogarnięty powstaniem Śląsk wę­ druje i w jakimś stopniu bierze w nich udział po stronie polskiej syn niemieckiego komunisty Rother. Tych chłopców nic nie dzieli, łączy zaś wspólnota doświadczeń robotniczych dzieci, podobny osąd zachodzą­ cych wydarzeń i nienawiść do niemieckich kapitalistów. Młody Rother tym bardziej ochoczo uczestniczy w powstaniach, ponieważ i jego oj­ ciec gotów byłby do nich przystąpić, wspierając stronę polską, "gdyby wszystko było dla niego jasne". Widać tak nie było, bo ostatecznie ra­ cje powstańcze popierał tylko słowem. Chociaż W. Szewczyk tak lekce­ ważąco nie odnosił się do prawdy historycznej jak Lutowski, bardzo

dyskretnie i w sposób zakamuflowany prezentował narowodo-niepodle- głościowe cele powstań śląskich.

Tytułowy bohater opowiadania W. Szewczyka Lelonek oraz Teo Soj­

ka, z powieści A. Baumgardtena, Jeszcze nie rano (Warszawa 1972)

"wyszli z wojny z rewolucyjną pieśnią na ustach". Uczyli się jej biorąc czynny udział w rewolucji niemieckiej 1918 roku. Tamte doznania za­ wiodły ich do szeregów powstańców śląskich, gdyż w nich jak gdyby kontynuowali dzieło rozpoczęte w Berlinie czy Hamburgu. Doświadcze­ nia I wojny światowej oraz związki z polskim komunizmem zaprowa­ dziły do szeregów powstańczych lwowskiego robotnika Romana Zwaiy- cza z powieści Jana Brzozy Wojenko, wojenko... (Warszawa 1959).

W wymienionych utworach polscy i niemieccy komuniści, jedyna wyodrębniona i określona siła polityczna, na tle bezkształtnego tłumu, uczestniczą nadzwyczaj czynnie w przygotowaniach do powstań, a na­ stępnie kierują toczącymi się walkami, co sprawia, że zarówno po­ wstańcy, jak i ich przeciwnicy polityczni i wojskowi gotowi są sądzić - w ślad za Lutowskim - iż "u podstaw całej awantury śląskiej leży komunistyczna robota". Podobne sądy wygłaszają przedstawiciele wszy­ stkich stron konfliktów w późniejszej o dwadzieścia lat powieści Baum­ gardtena, Jeszcze nie rano. Pisarz bez zmrużenia okiem połączył współpracą konspiratorów z POW z polskimi i niemieckimi komunista­ mi. Obydwie "strony" ze sobą współpracują, wzajemnie się popierają, nie mają przed sobą tajemnic. W powieści A. Siekierskiego, Ziemia nie

boi się kul (Katowice 1971), komuniści już nie odgrywają takiej roli.

Pisarz ograniczył ich wpływy do oddziaływania na atmosferę polityczną czasów powstańczo-plebiscytowych. Pozbawił ich także większego wpły­ wu na szeregi powstańcze i ludność Śląska.

Ta literatura, nastawiona na krzewienie swoistej mitologii politycznej i ideologicznej, dystansowała się od głębszych, bardziej samodzielnych rozważań historiozoficznych, zaś wszelkie dylematy ludności polskiej i niemieckiej Śląska rozstrzygała za pomocą szablonów. Szczególnej sym- plifikacji podlegał stosunek do powstań komunistów niemieckich, któ­ rzy rzekomo popierali, a nawet czynnie uczestniczyli w polskich działa­ niach zbrojnych. Z tych wszystkich powodów ta literatura nie zdobyła się na rzetelną analizę artystyczną śląskiego czynu powstańczego. Pisa­ rze świadomi uproszczeń, ratowali się kreacjami bohatera nie w pełni świadomego sensu i celu wydarzeń, w których uczestniczył a właści­ wie, w które został wplątany przypadkiem, często wbrew własnej woli. Dopiero udział w bojowych i politycznych działaniach powstańczo-plebi­ scytowych formuje jego świadomość narodową i społeczną. Zresztą do takiej kreakcji postaci obligował pisarzy socrealizm. W. Szewczyk przedstawił powstania z perspektywy dwóch "małolatów", dla których

wydarzenia bojowe są pasmem ekscytujących przygód, ale sens do końca nie zrozumiały. Mat Kurt Kraus, G. Morcinka, odnajduje swoją zapomnianą polskość dopiero w roku powstań, do których przystąpił wiedziony temperamentem watażki i "instynktem rewolucyjnym". Zre­ sztą odkupiwszy winy wobec polskości i skrzywdzonej niegdyś kobiety, prawdopodobnie zginie zgodnie z regułami socrealizmu. Podobny proces przemian świadomości przeżył "bliźniaczy brat" Kurta Krausa - Teo Sojka z Jeszcze nie rano, Baumgardtena. I on formował się w toku berlińskiej rewolucji oraz przygotowań do wystąpienia zbrojnego na Śląsku. Niedojrzałe, o nie ukształtowanej świadomości narodowej i orientacji politycznej są postaci w powieściach A. Siekierskiego, Ziemia

nie boi się kul oraz K. Traciewicza, Przez trzy ognie (Kraków 1982). "Młodzieńczą", infantylną świadomością odznacza się Roman Zwarycz w Wojenko, wojenko... Brzozy.

Literatura tematu powstańczego z lat 1950-1970 reinterpretowała (czytaj: fałszowała) nie tylko polityczny sens śląskich wydarzeń po- wstańczo-plebiscytowych. Zabiegom tym poddawała także fakty history­ czne. Jest prawdą oczywistą, że zaangażowała się w popularyzację wie­ dzy o powstaniach, aczkolwiek nie pojawiły się w niej próby epiki. Popularyzacji wiedzy o powstaniach i plebiscycie służyła m.in. konstru­ kcja bohatera. Historyczne zdarzenia ukazywała jako przejaw aktywno­ ści działających postaci. Są to postaci, by tak rzec, o zmiennych fun­ kcjach kontaktujące się z różnymi sferami powstańczej rzeczywistości. Nie bez pogwałcenia wiarygodności Kurt Kraus, Teo Sojka, młodociani bohaterowie Pogodnych nocy uczestniczą w wydarzeniach rozgrywają­ cych się na różnych szczeblach powstańczej konspiracji i walki. Wyda­ rzenia powstańcze - bojowe i polityczne - rekonstruuje bohater wędru­ jący przez Śląsk, zmieniając ciągle miejsca pobytu i środowiska. W ten sposób pisarze przekazywali pewną sumę wiedzy o śląskich wydarze­ niach lat 1919-1922 - wiedzy niestety uproszczonej. Budowali obraz powstań z kilku prawdziwych oczywiście fabularnych "prefabrykatów": zdobywanie broni, ćwiczenia drużyn powstańczych, strajki i demonstra­ cje, martyrologia ludności polskiej i zbrodnicze działania bojówek nie­ mieckich lub policji, wreszcie działania bojowe, skoncentrowane niemal wyłącznie wokół walk o Górę św. Anny w III powstaniu, w połączeniu z wysadzaniem mostów na Odrze przez oddział Wawelberga, działaniem pociągów pancernych. Od Pogodnych nocy i Mata Kurta Krausa aż do

Przez trzy ognie biegnie linia swoistego "plagiatu" w doborze faktów, z

których zbudowano literacki obraz powstań śląskich.

Taka kreacja bohatera, wędrującego i wykonującego różne funkcje, dopiero kształtującego swą świadomość narodową i społeczną, wywo­ dzącego się ze środowisk robotniczych i chłopskich, sprawiła, że po­

wstania śląskie układają się w cykl luźnych obrazków lub dość sztu­ cznie umotywowanych awanturniczych przygód, przedstawiających: bo­ haterstwo, poświęcenie, patriotyzm, szlachetność i czystość moralną powstańców, ich brawurę i wojacką fantazję. Żyjący dla zbiorowej idei rewolucyjnej lecz działający z pobudek osobistych i nastawionych na osiągnięcie osobistego celu bohater tej literatury musi przejść przez wiele doświadczeń i prób, wykonać wiele zadań, dokonać licznych czy­ nów, godnych supermena-rewolucjonisty, zalecających jego duchowe i fizyczne walory prawdziwego mężczyzny. Udział w powstaniach jest jed ­ ną z takich prób. Dzięki temu bohaterowie: Morcinka, Baumgardtena Traciewicza mają okazję sprawdzić się i w łóżkach (wyłącznie rozpust­ nych Niemek) i na polu bitewnym.

Jak w przypadku każdej literatury popularnej, także i ta cechuje się "jednostronnym nastawieniem na opisywanie emocji" (termin M. Głowińskiego). Bohater wprzągnięty w służbę wielkich zbiorowych idei, musi wyrażać wielkie zbiorowe emocje narodowe, społeczne, humani­ styczne, tym bardziej, iż jest sterowany przez narratora "wszystkowie­ dzącego", w razie potrzeby spieszącego z komentarzem odautorskim. Li­ teratura ta operuje najchętniej stereotypami, w miejsce międzywojennej dychotomii Polak - Niemiec, wprowadza dychotomię klasową, pozwala­ jącą na budowę różnorodnych "krzyżówek" narodowo-klasowych. To po­ zwoliło tej literaturze na krytykę, a właściwie eliminację z obrazu arty­ stycznego, polskich ośrodków przywódczych. Powstania i akcję plebi­ scytową relacjonuje z perspektywy bohatera ludowego, z perspektywy czynów, działań i doświadczeń "szeregowego" powstańca, bohaterstwem, wolą walki, żarliwym patriotyzmem wybijającego się na swoistego przy­ wódcę - sprawcę i animatora powstańczych czynów. Mimo zabiegów pi­ sarzy bohaterowie ci, (Kraus, Sojka i in.) zajmują jednak raczej pod­ rzędną pozycję i odgrywają takież role we wszystkim, co się wokół nich dzieje. Fakty historyczne, mimo różnych falsyfikujących zabiegów, trzymają pióra pisarzy niczym wędzidło i pod groźbą całkowitego sprze­ niewierzenia się prawdzie dziejowej nie zezwalają na zbyt okazały awans Krausów i Sojków w hierarchiach polityczno-przywódczych po­ wstań śląskich.

Postaci te zatem do końca mają ograniczoną perspektywę widzenia wydarzeń powstańczo-plebiscytowych, a zatem ograniczoną perspektywę poznawczą mają i utwory. Z punktu widzenia takich postaci, powsta­ nia śląskie można było ukazać jedynie fragmentarycznie, poprzez redu­ kcję czy amputację tych faktów, zjawisk i procesów, które nie były dostępne wiedzy, obserwacji i świadomości bohaterów Szewczyka, Mor­ cinka, Baumgardtena, Brzozy. Żaden z nich nie miał dostępu do naj­ ważniejszych ośrodków politycznych i wojskowych. Dlatego te ośrodki i

związane z nimi postaci historyczne - zostały prawie całkowicie pomi­ nięte. Zakres doświadczeń kreowanych postaci, ich osadzenie w rzeczy­ wistości powstańczej narzuciły wymienionym pisarzom wizję powstań w konwencji batalistyczno-przygodowej, usuwającą z pola widzenia polity­ czną ich stronę - a więc istotę. W tych utworach, polityczne aspekty wydarzeń śląskich z lat 1919-1922 rozstrzyga się i rozpatruje na szczeblu, co najwyżej kompanii powstańczej bądź komórki spartakuso- wskiej.

Trudno więc szukać na ich stronach bardziej pogłębionego opisu aktu przyłączenia Śląska do Polski w 1922 roku; trzeba by było bo­ wiem "zdradzić" historyczne siły i ośrodki powstańczo-plebiscytowe. A w tej literaturze postaci historyczne niemal nie pojawiają się, chyba tylko w złym kontekście. Aczkolwiek pod niejedną z postaci można by podłożyć przynajmniej fragmenty autentycznej biografii, literatura po­ wstańcza operuje niemal wyłącznie osobami należącymi do świata fikcji literackiej. Jeśli nazwiska postaci historycznych zostały przywołane w fabule, to tylko po to, by ich czyny, poglądy i intencje poddać druz­ gocącej krytyce. Jedna z postaci ze Wzgórza 35 Lutowskiego tak wy­ powiada się np. o Korfantym: "Trybun ludowy, co? Bo sam tak o so­ bie mówi? (...) Na naszych plecach w górę chce wyjechać! Ciebie sprzeda, wzgórze, nas wszystkich - byle swego dopiąć. Byle choć ka­ wałek tej ziemi wytargować, żeby mógł powiedzieć «ja Śląsk oddałem Polsce»". Nawet Morcinek, jako marionetkę w cudzych rękach przedsta­ wił Korfantego w Macie Kurcie Krausie, zarzucając mu, iż nie chciał powstań: "Odwołać, Generał Haller nie pozwala! Naczelne Dowództwo Armii w Warszawie nie pozwala! Naczelny Wódz, Piłsudski, nie pozwa­ la! A przede wszystkim Koalicja nie pozwala! Zrozumiano? Dryza zro­ zumiał, że jeśli tylu ich nie pozwala, to trzeba odwołać".

Do takich infantylizmów doprowadzić musiała redukcja skompliko­ wanych problemów politycznych i militarnych powstań śląskich, jeśli rozpatrywało się je z punktu widzenia Kurtów Krausów i Teo Sojków. Oni, szeregowi żołnierze powstańczy, w jakimś stopniu uformowani przez ośrodki przywódcze, szansę wyzwolenia Śląska widzieli w walce zbrojnej, wszelkich uwarunkowań politycznych, międzynarodowych nie znali, nie rozumieli, nie akceptowali. Zresztą jak prawdziwi rewolucjo­ niści nie bawili się w "politykę" i "dyplomację", chyba gdy po zdobyciu władzy staną przed koniecznością jej utrzymania.

Z podobnym zdecydowaniem - co Korfantego - literatura ta oskarża­ ła rząd polski o zaniechanie pomocy walczącym Ślązakom. Teo Sojka, aczkolwiek wyprawił się "do Polski", aczkolwiek niczym ambasador swej ziemi rozmawiał z polskimi oficerami, z całej eskapady wyniósł jedynie pewność, że rząd polski nie chce wesprzeć walczących

Ślązaków. Nie tylko Lutowskl 1 Szewczyk, lecz także Morcinek 1 Baum- gardten, chociaż ich utwory powstawały bez mała w ciągu lat dwu­ dziestu, nie byli w stanie wyjść poza miłe władzom PRL liczmany pro­ pagandowe.

Miejsce, jakie w powstaniach zajmują ci bohaterowie, horyzonty ich rozeznania i wiedzy sprawia, że powstania śląskie w tych utworach przedstawione zostały jako zjawiska lokalne, odizolowane od szerszych układów politycznych i historycznych tamtych lat. Jeśli mają jakieś odwołanie, to tylko do rewolucji niemieckiej w 1918 roku. Jedynie Brzoza w Wojenko, wojenko... usiłował usytuować powstania śląskie w całokształcie walk o granice zmartwychwstałej Rzeczypospolitej.

Warto przy okazji uczynić nie tak znów marginesową obserwację, mianowicie tę, że omawiana literatura stanowi istotne i nowe ogniwo w kształtowaniu obrazu i stereotypu Niemca we współczesnej literatu­ rze polskiej. Stać ją na kreację "dobrego Niemca", chociaż jest to uza­ leżnione od determinant klasowych. W tym sensie i te wątki wprzęg­ nięte zostały w służbę aktualnej propagandy politycznej tamtych cza­ sów.

Z tym modelem powieści powstańczo-plebiscytowej próbę polemiki - oczywiście pośredniej, poprzez konstrukcję odmiennego świata przedsta­ wionego - podjął Albin Siekierski w powieści, Ku górze nad rzeką (Warszawa 1971), napisanej z okazji 50-lecia powstań i na konkurs ogłoszony z tej okazji.

Odmienność powieści Siekierskiego na tle innych utworów podejmu­ jących tematykę powstańczo-plebiscytową i jej polemiczny charakter za­ uważyła krytyka, przypisując jej wręcz przełomowe w dziejach tematu znaczenie w odnowieniu konwencji i modeli. Bolesław Lubosz uznał powieść Siekierskiego za "głos oczyszczający w stosunku do tych prac i niektórych utworów fabularnych powstających w latach pięćdziesią­ tych"5.

Siekierski skoncentrował fabułę na przygotowaniach do plebiscytu oraz na przebiegu drugiego i trzeciego powstania. Rezygnując z wyłącz­ ności bohatera ludowego, rozszerzył znacznie horyzonty poznawcze po­ wieści. Akcja utworu rozgrywa się na kilku planach dających wgląd w różne środowiska i zwalczające się siły. Obok obozu historycznych przywódców powstańczych z Wojciechem Korfantym na czele, środowi­ sko wielkiego kapitału niemieckiego, obok niemieckiej soldateski - sze­ regowych powstańców i robotników; obok wielkich konfliktów politycz­ nych - niemniej ostre antagonizmy współbytujących ze sobą polskich i niemieckich rodzin; obok niemieckiego terroru - humanitarne postawy

niemieckiego lekarza; obok walki na śmierć 1 życie - romans córki nie­ mieckiego przemysłowca z polskim oficerem. Prezentując tak liczne i różnorodne środowiska i grupy klasowe, Siekierski odrzucił stosowany przez jego poprzedników klucz klasowy. Odrzucił - co ważniejsze - wy­ kładnię powstań śląskich jako pochodną rewolucji niemieckiej 1918 ro­ ku.

, Koncentrując akcję wokół tragicznych losów porucznika Bronisława Kozłowskiego, oficera w służbie polsko-niemieckiej policji plebiscytowej APO, uczestnika kampanii plebiscytowej i dowódcy oddziału powstań­ czego, "prześladowanego" romansem córki niemieckiego przemysłowca, Siekierski ukazał poglądy, racje, zachowania i działania wszystkich sił aktywnych wówczas w walce o Śląsk - tak po stronie polskiej, jak i niemieckiej. Przedstawił tym samym czyny i stanowiska niektórych działających wówczas postaci historycznych, głównie czy wyłącznie Kor­ fantego. W Ku górze nad rzeką po raz pierwszy w literaturze PRL po­ jawiła się literacka postać Korfantego bez anatemy i potępienia. Warto dodać, że postaci tej Siekierski poświęcił odrębną powieść Nastaje

zmierzch (Katowice 1987). W powieści powstańczej pisarz przedstawił

Korfantego - komisarza plebiscytowego i dyktatora III powstania, jako głównego i jedynego architekta i kreatora śląskiego czynu zbrojnego. Zdaniem pisarza, wszystko, co w tym czasie czyniła strona polska na Śląsku było wyłącznym dziełem Korfantego, realizacją jego woli. Samo­ dzielność, niezależność i osamotnienie polityka sprawiło, że niektóre je ­ go czyny nie zawsze okazywały się zrozumiałe dla szeregów powstań­ czych.

W ujęciu Siekierskiego powstania śląskie są wyłącznie czynem naro­ dowo-wyzwoleńczym i niepodległościowym, zmierzającym do odzyskania Śląska dla Polski, czynem oczywiście inspirowanym patriotycznymi uczuciami Ślązaków. Rozszerzając obserwacje społeczne i polityczne środowisk, sił i obozów, Siekierski weryfikował zarazem niektóre ste­ reotypy wprowadzone do literatury tematu powstańczego, zarówno w okresie międzywojennym, jak i po 1945 roku. Na przykładzie policjan­ ta Reschkego vel Ryszki, krojonego na śląskiego Wallenroda, podjął po­ lemikę ze stereotypem renegata. W prezentacji konfliktu polsko-nie­ mieckiego odrzucił klucz klasowy. Konflikt narodowy doby powstań za­ ntagonizował nie tylko warstwy wyższe, przeciwstawił sobie także ro­ botników. Siekierski w ogóle usiłował poddać weryfikacji stereotyp Nie­ mca obowiązujący w literaturze powstańczej.

Mimo tak znacznego rozszerzenia pola politycznej i środowiskowej obserwacji i kontekstów powstań oraz plebiscytu, powieść Siekierskiego trudno zaliczyć do prozy politycznej. Jest to raczej romans obyczajowo- przygodowy, rozgrywający się w skomplikowanym trójkącie: przystojny i