Jerzy Gęsikowski
Przedawnienie roszczeń
wynikających ze stosunku
ubezpieczeniowego z PZU
Palestra 25/1(277), 26-34
1981
J a r z y G ę t l k o w s k l Nr 1(277) 26
Na (tle uprawnień opiekuna do dokonywania czynności prawnych może .powstać wątpliwość, czy wolno mu dokonywać czynności prawnych w imieniu małolet niego ograniczonego w zdolności do czynności prawnych te z jego udziału w tych wypadkach, w których małoletni może działać samodzielnie. Wydaje się, że opie kun, jako przedstawiciel ustawowy małoletniego, może podejmować te czynności prawne w imieniu małoletniego bez jego udziału, jeżeli tylko reprezentacja przez przedstawiciela ustawowego nie jest wyłączona przy określonej czynności praw nej. 31
»1 P o r. S. S z e r : oę>. c it., s. 271.
JERZY GĘSIKOWSKI
Przedawnienie roszczeń wynikajqcych
ze stosunku ubezpieczeniowego z PZU
T e r m in y , z u p ły w e m k tó r y c h r o s zc z e n ia u b e z p ie c z e n io w e u le g a ją p r z e d a w n ie n iu , n ie tą j e d n o lite i za le żą o d źr ó d ła p r a w n e g o u re g u lo w a n ia d a n e g o u b e z p ie c z e n ia o ra z o d r o d z a ju p o d m io tu p o zo s ta ją c e g o w sto s u n k u p r a w n y m z P Z U . A u to r d o k o n u je a n a liz y p r z e p is ó w d o ty c z ą c y c h p r z e d a w n ie n ia ro s z c z e ń u b e z p ie c z e n io w y c h , u w z g lę d n ia ją c p r z y t y m o r z e c z n ic tw o S N ł G K A .
Roszczenia ubezpieczeniowe, podobnie jak inne roszczenia majątkowe, ulegają przedawnieniu. Jednakże terminy, z upływem których roszczenia ubezpieczeniowe ulegają przedawnieniu, nie są jednolite i zależą od źródła prawnego uregulowania danego ubezpieczenia i od rodzaju podmiotu pozostającego w stosunku prawnym z zakładem ubezpieczeń.1 Natomiast przy uwzględnieniu tych samych podmiotów zróżnicowanie terminów uzależnione jest z kolei od tego, która ze stron, tj."ubezpie czony czy ubezpieczyciel, występuje z żądaniem realizacji treści stosunku ubezpie czeniowego.
Ponieważ ant. 805 ik.c. określa — jako pierwsze — obowiązki zakładu ubezpie czeń w stosunku do ubezpieczającego, przeto również jako pierwsze należy omówić zagadnienie przedawnienia roszczeń ubezpieczającego w stosunku do ubezpieczy ciela, czyli zakładu ubezpieczeń.
1. Po wejściu w życie kodeksu cywilnego początkowo dały się zauważyć pewne rozbieżności poglądów oo do tego, czy przepis airt. 819 k.c., przewidujący 3-letni termin przedawnienia roszczeń z umowy ubezpieczenia jako lex specialis, wyłącza działanie art. 118 lec. i ma zastosowanie do wszystkich umów ubezpieczenia nie zależnie od podmiotu ubezpieczającego, czy też odnosi się tylko do osób fizycz nych i jednostek gospodarki uspołecznionej, nie podlegających właściwości państwo wego arbitrażu gospodarczego. Pogląd talki słusznie uznano za błędny,a gdyż już
i P o r. W. W a r k a ł t o : U b e z p ie c z e n ia m a ją tk o w e , W a rsz a w a 1871, s. 174; Z . N o w a k o w s k i , A. W ą s i e w i c z : P r a w o u b e z p ie c z e ń m a ją tk o w y c h i o so b o w y c h , W a rsz a w a —T o r u ń 1973, s. 58. _
a T eg o z d a n ia s ą K . K a r i n i c k i 1 J . Ł a w r y n o w i c z : P r a w o u b e z p ie c z e ń g o s p o d a rc z y c h , W a rsz a w a 1989, a. 48.
Nr 1 (277) P rzedaw nienie roszczeń ze sto su n k u ubezp. z PZU 27
sama wykładnia językowa art. 118 k.c. w konfrontacji z art. 819 k.c. przynosi rozstrzygnięcie tych wątpliwości, siaka rając opowiedzieć się, jako jedynie słusznym, za tym rozwiązaniem, (które dla przedawnienia roszczeń ubezpieczeniowych dopu szcza stosowanie dwóch terminów: jednorocznego terminu z art. 1118 k.c. oraz 3-letniego terminu przewidzianego w art. 819 k.c. — w zależności od rodzaju pod miotów występujących po stronie ubezpieczającego. Art. 118 k.c. zdanie pierwsze stanowi, ze w s^tosunkach między jednostkami gospodarki uspołecznionej, które pod legają państwowemu arbitrażowi gospodarczemu, termin przedawnieniia wynosi je den rok, chyba że dla roszczeń danego rodzaju przewidziany jest krótszy termin albo że przepis szczególny przewiduje dla określonych stosunków między takimi jednostkami termin dłuższy. Art. 819 ik.c. stanowi natomiast, że roszczenia z tytułu umowy ubezpieczenia przedawniają się z upływem lat trzech, nie wspominając nic o stosunkach wynikłych pomiędzy zakładem ubezpieczeń a inną jednostką gospodarki uspołecznionej podlegającą państwowemu arbitrażowi gospodarczemu. Zakład ubezpieczeń jest bez wątpienia jednostką gospodarki uspołecznionej 'podle gającą państwowemu arbitrażowi gospodarczemu, w związku zaś z tym w_ sto sunkach między zakładem ubezpieczeń a innymi jednostkami gospodarki uspo łecznionej również podlegającymi państwowemu arbitrażowi gospodarczemu 3-iletni termin przedawnienia z art. 819 k.c. mógłby mieć zastosowanie wyłącznie wówczas, gdyby art. 819 k.c. expressis verbis działania tego terminu przewidywał w sto sunkach między zakładem ubezpieczeń a innymi jednostkami gospodarki uspołecz nionej określonymi w zdaniu pierwszym art. 118 k.c. Skoro jednak art. 819 k.c. tego nie czyni, to działanie art. Iil8 k.c. przewidujące jednoroczny termin, prze dawnienia zostało zachowane dla roszczeń ubezpieczeniowych wynikłych z realiza cji umowy ubezpieczenia zawartej pomiędzy jednostką gospodarki uspołecznionej podlegającą arbitrażowi gospodarczemu a zakładem ubezpieczeń.* *
Uznając omówione wyżej stanowisko za słuszne, należy stwierdzić, że w prawie ubezpieczeniowym, nie licząc reguł wynikających z kodeksu morskiego, obowią zują trzy różne terminy przedawnienia roszczeń ubezpieczającego w stosunku do ubezpieczy cielą:
1) termin jednoroczny przedawnienia określony art. 118 k.c., mający, zgodnie z powyższym omówieniem, zastosowanie w stosunkach wynikłych pomiędzy jedno stkami gospodarki uspołecznionej podlegającymi arbitrażowi gospodarczemu a za kładem ubezpieczeń — niezależnie od tego, czy stosunek ubezpieczeniowy powstał na 'podstawie przepisów prawa <ubezpieczenia obowiązkowe), czy też na podstawie umowy (ubezpieczenia, dobrowolne);
2) term in trzyletni przedawnienia określony w art. 819 k.c. Przepis ten znajduje zastosowanie w stosunkach prawnych między zakładem ubezpieczeń a jednostkami gospodarko, uspołecznionej, które nie podlegają państwowemu arbitrażowi gospo darczemu, jednostkami gospodarki nie uspołecznianej oraz osobami fizycznymi. Trzyletni termin przedawnienia przewiduje także art. 12 ust. 1 ustawy o ubezpie czeniach majątkowych i osobowych4 dla roszczeń wynikających z ubezpieczeń obowiązkowych, który to przepis został utrzymany w mocy na podstawie art. VII pkt 5 ustawy z dnia 23. IV. 1.964 r. o przepisach wprowadzających kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94);
* T a k te ż W. W a r k a ł ł o : o p . d t . , s. 177. P is z e o n , t e n ie is tn ie je ż a d e n p rz e p is szcze g ó ln y u s ta n a w ia ją c y t e r m in d łu ż s z y a n iż e li ro c z n y te r m in p r z e d a w n ie n ia d la ro sz c z e ń u b e z p ie c z a ją c y c h je d n o s te k g o s p o d a rk i u s p o łe c z n io n e j, k tó r e p o d le g a ją p a ń s tw o w e m u a r b itra ż o w i
g o sp o d a rc z e m u . '
28 J e r z y G ę t i k o w z k i Nr 1(277>
3) termin sześciomiesięczny ustalony w art. Ul ustawy o ubezpieczeniach ma jątkowych i osobowych. Termin ten biegnie wyłącznie w określanych warun kach, a mianowicie w razie wydania decyzji w sprawie odszkodowania przez organ ubezpieczyciela, który bezpośrednio załatwiał sprawę, ilufo też przez organ bezpo średnio nadrzędny. W myśl art. il-1 ust. 1 i Q wspomnianej ustawy od decyzji orga nu PZU w sprawie świadczenia lub odszkodowania ubezpieczający, jak również inne osoby uprawnione mogą odwołać się w ciągu 30 -dni od dnia jej otrzymania do organu bezpośrednio nadrzędnego. Jeżeli jedmalk osoba zainteresowana nie sko rzysta z postępowania odwoławczego, może dochodzić swych roszczeń w drodze sądowej lub arbitrażowej. Wówczas — zgodnie z art. 11 ust. 3 wspomnianej usta wy — roszczenia nie można dochodzić w trybie sądowym lub arbitrażowym po upływie 6 miesięcy od otrzymania od zakładu ubezpieczeń:
a) decyzji o mieuznaniu roszczeń o odszkodowanie lub świadczenie, b) decyzji o wysokości przyznanego odszkodowania iu/b świadczenia.
W razie wniesienia odwołania do organu nadrzędnego wspomniany sześciomie sięczny termin ulega wskutek tej czynności przerwaniu i zaczyna biec od nowa dopiero od dnia otrzymania nowej decyzji, wydanej w trybie odwoławczym. Należy dodać, że zakład ubezpieczeń, wydając decyzje, obowiązany jest pouczyć osoby zainteresowane o wspomnianych wyżej terminach oraz o skutkach prawnych wy nikających z ich zaniedbania. Ponadto zakład ubezpieczeń .powinien wskazać or gan, do którego może być wniesione odwołanie. W razie jednak niepouczenia prze widziane w art. 11 ust. 1 i 3 wspomnianej ustawy terminy nie biegną.
Ustalony w omawianym art. ilil ust. 3 ustawy o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych sześciomiesięczny term in stosuje się <przy zachowaniu obowiązku pou czenia o terminie do odwołania i do skierowania roszczeń na drogę sądową lub arbitrażową) do roszczeń jednostek gospodarki uspołecznionej, osób prawnych nie będących jednostkami gospodarki uspołecznionej i osób fizycznych. *
W tym miejscu rodzi się ciekawe pytanie. Chodzi mianowicie o to, czy wymie nione terminy przewidziane w art. 11 ust. 3 i w art. 13 ustawy o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych dotyczą — jakby to wynikało z litery prawa — roszczeń wynikających ze wszystkich rodzajów obowiązkowych ubezpieczeń, w tym również takiej sytuacji, w której poszkodowany, zaniedbawszy dochodzenia swoich roszczeń przed sądem czy komisją arbitrażową w term inie sześciomiesięcznym od otrzy mania decyzji zakładu ubezpieczeń, wytoczy po tym terminie powództwo bądź wy stąpi z wnioskiem arbitrażowym przeciwko osobie bezpośrednio odpowiedzialnej za powstałą szkodę. Sytuacja taka może mieć miejsce najczęściej w trakcie docho dzenia roszczeń z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, szczególnie zaś w ramach obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych, 'które, jak wiadomo, obej mują również odpowiedzialność cywilną posiadacza i kierowcy pojazdu mecha nicznego, a w których odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń jest tylko pochodną odpowiedzialności ubezpieczającego.
Stosując bezwzględnie przepis art. 111 ust. 3 ustawy ubezpieczeniowej, można by dojść do wniosku, że organ, przed którym poszkodowany wytoczy swoje roszcze nia, powinien odrzucić wniosek lub pozew, jaiko .przedawniony i w związku z tym nie podlegający merytorycznemu rozpoznaniu. Stanowisko takie było przez długi czas dominujące zarówno w doktrynie* 6 jak i w orzecznictwie. Przytoczyć tu trzeba
* Pcw. E. M o n t a l b e t t l : K o d e k s c y w iln y — K o m e n ta rz , .p raca Z b io ro w a , W a rsz a w a 1972, s. 16511.
6 Z ob. A. W ą s i e w i c z : O d p o w ie d z ia ln o ś ć c y w iln a z a w y p a d k i sa m o c h o d o w e n a tle o b o w ią z k o w e g o u b e z p ie c z e n ia , W arszaw a 1969, s. 214—315.
Nr 1(277) P rzed a w n ien ie ro szczeń ze sto su n k u u bezp. z PZU 29
w szczególności wyrok SN z dnia 11.VIII.1971 r. I ICR 2197/717 stwierdzający, iż roszczenia uprawnionego o naprawienie przez zakład ubezpieczeń szkody, powsta łej w następstwie wypadku samochodowego objętego obowiązkowym ubezpiecze niem komunikacyjnym, przedawniają się z upływem 3 lat zgodnie z art. 12 wspo mnianej ustawy ubezpieczeniowej, choćby nawet wypadek stanowił zbrodnię lub występek.
Przyjęcie takiego rozwiązania tej kwestii było jedtnak zbyt rygorystyczne, a po nadto było sprzeczne z przepisami 'materialnymi prawa cywilnego, które uprawniają poszkodowanego do dochodzenia swoich roszczeń od sprawcy szkody, jeżeli ro szczenia te zgodnie z zasadami prawa cywilnego nie są jeszcze przedawnione. Takie też stanowisko zajął SN w uchwale Izby Cywilnej z dnia 18.V. 1972 r. III CZP 21/72,8 * io który odrzucił zastosowanie terminów przedawnienia z art. 11 ust. 3 (termin 6-miesięczny) i z art. 10 ust. 1 ustawy ubezpieczeniowej (termin 3-letni) do roszczeń z ubezpieczenia odpowiedziainości cywilnej posiadacza lub kierowcy pojazdu, których to roszczeń osoba poszkodowana (uprawniona do od szkodowania) dochodzi bezpośrednio od PZU.
Sąd Najwyższy trafnie wyciągnął wnioski z przepisów o obowiązkowych ubez pieczeniach komunikacyjnych w części dotyczącej odpowiedzialności cywilnej za wy padki samochodowe. Stwierdzają one przecież jasno, że świadczenie z tytułu tego ubezpieczenia przysługuje, jeżeli posiadacz lub kierowca pojazdu jest zobowiązany do odszkodowania „ma podstawie obowiązującego praw a” (§ 16 ust. 1 rozporzą dzania Rady Ministrów z dnia 24.IV. 1968 x. w sprawie obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych)* i nakazują zakładowi ubezpieczeń spełnienie świadczenia w „granicach odpowiedzialności cywilnej” posiadacza lub kierowcy. Oznacza to, że w tych dziedzinach decydujące znaczenie mają przepisy kodeksu cywilnego o od powiedzialności z czynów niedozwolonych zarówno w zakresie samej* zasady odpo wiedzialności (art. 436 § 1 k.c.) jak i w zakresie pozostałych kwestii, w szczególności zaś w zakresie przedawnienia (roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych.1#
Ta przeciwstawna sobie wykładnia wchodzących w grę przepisów prawa zo stała dokonana w czasie obowiązywania rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24.IV.1968 r. w sprawie obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych. Rozporzą dzenie to utraciło moc. Obecnie obowiązujące rozporządzenie z dnia 28.XI.1974 r . 11 (ze zmianą z dnia 22.VIII.1975 r . 12 * oraz z dnia 20.1.1978 r. **) w sprawie obowiąz kowych ubezpieczeń komunikacyjnych nie wnosi w rozważanym zakresie nic no wego. Dotyczy to także przepisu § 20 ust. 4 wspomnianego rozporządzenia z dnia 28.XI.1974 r., który zezwala na dochodzenie roszczeń od zakładu ubezpieczeń na drodze sądowej lub arbitrażowej nie wcześniej niż po upływie trzydziestu dni od daty zgłoszenia roszczenia do zakładu Ubezpieczeń.14 Przepis ten bowiem zmierza jedynie do umożliwienia zakładowi ubezpieczeń dobrowolnego zaspokojenia roszczeń
7 Z o b . O S P iK A z 1973 r . t poz. 3. в Z o b . O S P iK A z 1974 r., p o z. 252 w ra z z a p r o b u ją c ą g lo są F . K o r c z y ń s k i e j . • Dz. u. N r 15, poz. 89; z m ia n a : ro z p o rz ą d z e n ie R a d y M in is tró w z 29.IV.ieVl r . w s p r a w ie o b o w ią z k o w y c h u b e z p ie c z e ń k o m u n ik a c y jn y c h (D z. U. N r i i , poz. 108). io T a k te ż T. E r e c i ń s k i : S ą d o w e d o c h o d z e n ie ro sz c z e ń z t y t u ł u o b o w ią z k o w y c h u b e z p ie c z e ń k o m u n ik a c y jn y c h , W amszawa 1976, s. 53. P o r. te ż o rz e c z e n ie G K A z 6.ХН.ЦВ74 r . 30-7854/74 (O S P iK A Z 1975 Г., poz. 194). И DZ. U. N r 46, poz. 274. 12 DZ. U. N r 30, poz. 159. 1» D z. U. N r 1, p o z. 1. 14 P o r. T. E r e c i ń s k i : E w o lu c ja p r z e p is ó w d o ty c z ą c y c h są d o w e g o d o c h o d z e n ia ro szcz eń z t y t u ł u o b o w ią z k o w y c h u b e z p ie c z e ń k o m u n ik a c y jn y c h , „N o w e I ł a w o " n r 8/1976, s. 723.
30 J e r z y G ę s t k o w s k t Nr 1(277)
w ogólnie przewidzianym do tego terminie, natomiast nie zmienia zasadniczych założeń omawianego zagadnienia przedawnienia roszczeń.
Niemniej jednak w celu •uniknięcia rozbieżności i ujednolicenia praktyki, na ■wniosek Pierwszego' Prezesa Sądu Najwyższego Sąd ten uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę p ra w n ą:15 „Terminy prze dawnienia przewidziane w art. 12 i 11 ust. 3 'ustawy iz 2.XII.1958 r. o ubezpiecze niach 'majątkowych i osobowych i(Dz. U. Nr 71, poz. 357) nie m ają zastosowania do roszczeń pos'zkodo wan ego przeciwko Państwowemu Zakładowi Ubezpieczeń z ty tułu obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza i kie rowców (pojazdów mechanicznych za szkody spowodowane ruchem tych pojazdów. Roszczenia te przedawniają się z upływem terminów przewidzianych w art. 442 k.c.”
Uchwała ta odrzuca więc definitywnie możliwość stosowania terminów prze dawnienia z art. 12 i 11 ust. 3 ustawy ubezpieczeniowej do roszczeń dochodzonych z tytułu odpowiedzialności cywilnej z tytułu obowiązkowych ubezpieczeń komu nikacyjnych.
W uzasadnieniu do powyższej uchwały Sąd Najwyższy stwierdza, że rozwią zania ustawy ubezpieczeniowej z 2 XII. 1958 r. rodziły się w w ar unikach, gdy usta wodawca nie miał jeszcze wizji rozwiązań, które znalazły wyraz w rozporządzeniu
z dnia 1.XII.1961 r .,1# realizującym ściśle powiązanie świadczeń ubezpieczeniowych z zasadami prawa cywilnego. Z tej też racji można mówić o potrzebie zharmoni zowania — z uwzględnieniem swoistości — ogólnego rozwiązania kwestii przedaw nienia „roszczeń ubezpieczeniowych” z reżymem prawnym zasad obowiązkowych
ubezpieczeń komunikacyjnych (rozporządzenie z 11961, 1968 i 1^974 r.), uzależnionych od przepisów prawa o czynach niedozwolonych. Z tego też względu można wysu nąć tezę, że unormowania rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28.XL1974 r. w sprawie obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych wraz z przepisami ko deksu cywilnego stanowią w pewnym sensie lex specialis w stosunku do 'treści art. 12 ustawy z dnia 2lXII.1958 r.
Dlatego z kolei można utrzymywać, że roszczenia, które trzeba traktować jalko roszczenia deliktowe, muszą być pod każdym względem, a więc i pod względem przedawnienia, traktowane jako deliktowe. Na plan pierwszy w omawianych 'ubezpieczeniach wysuwa się dążenie do ochrony poszkodowanego.
Obowiązkowe ubezpieczenia komunikaicyjne m ają przede wszystkim stanowić gwarancję, że roszczenia osób poszkodowanych zastaną faktycznie zaspokojone. Ten motyw legislacyjny może .zrealizować, w zasadzie niejako ze swej natury, proponowana wykładnia rozważanych przepisów. Należy przy tym podkreślić, że stosunek ubezpieczenia powstaje z mocy prawa. Podstawą świadczenia zakładu ubezpieczeń są przepisy o czynach niedozwolonych w tym sensie, że stanowią one układ warunkujący obowiązek świadczeń ze strony zakładu ubezpieczeń.
Bez względu na to, w jaki sposób, tj. według jakich zasad określi się stosunek między charakterem roszczeń (poszkodowanego względem zakładu ubezpieczeń oraz względem posiadacza pojazdu (formula in solidum lub też solidarności w swojej klasycznej postaci), faktem niezaprzeczalnym pozostaje ścisła współzależność. Ta współzależność w zakresie problematyki przedawnienia pozwala na poddanie roszczeń związanych z wypadkiem komunikacyjnym przepisom o czynach niedozwolonych, a mianowicie art. 4^2 k.c., w ten sposób bowiem zasady ochrony poszkodowanego
u U c h w a la s k ła d u s ie d m iu są d z i ó w S N z d n ia 13.IX.wrr5 r . III C Z P 45 TO, O S N C P z MTO r., poz. 22..
Nr 1(277) P rzed a w n ien ie ro szczeń ze sto su n k u ubezp. z PZU 31
w stosunku do PZU a posiadacza pojazdu są jednakowe. Dopóki roszczenie nii jest przedawnione w świetle aort. 4412 k.c., dopóty 'PZU nie może sikiuteczinde w pro cesie wytoczonym przeciwko indemu bronić się przedawnieniem z powołaniem się n a aort. 12 ustawy -z dnia 2.XII.1968 r . 17 Dlatego też sąd nie może oddalić powództwa w stosunku do PZU z 'powołaniem się na art. 12 cytowanej uisitawy.
Po omówieniu terminów przedawnienia roszczeń wynikających ze stosunku ubez pieczeniowego konieczne wręcz staje się — przynajmniej 'krótkie — wyjaśnienie, od jakiego momentu terminy te zaczynają biec.
Otóż sprawa jest zupełnie prosta, gdy dotyczy sześciomiesięcznego terminu z art. 11 ust. 3 ustawy ubezpieczeniowej, albowiem moment rozpoczęcia biegu tego -terminu został wyraźnie sprecyzowany jako chwila doręczenia decyzji poszko dowanemu.18 Nieco inaczej przedstawia się sprawa, gdy chodzi o moment początku biegu terminów przedawnienia z art. 118 k.-c i 819 floc. Jest niewątpliwe, że te r miny przedawnienia roszczeń wynikających ize stosunku Ubezpieczeniowego roz poczynają swój bieg zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 120 k.c., tj. z chwilą, gdy (roszczenia stały się wymagalne, itzn. gdy (poszkodowany może żądać spełnienia określonego świadczenia. Termin, ten należy liczyć od daty zdarzenia wyrządza jącego szkodę, gdyż z tą datą roszczenie odszkodowawcze stało się wymagalne.lł Ponieważ jednak każdy rodzaj ubezpieczenia szczegółowo regulują odrębne ogólne warunki, (które uwzględniają specyfikę zdarzeń losowych będących przedmiotem ochrany ubezpieczeniowej, przeto nasuwają się niekiedy wątpliwości co do rozpo częcia biegu term inu 'przedawnienia i jego trwania pomimo ogólnego uregulowa nia, o czym już wyżej wspomniano.
Jako przykład mogą tu służyć ogólne warunki ubezpieczenia następstw nie szczęśliwych wypadków z .1970 roku. Otóż § 24 o.w.u. stanowi wprawdzie, że PZU obowiązany jest wypłacić świadczenie w ciągu trzydziestu dni od daty otrzymania zawiadomienia o wypadku-, jednakże jeżeli w tym terminie wyjaśnienie okoliczności niezbędnych do ustalenia odpowiedzialności PZU lub wysokości świadczenia nie jest możliwe, to świadczenie powinno być wypłacone w ciągu czternastu dni od wyjaśnienia tych okoliaznośai. Natomiast '§ 23 ust. 3 tychże o.w.u. stanowi, że jeżeli stopnia trwałego inwalidztwa nie można ustalić od razu po wypadku, to ostateczny jego stopień 'powinien być ustalony niezwłocznie po zaikończeSriu le czenia z uwzględnieniem zaleconego' przez lekarza leczenia usprawniającego, a w razie dłuższego leczenia — najpóźniej w 24 miesiącu od dnia wypadku. Późniejsza zmiana stopnia inwalidztwa (polepszenie Lub pogorszenie) nie daje podstaw do rewizji wysokości świadczenia.. s
Wątpliwości te wynikają w praktyce głównie w 'związku z obowiązkiem usta lenia stopnia .trwałego inwalidztwa najpóźniej w .24 miesięcu po wypadku. Zdarza się 'bowiem, że niektórzy praktycy usiłują utożsamiać obowiązek przeprowadzania badania najpóźniej w 24 miesiącu ,przez PZU z przedawnieniem — uważając, że skoro badanie powinno 'być przeprowadżone w ciągu '24 miesięcy od dnia wypadku, to •zgłoszenie roszczenia po tym terminie należy uznać za przedawnione. Stanowisko talkie nie znajduje jednak uzasadnienia zarówno w przepisach kodeksowych jak i w prce;:lisach o.w.u. Termin 24-miesięazny jest terminem 'ustalonym dla zakładu ubezpieczeń i jego głównym celem jest zapobieżenie nadmiernej przewlekłości w ostatecznym załatwieniu sprawy. W praktyce zdarzają się wypadki zgłoszenia
17 O d m ie n n ie S . G a r l i c k i : O d p o w ie d z ia ln o ś ć c y w iln a z a n ie s z c z ę ś liw e w y p a d k i ,- W a r sz a w a 1971, S. 225.
18 F o r. W. W a r k a 11 o: op. c lt., 6. 178. i# T a k te ż S. G a r l i c k i : op. d t . , s. 225.
32 J e r z y G ą e t k o w i k i Nr 1 (277)
roszczeń z tytułu ubezpieczenia następstw nieszczęśliwy oh wypadków już po upły wie 24 miesięcy, ale przed upływem 3 Lat od •cfenda wypadku. W takiej sytuacji nie można uznać roszczenia aa przedawniane, gdyż term in 3-letni nie upłynął zgodnie z omówionymi wyżej zasadam i28
Jeszcze inaczej wygląda ta sprawa, gdy chodzi o począteik biegu term inu prze dawnienia roszczeń mających swe źródło w czynie niedozwolonym. Stosując ogól ną zasadę zawartą w art. 120 ik.c., należałoby przyjąć, że wierzytelność wynikła
e czynu niedozwolonego staje się wymagalna z momentem nastąpienia zdarzenia będącego przyczynią siżkody, gdyż od tego momentu poszkodowany może się do magać naprawienia tej szkody. Jednakże wobec tego, że wystąpienie sżkody nie zawsze będzie sprzężone z momentem nastąpienia zdarzenia wywołującego szkodę, gdyż 'niejednokrotnie może nastąpić znaczny przedział ■azasowy pomiędzy 'konkret nym czynem niedozwolonym a późniejszym ujemnym skutkiem tego czynu (np. gdy szkoda powstanie dopiero po -upływie pewnego czasu od chwili wystąpienia zda rzenia losowego), ustawodawca dla początku biegu term inu przedawnienia roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych przewidział w art. 442 k.c. .inne momenty niż dla przedawnień przewidzianych w części ogólnej 'kodeksu cywilnego (art. 120 k c.). Otóż artykuł 442 .§ 1 k.c. stenowi w .tej mierze, że roszczenie o naprawienie szikody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem lat trzech od chwili, gdy poszkodowany dowiedział się:
— o szkodzie,
— o osobie zobowiązanej do jej naprawienia,
przy czym aby mógł rozpocząć swój bieg wymieniony w ustawie 3-letni termin przedawnienia, jest rzeczą niezbędną wystąpienie kumulatywne obydwu powyż szych przesłanek.
Takie unormowanie tej kwestii ma niezmiernie istotne znaczenie dla osób do chodzących swych roszczeń z tytułu obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych za szkody zarówno rzeczowe jak i osobowe, wyrządzane wskutek ruchu -pojazdu mechanicznego.
2. Zakład ubezpieczeń, będąc drugą stroną umowy ubezpieczeniowej, ma rów nież prawo domagać się od ubezpieczającego spełnienia określonych wymagań, a mianowicie zapłacenia składki ubezpieczeniowej (art. 805 § 1 k.c.).
W związku z powyższymi uprawnieniami zakładu ubezpieczeń wyłania się p ro blem przedawnienia żądania wywiązania się przez ubezpieczającego z obowiązków opłacenia składki Sprawa ta jest zupełnie proste, gdy chodzi o ubezpieczenia dobrowolne zawierane przez jednostki gospodarki nie uspołecznionej, gdzie nie zapłacenie składki przez ubezpieczającego powoduje mienawiązanie się umownego stosunku prawnego i gdzie — tym samym — brak jest podstaw do dochodzenia przez ubezpieczyciela spełnienia warunków umowy, jakim jest zapłacenie składki. Inaczej przedstawia się sprawa w ubezpieczeniach obowiązkowych i ubezpiecze niach dobrowolnych jednostek gospodarki uspołecznionej, tam bowiem obowiązek określonego świadczenia przez zakład ubezpieczeń powstaje niezależnie od tego, czy składka została zapłacona, czy też nie. 20
20 F o r. R. G a w r y ś : B ieg p r z e d a w n ie n ia ro sz c z e ń z u m o w y u b e z p ie c z e n ia , „ W ia d o m o śc i U b e z p ie c z e n io w e ” n r 1Л9С6, s. a. A u to r t e n z a p o c z ą te k b ie g u t e r m in u p r z e d a w n ie n ia s u g e r u j e u z n a n ie d a ty p o w s ta n ia u tr w a lo n y c h n a s tę p s tw w y p a d k u w p o sta c i tr w a łe g o in w a lid z tw a , a w d a ls z e j części ro z w a ż a ń — u z n a n ie d a t y z a jś c ia z d a rz e n ia lo so w eg o . Z ob. t e ż J. Ł a w r y n o w i c z : P rz e d a w n ie n ie ro sz c z e ń w o b o w ią z k o w y c h u b e z p ie c z e n ia c h k o m u n ik a c y jn y c h , „ W ia d o m o śc i U b e z p ie c z e n io w e ” п т ЗЛОТ6, s. 28.
Nr 1 (277) P rzed a w n ien ie roszczeń ze s to su n k u ubezp. z PZU 33
Przedawnienie roszczeń zakładu ubezpieczeń o zapłacenie składki z ubezpieczeń obowiązkowych następuje w terminie 10 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym upłynął term in płatności. Termin ten określony został w art. 34 ust. 1 dekretu z dnia 1-6.X. 1950 r. o zobowiązaniach podatkowych (Dz U. Nr 49, poz. 432).
Natomiast w ubezpieczeniach dobrowolnych jednostek gospodarki uspołecznionej-, gdzie zapłacenie składki również nie ma wpływu na powstanie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, może mieć zastosowanie zarówno roczny termin przedawnie nia z-art. 118 k.c., jak i 3-letni termin przedawnienia z art. 819 k.c. — w zależności od tego, czy zalegającym ze składką będzie jednostka gospodarki uspołecznionej podlegająca państwowemu arbitrażowi gospodarczemu, czy też inna osoba prawna.
3. Skutki prawne przedawnienia reguluje art. 117 k.c., w świetle którego prze dawnione roszczenia majątkowe wynikłe ze stosunków pomiędzy jednostkami gos podarki uspołecznionej, które podlegają państwowemu arbitrażowi gospodarczemu, wygasają, traktowane są więc jako nienależne. Natomiast roszczenia przedawnio nego, wynikłego ze stosunków pomiędzy zakładem ubezpieczeń a osobami fizycz nymi lub prawnymi nie podlegającymi orzecznictwu arbitrażowemu, dochodzić nie można. Oznacza to, że w drodze prawnej nie można żądać zaspokojenia prze dawnionego roszczenia, które jednak nie wygasa. Konsekwencją takiej konstrukcji przepisu art. 117 § 2 ko. jest to, że nie można żądać zwrotu świadczenia spełnio nego w celu zaspokojenia przedawnionego roszczenia (art. 411 pkt 3 k.c.).21
Warto wreszcie dodać, że bieg przedawnienia na skutek pewnych czynności prawnych może ulec przerwaniu, co oznacza, iż cały okres, który upłynął do mo mentu przerwania, uważa się za niebyły, po przerwaniu zaś biegu przedawnienia zaczyna on biec na nowo (art. 124 § 1 k.c.). Ogólnie sytuacje, które powodują przerwę w biegu przedawnienia, zostały przedstawione w art. 123 k.c., zgodnie z którym bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem, państwową komisję arbitrażową czy innym organem powołanym do rozpoznania spraw lub egzekwowania roszczeń albo przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenia przysługują (art. 123 § 1 k.c.), przy czym w stosunkach pomiędzy jednostkami gospodarki uspołecznionej, które podlegają państwowemu arbitrażowi gospodarczemu, uznanie roszczenia nie przerywa biegu przedawnienia.
Oprócz tej ogólnej zasady znana jest w prawie ubezpieczeniowym dodatkowa okoliczność, która powoduje przerwę biegu przedawnienia roszczeń ubezpieczenio wych. Okolicznością tą jest zgłoszenie do zakładu ubezpieczeń roszczenia o speł nienie określanego świadczenia.22 W sytuacji takiej bieg przedawnienia rozpoczyna się na nowo od dnia, w którym osoba zgłaszająca roszczenie otrzymała na piśmie decyzję zakładu ubezpieczeń w sprawie tego roszczenia (art 819 § 2 k.c.). Bieg terminu przedawnienia przerywa także odwołanie wniesione od decyzji jednostki terenowej PZU do organu nadrzędnego; termin ten zaczyna biec na nowo w mo mencie otrzymania przez osobę skarżącą nowej decyzji wydanej przez II instancję. Przedstawiona wyżej zasada określona została w art. 11 ust. 4 ustawy o ubez pieczeniach majątkowych i osobowych i dotyczy wszystkich stosunków ubezpie czenia wynikłych z tytułu zawarcia dobrowolnego lub obowiązkowego ubezpie czenia.
4. W konkluzji powyższych rozważań należy zatem stwierdzić, co następuje. Po pierwsze — terminy przedawnienia ustanowione w art. 11 ust. 3 i art. 12
21 P o r. A. W o l t e r : P ra w o c y w iln e , W a rsz a w a 1977, s. 330.
22 P o r. w y ro k SN z d n ia 14.V II.1976 r. I CR 241/76 s tw ie rd z a ją c y , że za z g ło szen ie ro szcz e n ia , k tó r e p r z e ry w a b ie g p rz e d a w n ie n ia a r t. 819 § 2 k .c., m o żn a u z n a ć ż ą d a n ie w y p ła c e n ia ś w ia d c z e n ia , a n ie z a w ia d o m ie n ie o z a jś c iu n ie sz c z ę śliw e g o w y p a d k u , n a k ła d a ją c e g o n a z a k ła d u b e z p ie c z e ń o b o w ią z e k ś w ia d c z e n ia .
34 J a n K o t Nr 1 (277)
ust. 1 ustawy ubezpieczeniowej mają 'zastosowanie do Ubezpdeazeń obowiązkowych, z wyjątkiem jedna/k obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej w ra mach obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych i obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolnikdw.
Po drugie — ros'zczeniia osób (poszkodowanych dochodzone z tytułu obowiązko wego ubezpieczenia komunikacyjnego w części dotyczącej odpowiedzialności cywil nej posiadacza i kierowców pojazdów oraz z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności 'Cywilnej rodników przedawniają się w terminach przewidzianych w ant. 442 k.c.,23 tj. z upływem trzech lat od dnia., w którym ,posizikodowany dowie dział się o szkodzie d o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, nie później jed nak niż z upływem lat dziesięciu od dnia wypadku.*4 Jeżeli zaś wypadek stanowi zbrodnię lub występek, to roszczenie o naprawienie szkody przedawnia się z upły wem lat dziesięciu od dnia popełnienia przestępstwa. **
Po trzecie — stosowana dotychczas w praktyce PZU jednolita klauzula umie szczana na tzw. „decyzjach” a informująca — zgodnie z postanowieniami ant 11
ustawy ubezpieczeniowej — o prawnych środkach odwoławczych i możliwości do chodzenia oszczeń w dirodzse sądowej w ciągu 6 miesięcy od otrzymania decyzji dotycząc« roszczeń z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cy wilnej (posiadaczy i kierowców pojazdów oraz roszczeń zgłoszonych z .tytułu obo wiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolników — w świetle omó wionej wyżej uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 13.IX.1975 r. nie powinna być dalej w dotychczasowym brzmieniu stosowana, gdyż zawiera nieścisłe, a nawet błędne informacje.
ta W t y c h b o w iem te r m in a c h p rzed aw n iają s ię roszczen ia o so b y poszkodow aneJ bądź; p od m iotu p on oszącego o d p o w ied zia ln o ść na p o d sta w ie art. 436 k.c.
a« Por. T. E r e c i ń s k i : .Sądowe d och o d zen ie roszczen ia (...), s. 53.
ts z o b . w y ro k S N z d n ia 16.X1I.1375 r. II CR 660/75, OSP1KA z 1977 r., poz. 132.
JAN KOT
Postępowanie w razie zaginięcia
lub zniszczenia akt według k.p.c.
O p r a c o w a n ie d o t y c z y c e lu t c h a r a k te r u p o s tę p o w a n ia w ra z ie z a g in ię c ia ltx6 z n is z c z e n ia a k t o ra z je g o s to s u n e k do in n y c h p o stę p o w a ń w s k a z a n y c h w k.p.c.» a ta k ż e w y p a d k u u m o r z e n ia te g o ż p o stę p o w a n ia . W y w o d y o p a rte są n a c a ło ś c i d o r o b k u d o k t r y n y o ra z o r z e c z n ic tw a S ą d u N a jw y ż s z e g o , p r z y c z y m w y k a z a n o » że z a in te r e s o w a n ie t y m p o s tę p o w a n ie m w d o k t r y n i e j e s t, n ie s te ty , z n ik o m e .
I. Cel i charakter postępowania w razie zaginięcia i zniszczenia akt oraz jego stosunek do innych postępowań
Postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia ak t m a na celu — w myśl art. 716 k.p.c. — odtworzenie zaginionych łub 'zniszczonych akit sądowych w całości