Anna Wrzesińska, Jacek
Wrzesiński
Grób "pradziejowy" z Dziekanowic,
gm. Łubowo, woj. poznańskie, stan.
22
Studia Lednickie 4, 325-338
STUDIA LEDNICKIE JV Poznań — Lednica 1996
A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E SIŃ SK I M uzeum P ierw szy ch P iastów
GRÓB „PRADZIEJOW Y” Z DZIEKANOW IC, GM. ŁUBOWO, WOJ. POZNAŃSKIE, STAN. 22
Przypadkow e odkrycie w 1964 roku nad Jeziorem L ednickim , na teren ie tzw . M a łego S kansenu, dw u w czesnośredniow iecznych grobów szkieletow ych dało początek badaniom archeologicznym trw ającym do dziś (A. J. W rzesińscy 1992, 1993, 1995).
S tanow isko to, o znaczone ja k o D ziekanow ice 22, położone je s t na w schodnim brzegu Jeziora L ednickiego (w pobliżu w czesnośredniow iecznej p rzepraw y m ostow ej na O strów L ednicki) w odległości ok. 90 m na w schód od brzegu jezio ra. L eży na n iew ielkim w yniesieniu (ok. 5 m ponad obecny poziom jezio ra) łagodnie opadającym na zachód i południe (ryc. 1).
W 1992 roku w je d n y m z założonych w ów czas w ykopów (w ykop 11/92) odsłonięto szkielet (in situ 168 cm ) o bardzo dobrze zachow anym kośćcu (A. J. W rzesińscy 1993, s. 1 6 2 - 163). U łożony był na osi o kierunku w s ch ó d -za ch ó d , głow ą skierow any na zachód. W ystąpił na głębokości 130 cm ( 1 1 2 ,5 0 - 112,30 m n. p. m .) poniżej obecnej pow ierzchni użytkow ej (ryc. 2 i 3) i w kopany był w gliniasto-piaszczysty calec. Z arys jam y grobow ej nie był czytelny, je d y n ie jej p o łudniow ą g ranicę w yznaczała zbita, tw arda glina w ja k ą w kopano grób.
Zm arły spoczyw ał na lew ym bo k u z lekko w ygiętym do tylu kręgosłupem w spartym o tw ardy, gliniasty calec (ryc. 3). K ości kończyn górnych ułożone były przed nim, kości ram ienne w zdłuż, a przed ram io n a skrzyżow ane pow yżej nadgarstków . L ew a k o ń czyna uło żo n a p o w ierzchnią b o czn ą w zdłuż tułow ia, w yprostow ana w staw ie ło k c io w ym leżała pod praw ą. T a lekko zgięta w staw ie łokciow ym ułożona p o w ierzchnią boczną w odcinku ram ienia, a kości p rzed ram ien ia p o w ierzchnią ty ln ą do góry. R ęka lew a ułożona stroną g rzb ieto w ą do góry zam knięta była w garść. R ęka p raw a była odw rócona stroną d łoniow ą do góry i m iała zagięte palce (ryc. 4). N ogi zm arłego były p ierw otnie ułożone na lew ym boku, kości kończyny praw ej na k ościach kończyny lew ej, lekko ugięte w staw ach kolanow ych, a podudzia nieznacznie odchylone do tyłu. Przy nie zm ieniającej ułożenia kości m iednicznej, nastąpiło przesunięcie kości k o ń czyny praw ej przed lew ą i przechylenie obu na p o w ierzchnie przednie, staw am i k o lanow ym i do dołu (pow ierzchnie p rzyśrodkow e końców dalszych obu kości udow ych stykają się ze sobą). K ości p o dudzia praw ego przed podudziem lew ym ułożone na pow ierzchniach przednich. K ość p ięto w a p raw a d o ty k a do pow ierzchni przyśrodkow ej
326 A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E S IŃ S K I
Ryc. 1. D ziek an o w ice, st. 22. L o k alizacja stan o w isk a na tle osad n ictw a kultury przew orskiej (w g E. D zięcio ło w sk ieg o 1991, ryc. 8)
ko ń ca dalszego lewej kości pisz czelo w ej. K ości stopy lew ej ułożone stroną podeszw ow ą do góry, kości stopy praw ej ułożone bocznie. K ości palców w y p ro sto w an e1.
W ja m ie na lew ej kości ram iennej spoczyw ały dw a niew ielkie kam ienie (kw arcyt i granit szary2), oraz drobiny w ęgli drzew nych (przed „tw arzą” i k latk ą piersiow ą zm arłego). F ragm enty w ęgli drzew nych w ystąpiły tak że p o d szkieletem (najw ięcej
1 T a k ie u ło że n ie su g eru je m o żliw o ść b a rd zo ś c isłeg o sk rę p o w a n ia z a ró w n o p o d u d zi i stó p , j a k i przed ram ion pow yżej nadgarstków .
G R Ó B ..P R A D Z IE JO W Y " Z D Z IE K A N O W IC 327
32 8 A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E S IŃ S K I
Ryc. 4. D ziekanow ice, st. 22. Grób 18/92 — ułożenie rąk in situ. (fot. J. W rzesiński)
pod m iednicą i stopam i). W przekazanej do analizy3 próbie w ęgli drzew nych 55 % je j objętości stanow iły w ęgle drzew ne pochodzące z sosny, 40 % z jesio n a i 5 % z roślin liściastych rozpierzchlonaczyniow ych. Pod czaszką znajdow ało się skupisko 7 kam ieni (2 x kw arc żyłow y, am fibolit, gnejs biotytow y, granit czerw ony, piaskow iec kw arcytow y, sjenit) otoczaków o średnicy od 4 do 12 cm , na których spoczyw ała płytka o w ym iarach 10,3 x 8,0 X 0,8 cm w ykonana z różow ego p iaskow ca kw arcyto- w ego jo tn ick ieg o (ryc. 5 i 6). N a w ysokości podudzia i stóp w ystąpiły 2 kości zw ierzęce — kość ram ienna św ini i tarczka je sio tra 4.
Za czaszką w odległości ok. 15 cm znajdow ała się ja m a o kształcie kolistym i śred nicy ok. 80 cm (ryc. 7). M iąższość obiektu, o skośnych ścianach i płaskim dnie, w ynosiła około 50 cm . W je g o piaszczysto-żw irow ym w ypełnisku w ystępow ały drobiny w ęgli drzew nych, luźne kam ienie (4 x gnejs i 1 x kw arcyt), oraz drobne, m ałochara- kterystyczne fragm enty ceram iki pradziejow ej.
Badany szkielet scharakteryzow ano antropologicznie, dokonując opisu kraniosko- pijnego i podstaw ow ych pom iarów czaszki i kości długich (R. M artin 1957). C h ara kterystykę antropologiczną czaszki zaw arto w tabeli 1.
O pis m orfologiczny czaszki: k o m pletna w raz z żuchw ą (CR), z niew ielkim i (m e chanicznym i) uszkodzeniam i praw ej kości jarzm ow ej (brak w yrostka czołow ego, u sz kodzona je s t ściana boczna i dno oczodołu), oraz z uszkodzoną żuchw ą strony prawej (uszkodzona podstaw a trzonu, brzeg dolny g ałęzi i nieznacznie brzeg tylny, brak w y rostka kłykciow ego).
Jest to czaszk a śred n io szero k a o k sz tałcie w po w ierzch n i górnej typu sphenoides (ryc 8). Szw y czaszk o w e w y k azu ją początki o b litera cji a silniejsze zarasta n ie w y stę p uje w obrębie szw u strzałkow ego (pars tem p o ralis, pars v erticalis). W pow ierzchni
3 A n alizę w ykonał m gr T o m a sz Stęp n ik . 4 A n alizę w y k o n ał m gr D aniel M akow iecki.
G R Ó B „ P R A D Z IE JO W Y " Z D Z IE K A N O W IC 3 2 9 T ab ela 1 W ażn iejsze pom iary czaszki
p o m ia r w mm p o m iar w mm g-op 184 pr-ba 95 g-i 182 gn-ba 107 n-i 177 zy-zy 140 g-i 181 zm -zm 101 n-I 179 n-gn 122 n-ba 101 n -p r 71 ba-sph 24 m f-m f 22 b a -o 34 m f-ek 38 eu-eu 139 w ys.ocz. 33 ft-ft 97 szer.a.pir. 28 co -co 106 n-ns 50 st-st 108 e k m -ek m 63 au-au 133 o l-sta 41 a st-a st 105 e n m -en m 41 m s-m s 107 gn-go 97 szer.f.m ag . 32 id-gn 32 ba-b 132 kdl wys. 54 au-b 124 szer.ram . 31 nAb 132 gA°P 276 b Al 133 g Ai 312 lAi 55 nAl 265 iAo 66 n Ai 320 n-b 114 b Ai 186 b-1 119 a u Aau 293 1-0 91 p o Ap o 301 1-i 53 O bw ód p o ziom y 528 i-o 56
R yc. 5. D ziekanow ice, st. 22. S k u pisko kam ieni in situ pod c z aszk ą szkieletu w g ro b ie 18/92 - (fol. J. W rzesirlski)
330 A N N A W R Z E S 1 Ń S K A . JA C E K W R Z E S IŃ S K I
R yc. 6. D ziekanow ice, st. 22. G rób 18/92. P ły tk a k a m ien n a ze sk u p isk a kam ieni (rys. P. Iw anow ski)
tylnej sklepienie czaszki średnio w ysokie, d achów kow ate o w yrazistej kresie karkow ej i guzow atości potylicznej zew nętrznej, w edług skali M artin a IV . W o b ręb ie szw u w ęglow ego obserw uje się k ostki w staw kow e. W po w ierzch n i bocznej w id o czn e są m iern ie w y kształcone kresy skroniow e, średniej w ielkości, w y d łu żo n e w yrostki sut- k ow ate (praw y w y ro stek nieco w iększy). P o ty lica lekko spłaszczona, ścięta. C zoło w ysokie, słabo p o chylone z w yrazistym i g uzam i czołow ym i, słabo zazn a czo n e łuki brw iow e. G ładyszka w edług skali M a rtin a II (w idoczny ślad po szw ie m iędzyczoło- w ym ). N asad a no sa lekko spłaszczona, kości nosow e m iern ie w ystające. D olny brzeg otw o ru n osow ego w ykazuje ty p o w ą form ę A n th ro p in a (w g M artina) tj. o ostrych b rzegach z w ystającym k o lcem nosow ym p rzednim . D oły p o n adkłow e pły tk ie. K ształt o czo d o łó w zb liżo n y w form ie do trapezu. Łuki jarzm o w e średnio w ystające. Ż uchw a w ykazuje zao strzo n ą b ródkę, a k sz tałt łuku żuchw y po d o b n y je s t do litery V . Z a chow ały się w szystkie zęby, są duże. S iekacze n iezn acz n ie stłoczone. S topień star cia pow ierzchni żujących koron, w edług skali sześciostopniow ej je s t słaby, i w ynosi I e - 2°. Próchnicy zębow ej nie stw ierdzono. N a zębach w id o czn e są ślady kam ienia nazębnego (zarów no na zęb ac h żuchw y ja k i szczęki, najsilniej n a siek aczach i kłach). Ż u ch w a je s t średnich rozm iarów , raczej delikatnej b udow y, przy czym bró d k a je st dobrze zazn aczo n a, silnie w ystająca.
K ości szkieletu postkranialnego zachow ały się bardzo dobrze. Szkielet kom pletny. Z achow ały się w szystkie kości żeber, kręgi w szystkich odcinków kręgosłupa, m ostek, łopatki, obojczyki, w szystkie kości kończyn górnych i dolnych, kości m iednicze i kość
G R Ó B „ P R A D Z IE JO W Y " Z D Z IE K A N O W IC 331 T ab ela 2 W artości w skaźników i sk ład an tro p o lo g iczn y czaszki
W skaźnik K la sy fik a cja w sk aźn ik a S zero k o ścio w o -dłu g o ścio w y e u -e u
g - o p 75,54
śred n io czaszk o w y W yso k o ścio w o - dłu g o ścio w y b - b a
g - o p 71,73 śred n io czaszk o w y W y so k o ścio w o -szero k o ścio w y b - b a
e u -e u 94,96 śred n io czaszk o w y C zo ło w o -szero k o ścio w y f t - f t
e u -e u 69,78 sz ero k o czo ło w y T w arz y m o rfologicznej n - g n z y -z y 87,14 śre d n io tw arzo w y G ó m o tw arzo w y n - p r z y -z y 50,71 śre d n io tw arzo w y N o so w y BA B n - n s 56 szero k o n o sy O czo d o ło w y H O m f- e k 86,84 w y so k o o czo d o ło w y W y so k o ścio w y H rd lićk i-K ó ćk i b - b a
g - o p + e u -e u : 2 81,73 P o jem n o ść cz asz k i wg. L. M an o u v riera g - o p x e u - e u x b - b a
2 : 1,14 1480 cm 3 wg. T. B eln iak a 1379 cm 3 wg. fo rm u ły L ee Pearso n a 1309 c m 3 M o d u ł czaszki g-o p + eu -eu + b a-b 4 55
S k ład an tro p o lo g ic z n y w % % a-3 2 e - 15 h -1 7 1-22 p -14 typ A lh
k rzyżow a. W ykonano kom pleksow e pom iary w szystkich kości szkieletu, w ybrane p o m iary kości długich zaw arto w tabeli 3. A nalizując cechy diagnostyczne stw ierdzono, iż g rzebień biodrow y kości m iednicznych je s t w ąski, spojenie łonow e w ysokie, a k ąt p odłonow y ostry. O tw ó r zasłoniony ow alny o brzegu zaokrąglonym , w cięcia kulszow e w ąskie i głębokie. T alerze kości biodrow ych ustaw ione pionow o. M iejsca przyczepów m ięśniow ych na kościach długich zaznaczone. Trzony kości długich ch arak tery zu ją się bu d o w ą w ysm ukłą, raczej delikatną.
C ała czaszka m a bu d o w ę rów nież delikatną, lecz o w yrazistych cechach d iag n o stycznych. Z arów no czaszka ja k i reszta szkieletu w skazuje na płeć m ęską, osobnika zm arłego w w ieku A dultus o koło 35 lat (J. Strzałko, M . H enneberg 1975).
S tw ierdzono zm iany p ato lo g iczn e szkieletu. K ość krzyżow a o zm ienionej budow ie (ryc. 9). Pierw szy kręg krzyżow y (Si) nie je s t całkow icie zrośnięty z d rugim kręgiem (S2). Po stronie lew ej łączy się z nim staw ow o. O bniżony je s t też je g o trzon. R óżnicę w yrów nuje ostatni kręg lędźw iow y (Ls) w yższy po stronie lew ej (w ysokość trzonu strony lewej 29 m m , praw ej 27 m m ). O bniżeniu uległa ró w n ież p o w ierzch n ia uchow ata strony lew ej. Piąty kręg (S s) m a zm ieniony praw y w y ro stek p o p rzeczny, tw orzący dodatkow o łuk S5 (nie zrośnięty). Z m ien io n ą budow ę m a rów nież praw a kość
pisz-332 A N N A W R Z E S fŃ S K A , JA C E K W R Z E S IŃ S K I
R yc. 7. D ziekanow ice, st. 22. R zu t p oziom y i przekrój obiek tu w ystęp u jąceg o za c z aszk ą szk ieletu grobu 18/92 (rys. P. Iw anow ski). Legenda: 1 — p o p ieleto -szary piasek; 2 — spiaszczona glina
G R Ó B „ P R A D Z IE JO W Y " Z D Z IE K A N O W IC 333
Ryc. 8. D ziekanow ice, st. 22. G rób 18/92 — w ygląd czaszki w pow ierzchni przedniej (A ), bocznej (B), tylnej (C ) i górnej (D ) (fot. M . Jó źw ik ow ska)
czelo w a i p raw a kość strzałkow a. N ietypow ą budow ę w ykazuje także praw a kość skokow a i praw a kość p ięto w a (ryc. 10). Z m iany dotyczą pow ierzchni staw ow ych dw óch staw ów : skokow o-goleniow ego i skokow o-piętow o-łódkow ego5. Przyczyna zniekształcenia p ojaw iła się p raw dopodobnie m iędzy 17 a 20 rokiem ży cia po zrośnięciu ch rząstek w zrostow ych nasady dalszej piszczeli, a przed całkow itym ukończeniem w zrostu kostnego (w idoczna je s t d u ża różnica w ielkości trzonów piszczeli zdrow ej i chorej). W proces zw yrodnieniow y w ciągnięte są pow ierzchnie staw ów skokow o- g oleniow ego i piętow o-skokow ego. Jed n ak że zakres zw yrodnienia je s t w iększy w sta w ie skokow o-goleniow ym . Pow ierzchnie staw ow e m ają podobny do strony zdrow ej
334 A N N A W R Z E S IŃ S K A . J A C E K W R Z E S IŃ S K I
układ kątow y, co raczej w yklucza usz kodzenie urazow e kości skokow ej. P o w yższe uw agi przem aw iają za p ier w otnym uszkodzeniem w staw ie sko- kow o-goleniow ym , być m oże p o w i kłan y m procesem infekcyjnym (np. w skutek otw artego zw ichnięcia). B ez pośrednio po zniknięciu przyczyny osobnik ten nie używ ał praw ej koń czyny dolnej do p o dpierania (przez okres ok. 2 lat). D alsze procesy zw y rodnieniow e doprow adziły p raw dopo dobnie do praktycznej nieruchow ości w staw ie skokow o-goleniow ym , co zm niejszyło d olegliw ości bólow e, ale uniem ożliw iało norm alną lokom ocję.
M ateriał kostny o p racow ano w e dług m etod p o w szech n ie stosow anych w antropologii. Pom iary mozgo- i tw a- rzoczaszki oraz kości d ługich w y k o nano w edług techniki R. M a rtin a (ta bela 1,3). N a po d sta w ie p om iarów o b liczono w skaźniki o k reślające p ro p o rcje czaszki (tabela 2). K lasyfikację w sk aźn ik ó w p rzy jęto wg. R. M a rti na. P om iary kości długich p o zw o liły na obliczenie w zrostu o so b n ik a (1656 mm) (J. S trzałko 1971) i d o konanie rekonstrukcji ciężaru ciała zm arłego (67,6 kg) (A. M a linow ski 1980, A. W ierciński 1980) (tab ela 3). N a p o d sta w ie w arto ści m etrycznych głów nych osi c iała określono b u d o w ę so m a ty c zn ą zm arłeg o n a typ L eptosom atyczny (G. K riesel 1976). C zaszkę an alizo w an o m etodą punktów o d n iesie n ia A. W ankego, stosując p rzy tym op raco w an e przez W . K óćkę (1958) punkty o d n iesie n ia d la p o sz czególnych elem etó w antro p o lo g iczn y ch . N a zespół cech m orfo lo g iczn y ch badanego osobnika sk ła d ają się w 32% cechy elem entu n o rd ycznego, w 15% śró d ziem n o m o r skiego, 17% arm en o id aln eg o w 22% lap o n o id aln eg o i w 14% paleo eu ro p eid aln eg o . W yniki tej analizy przed staw ia tab ela 2. A naliza m o rfo lo g iczn a szkieletu pozw oliła na um iejsco w ien ie urazu, ok reślen ie je g o ch arak teru , przy p u szc zaln eg o sposobu p o w sta n ia oraz skutku.
O pisany grób (w raz z ja m ą za czaszką) w ystąpił pod w arstw ą kulturow ą z m ate riałem w czesnośredniow iecznym , nie przecinał je j (ryc. 11) i nie posiadał ja k ie g o k o l w iek przedm iotu ułatw iającego określenie je g o chronologii. W obec tego zw róciliśm y się o pom oc do L aboratorium С 14 Instytutu Fizyki Politechniki G liw ickiej6. W w yniku analizy, przeprow adzonej na kościach szkieletu, o trzym aliśm y datę 1890 B P ± 100.
6 S erd eczn ie d z ię k u je m y P aństw u prof. prof. A n n ie i Fran ciszk o w i M . P azdurom za doty ch czaso w ą w sp ółpracę.
Ryc. 9. D ziekanow ice, st. 22. G rób 18/92 — niedorozw ój lew ej części k ość krzyżow ej
G R Ó B „ P R A D Z IE JO W Y '1 Z D Z IE K A N O W IC 335
T ab ela 3 W ybrane pom iary kości szkieletu p o z a czaszk o w eg o w mm.
D łu g o ść n a jw ię k sz a o b o jczy k a P 148 L 149 D ługość n ajw ięk sza kości ram iennej P 331 L 324 O bw ód trzo n u kości ram iennej P 70 L 70 Szero k o ść nasad y dolnej kości ram iennej P 63 L 62 D łu g o ść n ajw ięk sza kości p ro m ieniow ej P 237 L 237 D łu g o ść fizjo lo g iczn a kości pro m ien io w ej P 224 L 223 N ajm n iejszy obw ó d kości pro m ien io w ej P 45 L 42 D łu g o ść n ajw ię k sz a kości ło k ciow ej P 260 L 256 D łu g o ść fizjo lo g iczn a kości ło k cio w ej P 222 L 223 N ajm n iejszy o b w ó d kości ło k cio w ej P 45 L 42 D ługość n ajw ięk sza kości udow ej P 419 L 425 D łu g o ść w n atu raln y m ułożeniu ko ści udow ej P 415 L 422 O bw ód trzonu kości udow ej P 86 L 90 Szero k o ść nasady dolnej kości udow ej P 74 L 75 D ługość n ajw ięk sza kości piszczelo w ej P 347 L 344 N a jw ię k sz a szero k o ść nasad y bliższej k.pisz. P 71 L 74 N a jw ię k sz a szero k o ść n a sad y dalszej k.pisz. P 53 L 50 Obw ód trzonu kości p iszczelow ej P 71 L 81 D łu g o ść n a jw ię k sz a k o ści strzałk o w ej P 343 L 341 O b w ó d trzo n u kości strzałk o w ej P 37 L 40 W zro st (cm ) w g M . T ro tte r i G. G leser P 167 L 166,5
w g L . M an o u v riera P 164,2 L 163,7 wg B reitin g era P 166,4 L 166 w zro st średni osobnika 1656 m m
C iężar c ia ła (kg) w g G. G ralla i in.
z sz ero k o śc i n a sad y d alszej k o ści ram ien n ej 69 ,2 7 2 2 ± 3,92 z sz ero k o śc i nasad y d alszej kości udow ej 66 ,9 5 7 5 ± 3,96 C iężar c ia ła (kg) wg G .F. D ebec 65,655
c ię ż a r śred n i o so b n ik a 67,6 kg
w
OJ § 1 °C M
Ryc. 10. D ziekanow ice, st. 22. G rób 18/92 — zm iany pow ierzchni staw ow ych kości piszczelow ej, kości sk o k o w ej i kości piętow ej (fot. M . Jó źw ik o w ska)
336 A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E S IŃ S K I
Ryc. I I . D ziekanow ice, st. 22. Profil w schodni w ykopu 11/92 na w ysokości grobu 38/92 (rys. W. K ujaw a)
Legenda: 1 — w arstw a om a; 2 — w czesn o średniow ieczna w arstw a k ulturow a; 3 — żółty piasek calcow y; 4 — g lin a caico w a; 5 — kości; 6 — k am ienie
U zyskane datow anie w skazuje h oryzont chronologiczny i m oże być w skazów ką dla poszukiw ań podobnych pochów ków .
N a terenie Polski zrów no w późnym okresie przedrzym skim ja k i w czesnym okresie rzym skim dom inującym sposobem chow ania zm arłych je s t ciałopalenie (PZ P 1981). Jednak niem al we w szystkich kulturach (z w yjątkiem oksyw skiej i jasto rfsk iej; PZP 1981, s. 139, 191 - 2 0 0 ) tych okresów znane są także pochów ki szkieletow e (PZP 1981, s. 108, 112, 1 1 7 - 118, 120, 138, 143, 151, 172, 1 7 9 - 180, 1 8 7 ,2 0 8 , 2 2 5 ,2 2 8 , 232, 251, 271, 279, 443 - 4 4 4 ) . N iekiedy groby szkieletow e uw ażane są za przejaw tradycji celtyckiej (PZ P 1981, s. 251). Prezentow any p ojedynczy grób z D ziekanow ic trudno łączyć z k onkretną kulturą. W kulturach obu okresów pochów ki szkieletow e zorientow ane są niem al w yłącznie na osi o kierunku północ-południe, jed y n ie w ku l turze w ielbarskiej spotyka się częściej o rientację w schód-zachód. A ktualny stan badań okresu przedrzym skiego ja k i okresu rzym skiego rejonu L ednicy nie pozw ala na szerszą interpretację om aw ianego grobu. N a obszarze w okół Je zio ra L ednickiego zaobserw o wać m ożna kilka rejonów o w iększym zagęszczeniu osadnictw a łączonego (w g doty chczasow ych badań przeprow adzonych w ram ach A ZP) z kulturą przew orską. Jedno ze skupisk zlokalizow ano przy południow ym krańcu je z io ra , dru g ie p rzy je g o odnodze w partii płnzach., a trzecie nieco oddalone nad brzegam i je z io ra Sław no (ryc. 1). W odległości ok. 2 - 4 k m na pld. od Je zio ra L ed n ick ieg o znajduje się je sz c z e jedno
G R Ó B „ P R A D Z IE JO W Y ” Z D Z IE K A N O W IC 337
niezw ykle interesujące skupisko osadnicze kultury przew orskiej (z cm entarzyskiem i piecow iskam i — m ateriały niepublikow ane). Jednak zakres, dokładna chronologia i ch arak ter osadnictw a w ym ienionych rejonów bez dodatkow ych badań terenow ych nie są m ożliw e do odtw orzenia.
L IT E R A T U R A
D z i ę c i o 1 o w s к i E. 1991, R ozm ieszczen ie stan o w isk arch eo lo g iczn y ch w L ed n ick im P ark u K rajo b razo w ym , [w:] W stęp d o p aleoekologii L edn ick ieg o Parku K rajobrazow ego, B ib lioteka S tu d ió w L ed nickich 1, red. K. T o bolski, s. 4 3 - 5 6 .
К ó ö к a W . 1958, Z ag ad n ien ia etn o g en ezy ludów Europy, M iP A n 22.
K r i e s e 1 G. 1976, D alsze b adania nad b u d o w ą so m aty czn ą czło w iek a, o k reślo n ą w o p a rc iu o m o rfologię szkieletu, [w:] B adania populacji ludzkich na m ateriałach w spółczesnych i h istorycznych. M ateriały z na ukow ej sesji antropologicznej w dniu 17. X. 1975, s. 141 - 145, Poznań.
M a l i n o w s k i A. 1980, (red.) A ntropologia fizyczna, W arszaw a — Poznań. M a r t i n R. 1957, L eh rb u ch d er A nth ro p o lo g ie, w yd. III, Stuttgart. Prah isto ria Z iem Polskich, 1981, t. V, P óźny o kres lateński i o kres rzym ski.
S t r z a ł k o J. 1971, M eto d y rekonstrukcji w zrostu czło w iek a na p o d staw ie p o m iarów szkieletu, PA n 37, s. 2 9 5 - 3 1 4 .
S t r z a ł k o J., H e n n e b e r g M. 1975, O k reślenie płci na p o d staw ie m orfologii szkieletu, PA n 4 1 , s. 1 0 5 126.
W i e r c i ń s k i A. 1980, Z m ien n o ść cech typów b udow y ciała w ciągu ostatn ieg o tysiąclecia na podstaw ie m ateriału szk ieleto w eg o z W iślicy , M iP A n 98.
W r z e s i ń s c y A., J. 1992, S p raw o zd an ie z badań na w czesn ośredniow iecznym cm en tarzy sku szk ieletow ym w D ziekanow icach, stan. 22, gm . Ł ubow o, woj. poznańskie, W S A 1, s. 103 - 112.
— 1993, W czesno śred n io w ieczn e cm en tarzysko szk ieleto w e w D ziek an o w icach , gm . Ł u b o w o , woj. poznań skie, stan. 2 2 — sezon b ad aw czy 1992, W S A 2, s. 157 - 184.
— 1995. D w a in teresujące gro b y z w czesn o średniow iecznego c m e n tarzy sk a szk ieleto w eg o w D ziek an o w i cach , gm . Ł ubow o, w oj. pozn ań sk ie, stan. 2 2 , W S A 3, s. 2 0 7 - 2 1 8 .
„ U R G E S C H IC H T L IC H E S ” G R A B A U S D Z IE K A N O W IC E , G E M . Ł U B O W O Z u s a m m e n f a s s u n g
D ie A usgrab u n g en a u f dem früh m ittelalterlich en S k elettgräb erfeld , b ezeich n et als D ziek an o w ice, Fst. 22 (A b b .l), beg an n en im 1964. In d e r G rab u n gsfläch e 11/92. erö ffnet im 1992, w urde ein S k elett freig eleg t, das 130 cm u nter d er geg en w ärtig en N u tzfläch e g e le g t w a r (A b b. 2 u n d 3). Es lag au f lin k er Seite, m it dem K o p f nach W esten gerich tet. D ie G rab g ru b e ist nicht d eutlich. In d er G ru b e befanden sich Steine, H o lzkohlen. T ierk n och en . D as se h r g u t erh alten e S kelett ließ ein e genaue anth ro p olo g isch e A n alyse d e s T o te n d u rch zuführen (T ab ellen I, 2 und 3). D e r im G rab geleg te T o te w a r ein e rw a c h se n e r M ann im A lter 35 Jahre, m it 1656 m m H öhe bei se in e r L eb zeit und dem errech n eten K örp erg ew ich t von 67,6 kg. In d e m Skelett w urden patho lo g isch e Ä nderu n g en des K reuzbeins (A bb.9) und des rechtes B eins (A bb. 10) festgestellt. H inter d er G rabgrube befand sich e in e G rube m it San d- und K iesfü llu n g und m it k leinen H o lzkohlen, einzeln en Steinen und w enig charak teristisch en K eram ikscherben (A bb.7).
D as G rab (incl. G rube) befan d sich u n ter e in e r früh m ittelalterlichen K u lturschicht, hat d iese n ich t d u rch g esch n itten (A b b .l I) und b ein h altet keinen G eg en stan d , d e r die C h ro n o lo g ieb estim m u ng erleich terte. Das S kelettfrag m en t w urde d er A n aly se m it C- I 4 V erfahren u nterzogen und die erh alten e D atieru n g (1 8 9 0 BP ± 100) w eist a u f d as c h ro no lo g isch e H orizont d e r T o ten b estattu n g hin.
338 A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E S IŃ S K I A B B IL D U N G E N
A bb. 1. D ziek an o w ice, Fst. 22. L ag e d e r Fu n d stelle a u f dem B e sied lu n g sh in terg ru n d d e r P rzew o rsk K u ltu r (nach E. D zięcio ło w sk i 1991, A bb.8)
A bb. 2. D ziek an o w ice, Fst. 22. G ra b 18/92 (gez. P. Iw anow ski) A bb. 3. D ziek an o w ice, Fst. 22. G rab 18/92 in situ (P h o to von J. W rzesiń sk i)
A bb. 4. D ziek an o w ice, Fst. 22. G rab 18/92 — A n o rd n u n g d er H än d e in situ (P h o to von J. W rzesiń ski) A bb. 5. D ziek an o w ice, Fst. 22. S tein an sam m lu n g in situ u n ter d em S chädel des S k e letts im G rab 18/922 (P h o to von J. W rzesiń sk i)
A bb. 6. D z iek an o w ice, Fst. 22. G rab 18/92. S tein p latte aus d e r S tein a n sa m m lu n g (gez. P . Iw anow ski) A bb. 7. D ziek an o w ice, Fst. 22. G ru n d riß und Q u e rsc h n itt des O b jek ts hin ter d em Sk elettsch äd el im G ra b 18/92 (gez. P. Iw an o w sk i). L eg ende: 1 — asch g rau -g rau er S and; 2 — sa n d ig e r U n terg ru n d leh m ; 3 — U nterg ru n d leh m ; 4 — m en sch lich e K nochen; 5 — Steine
A bb. 8. D ziek an o w ice, F st. 2 2 . G rab 18/92 — A n sich t des S ch äd els in v o rd ere r (A ), se itlic h e r (B), h in te rer (C) u n d o b e re r (D ) O b erfläch e (P h o to von M . Jó źw ik o w sk a)
A bb. 9. D ziek an o w ice, Fst. 22. G rab 18/92 — U n teren tw ick lu n g des lin k en T eils v o m K reuzbein (P h o to v o n M . Jó źw ik o w sk a)
A bb. 10. D ziek an o w ice, Fst. 22. G ra b 18/92 — Ä n d eru n g en a u f d e r O b e rflä c h e des S ch ien -, Sprung- u n d F ersenbeins (P h o to v o n M . Jó źw ik o w sk a)
A bb. 11. D ziek an o w ice, Fst, 22. O stprofil d e r G rab u n g sfläch e II/9 2 in H öhe des G rab es 18/92 (gez. W . K ujaw a). L eg ende: I — A ck erb o d en sch ich t; 2 — frü h m ittela lte rlic h e K ultu rsch ich t; 3 — g e lb e r U n terg ru n d san d ; 4 — U n terg ru n d leh m ; 5 — K no ch en ; 6 — S teine
