BARBARA RODZIEWICZ
Uniwersytet Szczeciński
Świat w obrazach świadomości językowej Polaków i Rosjan
Studia nad świadomością językową, czyli „całokształtem poziomów świado- mości, formowanych i uzewnętrznianych za pomocą środków językowych: słów, związków wyrazowych, zdań, tekstów i pól asocjacyjnych”1, mieszczą się w kon- cepcji poznawczej współczesnych analiz językowego obrazu świata (prowadzo- nych w ramach lingwistyki antropologicznej), których głównym zagadnieniem jest badanie specyfi ki narodowo-kulturowej świadomości językowej z punktu widzenia utrwalonych w niej podobieństw i różnic determinujących skuteczność porozumienia międzykulturowego. Wyniki masowych eksperymentów zainicjo- wanych w latach 90. XX wieku przez językoznawców skupionych w Katedrze Psycholingwistyki Rosyjskiej Akademii Nauk stworzyły bazę do opracowania asocjacyjnego tezaurusa współczesnych języków słowiańskich: rosyjskiego, bia- łoruskiego, bułgarskiego, ukraińskiego i serbskiego. Podstawę metodologiczną badań nad świadomością językową Słowian, również Polaków, stanowi ekspe- ryment lingwistyczny, polegający na psychofi zjologicznym badaniu czasowych związków międzywyrazowych, tzw. test werbalnych asocjacji. Celem ekspery- mentu jest określenie pól asocjacyjnych słów-bodźców wskazujących na zwią- zane z danym słowem treści przechowywane w pamięci użytkowników języka.
Jedną z form eksperymentu asocjacyjnego stanowi badanie skojarzeń swobod- nych, polegające na podaniu w ciągu siedmiu sekund pierwszego słowa, które przychodzi na myśl po usłyszeniu hasła. Badani otrzymują ankiety, na których znajdują się słowa-bodźce. Zadanie polega na wpisaniu obok słowa-bodźca – re- akcji, tj. wyrazu, który pierwszy pojawi się w ich świadomości – „przyjdzie im na myśl”. Uzyskany w ten sposób materiał językowy pomoże dotrzeć do kulturowo utrwalonego systemu znaczeń, który odzwierciedla struktury mentalne funkcjo-
1 Е.Ф. Тарасов, Актуальные проблемы анализа языкового сознания, [w:] Языковое сознание и образ мира, Москва 2000, s. 26.
nujące w świadomości językowej. Metoda badawcza zastosowana w przedkła- danym projekcie, zapoczątkowana i po raz pierwszy opisana przez niemieckiego psychologa A. Thumba i językoznawcę K. Marbe2, mieści się w nurcie studiów i analiz zapoczątkowanych na terenie naszego kraju już w latach 60. XX wieku przez I. Kurcz3, podejmowanych później m.in. przez J. Puzyninę, J. Bartmińskie- go, W. Pisarka, M. Fleischera, A. Wierzbicką, w Rosji zaś przede wszystkim przez A.A. Leontiewa, N.W. Ufi mcewą, J.F. Tarasowa, T.N. Uszakową, J.I. Goroszko.
W teście werbalnych asocjacji, przeprowadzonym przy moim współudziale w Polsce, badaniu poddano 500 respondentów, którzy otrzymali listę 110 bodź- ców4. Materiał językowy zebrany w wyniku testu swobodnych skojarzeń stał się podstawą opracowania Polskiego słownika asocjacyjnego. Niniejsze rozważania wiążą się z ostatnim etapem eksperymentu – przygotowaniem tzw. słownika od- wrotnego, w którym zgromadzono materiał językowy w odwróconym układzie, tj. od reakcji do bodźca, oraz sporządzeniem na bazie jego danych wykazu słów tworzących tzw. jądro świadomości językowej Polaków. Listę reakcji wchodzą- cych w skład jądra językowej świadomości Rosjan wraz ze słowami-bodźcami zaczerpnęłam z asocjacyjnego słownika Słowian5.
W grupie asocjacji, które znalazły się w jądrze świadomości językowej Po- laków i Rosjan, stanowiących odzwierciedlenie ich językowej wizji otaczającego świata, można wyodrębnić kilka sfer spójnych pod względem zawartości seman- tycznej i bliskości konotacyjnej słów-reakcji, mianowicie: obszar uczuć i emocji, sferę charakterystyki jakościowej, konceptów wartościujących, sferę behawioral- ną (czynności i zachowań) oraz wiele reakcji odnoszących się do konceptualizacji pojęcia człowiek. Najwyższy stopień zgodności jednostek świadomości językowej przedstawicieli obu badanych nacji w analizowanym wycinku jądra, wyrażony w procentach, można zaobserwować w pierwszej dziesiątce asocjacji – współczyn- nik zgodności wynosi 60. Aż 6 reakcji spośród pierwszych dziesięciu skojarzeń to pojęcia tożsame. Należą do nich ŻYCIE/ЖИЗНЬ, CZŁOWIEK/ЧЕЛОВЕК, DOM/ДОМ, MIŁOŚĆ/ЛЮБОВЬ, RADOŚĆ/РАДОСТЬ i SZCZĘŚCIE/СЧА- СТЬЕ. Pod względem formalnym wykazy pierwszych 30 słów tworzących jądro świadomości językowej użytkowników języka polskiego i rosyjskiego wykazują zgodność na poziomie 46,6%, tj. 14 z 30 przytoczonych reakcji to skojarzenia iden- tyczne.
2 A. Thumb, K. Marbe, Experimentelle Untersuchungen über die psychologischen Grundla- gen der sprachlichen Analogiebildung, Leipzig 1901.
3 I. Kurcz, Polskie normy powszechności skojarzeń swobodnych na 100 słów z list Kent–Ro- sanoffa, Studia Psychologiczne, t. 8, s. 122–127.
4 Na terenie Polski, zgodnie z wymaganiami międzynarodowego programu, badaniem objęto próbę 500 studentów różnych kierunków studiów i specjalności, kształcących się na szczecińskich uczelniach. Badani otrzymali ankiety, na których znajdowało się 110 słów-bodźców z listy opraco- wanej przez zespół badawczy Rosyjskiej Akademii Nauk pod kierunkiem U.F. Ufi mcewej.
5 Н.В. Уфимцева, Г.А. Черкасова, Ю.Н. Караулов, Е.Ф. Тарасов, Славянский ассоциа- тивный словарь: русский, белорусский, болгарский, украинский, Москва 2004.
Wykaz reakcji tworzących jądro świadomości językowej Polaków i Rosjan (pierwsze 30 słów)6 Lp.
Polacy Rosjanie
Pozycja w rankingu
Słowo- -reakcja
Liczba reakcji i bodźców
Pozycja w rankingu
Słowo- -reakcja
Liczba reakcji i bodźców
1 1 radość (488) 51 1 жизнь (363) 54
2 2 człowiek (581) 47 2 человек (1244) 53
3 3 miłość (702) 44 4 дом (514) 48
4 4 dom (549) 42 4 любовь (253) 48
5 5 życie (387) 39 4 радость (248) 48
6 7 szczęście (475) 35 6 хорошо (384) 46
7 7 spokój (226) 35 7 друг (365) 45
8 7 nadzieja (165) 35 8,5 счастье (334) 40
9 9 przyjemność (90) 30 8,5 нет (102) 40
10 10 dobro (320) 27 10 есть (334) 37
11 13,5 rodzina (536) 26 11,5 плохо (329) 35
12 13,5 ciepło (288) 26 11,5 свет (175) 35
13 13,5 kobieta (286) 26 13,5 деньги (341) 34
14 13,5 seks (147) 26 13,5 большой (333) 34
15 13,5 strach (140) 26 16 ребёнок (240) 33
16 13,5 wolność (60) 26 16 мир (151) 33
17 17,5 śmierć (316) 25 16 я (100) 33
18 17,5 praca (121) 25 19 добро (250) 29
19 20,5 dziecko (346) 24 19 жить (184) 29
20 20,5 przyjaciel (197) 24 19 красивый (135) 29
21 20,5 siła (106) 24 22 смерть (365) 27
22 20,5 ja (55) 24 22 сила (99) 27
23 24 czas (204) 23 22 всегда (82) 27
24 24 złość (189) 23 25 сильный (279) 26
25 24 pomoc (115) 23 25 много (186) 26
26 26 szkoła (41) 22 25 всё (120) 26
27 28 zło (462) 21 28 зло (347) 23
28 28 smutek (196) 21 28 любить (160) 23
29 28 zabawa (66) 21 28 время (144) 23
30 30 uśmiech (235) 20 30 день (285) 22
Dość istotne różnice w postrzeganiu rzeczywistości można odnotować w sferze uczuć i emocji. Wprawdzie emocje bazowe zarówno w polskim, jak i rosyjskim obrazie mentalnym są tożsame na poziomie językowej eksplikacji i wartościowane dodatnio, jednak zajmują w rankingu reakcji odmienne (aczkol- wiek bliskie) pozycje. Do kluczowych skojarzeń emotywnych należą RADOŚĆ/
РАДОСТЬ (pozycja pol. 1 / ros. 4), MIŁOŚĆ/ЛЮБОВЬ (pozycja pol. 3 / ros. 4) i SZCZĘŚCIE/СЧАСТЬЕ (pozycja pol. 7 / ros. 8,5), przy czym należy podkreś-
6 W nawiasach podano liczbę badanych, którzy w swoich ankietach odpowiedzieli danym słowem-reakcją na prezentowane w eksperymencie bodźce. Liczba zamieszczona obok pokazuje liczbę bodźców, które wywołały przytoczone słowo-reakcję.
lić, iż pojęcie radość zajmuje centralne miejsce w świadomości językowej Pola- ków i pojawia się aż 488 razy w charakterze reakcji na 51 ze 110 bodźców. Dal- sza konfrontacja struktur badanego wycinka jądra świadomości językowej w ob- szarze uczuć ujawnia rozbieżności kwantytatywne w zbiorze emocji. Podczas gdy zestaw emocji rosyjskich badanych ogranicza się do 3 już wspomnianych, to polscy respondenci wskazują na ważność aż 9 emocji. Ekspresywno-emocjonal- ne nacechowanie percepcji rzeczywistości przez użytkowników języka polskiego ilustrują reakcje wyrażone leksemami nieposiadającymi korelatów w rosyjskim jądrze. Polskiej społeczności bliska jest cała gama pozytywnych emocji i uczuć, takich jak: SPOKÓJ, NADZIEJA, PRZYJEMNOŚĆ. Ankietowani nade wszyst- ko cenią sobie wiejski i domowy SPOKÓJ życia rodzinnego – wieś (56)7, dom (44), rodzina (7), odczuwając spokój głównie wieczorem (16) i nocą (14). NA- DZIEJA w wyobraźni Polaków konotowana jest przez światło (39). Symbolizuje ją kolor zielony (36). Nadzieję uosabia Bóg (6); z uczuciem tym kojarzy się dzień (5) i miłość (4). Z kolei odczuwanie PRZYJEMNOŚCI wiąże się nierozłącznie z czynieniem dobra (18). Polacy czerpią przyjemność z rozmowy (13), spotkania (8), niesienia pomocy (pomagać – 2) i pracy (3). Lista bodźców wywołujących reakcję wyrażoną słowem przyjemność świadczy jednoznacznie o allocentrycz- nej postawie Polaków względem otaczającego świata.
W opisywanym kontekście na uwagę zasługuje także aktualność innych pojęć, m.in. emocji o wydźwięku hedonistycznym, nieobecnych w mentalnych wyobrażeniach Rosjan, a przemawiających za skłonnością Polaków do optymi- zmu. W obrazie świata postrzeganym przez Polaków hedonizm znajduje wyraz w refl eksji, że człowiek powinien używać życia we wszelkich jego zmysłowych przejawach i werbalizuje się w reakcjach ZABAWA i UŚMIECH. Słowo zaba- wa zakorzeniło się w świadomości językowej polskich ankietowanych w głównej mierze jako reakcja na stymulanty radość (11), wesoły (11), spotkanie (5), gość (3); słowo-reakcję UŚMIECH wywołują po części te same bodźce radość (80) i wesoły (58). Uśmiech jest ponadto atrybutem dziecka (12) i babci (4).
Silnym emocjonalnym ładunkiem nasycone są asocjacje o zabarwieniu pejo- ratywnym: STRACH, ZŁOŚĆ, SMUTEK. Nieprzyjemne uczucie strachu wywo- łują u polskich uczestników eksperymentu negatywnie wartościowane bodźce:
zło (14), śmierć (13), wróg (11) i wojna (7). Ze strachu i złości Polakom chce się krzyczeć (56/37). Wyraźne kwantytatywnie sieci asocjacyjne tworzy słowo-sko- jarzenie ZŁOŚĆ z bodźcem nienawidzić (88). ZŁOŚĆ to także reakcja emocjo- nalna na testowe sygnały werbalne wróg (34) i kłamstwo (4).
Reakcja SMUTEK pojawia się w odpowiedziach polskich respondentów w parze z tzw. lustrzanymi słowami8, tzn. bodźcami wyrażonymi leksemami
7 W nawiasie wskazano liczbę reakcji wyrażonych danym słowem na przytoczony bodziec.
Dane zaczerpnięto: R. Gawarkiewicz, I. Pietrzyk, B. Rodziewicz, Polski słownik asocjacyjny z suple- mentem, Szczecin 2008.
8 А.П. Клименко, А.Е. Супрун, Ассоциативный эксперимент в ряду других методов семантических исследований, [w:] Словарь ассоциативных норм русского языка, под ред.
А.А. Леонтьева, Москва 1977, s. 17–24.
w węższym lub szerszym rozumieniu antonimicznymi, takimi jak radość (68) i szczęście (5). Fakt ten można tłumaczyć wielorako. Odwołanie się do uniwer- salistycznej opozycji semiotycznej można zinterpretować jako przejaw repre- zentatywnego myślenia człowieka (przedstawiciela gatunku, a nie konkretnej nacji), które bierze swój początek z negacji i przeciwstawiania swojego ego światu, oraz potwierdzenie dychotomicznej konceptualizacji rzeczywistości w ogóle9. Jednocześnie lustrzane pary reakcja – bodziec typu smutek/radość mogą odzwierciedlać pewną rzeczywistość językową, wskazując na frekwen- cyjność wyrazów, zbiór słów używanych najczęściej, utrwalone w umyśle użyt- kowników danego języka minimum wystarczające do porozumiewania się. Poza tym wypada nadmienić, iż istnieje zależność między gramatyczną kategorią słowa-bodźca i określonym typem reakcji. W literaturze przedmiotu niejedno- krotnie eksponuje się rozróżnienie na konotacje syntagmatyczne typu książka – ciekawa, deszcz – pada, biec – szybko, i paradygmatyczne typu dom – budynek, jeść – pić, ładny – brzydki10.
Kontynuując rozważania odnośnie do reakcji w sferze emocji, należy pod- kreślić, iż większość Polaków doświadcza uczucia smutku, myśląc o śmierci (46). Smutek, co zrozumiałe, kojarzy się również z demotywującym i przykrym poczuciem wstydu (17). Nastrój melancholii towarzyszy badanym również wte- dy, gdy jest im z różnych powodów źle (28).
Przy bliższej analizie korpusu rosyjskich skojarzeń uwagę zwraca fakt, iż znajduje w nim odbicie swoisty (tj. nieobecny w polskim jądrze) rys mentalnej percepcji otoczenia przez Rosjan – wartościowanie rzeczywistości, jej kwanty- tatywna i kwalitatywna charakterystyka11. Praktycznie cały świat respondenci postrzegają przez pryzmat dwóch binarnych skal: ХОРОШО/ПЛОХО i ЕСТЬ/
НЕТ. Najwyższą pozycję w rankingu ocen wartościujących zajmuje reakcja ХОРОШО pojawiająca się w 384 odpowiedziach na 46 bodźców. Ta dodatnio wartościowana ocena odnosi się w głównej mierze do podstawowych aktywno- ści związanych z ludzką egzystencją takich, jak жить (71) i есть (12), a także czynności думать (11) i помoгать (3). Ważną przesłanką do postrzegania rze- czywistości jako środowiska stwarzającego człowiekowi pozytywne warunki by- towania jest obecność w niej dobra, sprawiedliwości, pieniędzy, rodziny, miłości i pracy – добро (23), справедливость (10), деньги (9), семья (5), любовь (3), работа (3). Z kolei reakcja ПЛОХО, pojawiająca się według danych słowni- ka odwrotnego 329 razy, przytaczana jest przez rosyjskich badanych najczęściej w związku z bodźcami зло (40), обман (18), война (17), смерть (12), стыд
9 Na dwoistą naturę otaczającego świata i jego komponentów jako podstawę ludzkiej egzys- tencji zwracał uwagę jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku niemiecki językoznawca Wilhelm von Humboldt w swojej pracy Über den Dualis (1827).
10 A.A. Леонтьев, Общие сведения об ассоциациях и ассоциативных нормах, [w:]
Словарь ассоциативных норм..., s. 6.
11 Por. И.А. Стернин. Коммуникативное поведение в структуре национальной культуры, [w:] Этнокультурная специфика языкового сознания, Москва 1996, s. 97–112.
(9), tzn. w większości wskazań ocenie poddawane są problemy natury moralno- -etycznej. Rosjanie czują się źle również w towarzystwie osób chorych, chci- wych i głupich – больной (4), жадный (3), дурак (4), глупый (2). W języko- wej eksplikacji krytycznego nastawienia do otaczającego świata pojawia się w charakterze reakcji również partykuła przecząca НЕТ. Negatywna percepcja realiów, werbalizująca się słowem нет, spowodowana jest przede wszystkim wystąpieniem licznych skrajnie niepożądanych okoliczności, zdarzeń i zjawisk, które nie podlegają kontroli, a także takich, których brak staje na przeszkodzie realizacji życiowych celów: справедливость (14), Бог (8), время (8), деньги (8), счастье (8), враг (4), смерть (4), война (2), обман (2). Na drugim koń- cu wartościującej skali znalazło się słowo-reakcja ЕСТЬ. Tworząc rozbudowa- ną sieć skojarzeń z określonymi bodźcami, Rosjanie konstatują obecność i ak- tualność w swoim mentalnym świecie pojęć: счастьe (74), Бог (42), злo (8), справедливость (8), деньги (5), время (3), друг (3), любвоь (3), работа (3).
Antonimiczna para sfery konceptów wartościujących odnoszących się po części do tych samych werbalnych sygnałów testu odzwierciedla charakterystyczną dla przedstawicieli rosyjskiej nacji ambiwalencję w percepcji otaczającej rzeczywi- stości, jakkolwiek sprzeczność myślenia w większym lub mniejszym stopniu jest wrodzona umysłowi ludzkiemu, próbującemu zgłębić świat jako całość12.
Na uwagę zasługują również kolejne reakcje wyrażone leksemami warto- ściującymi, które nie mają ekwiwalentów w świadomości językowej Polaków:
МНОГО, ВСЕГДА, ВСЁ. Uczestnicy eksperymentu wyrażają chęć, aby zawsze i wszystko robić wspólnie – вместе (ВСЕГДА – 25 / ВСЁ – 8). Koncept ВСЁ realizowany jest przez pojęcia Бог (17), деньги (6), любовь (2), народ (2). Ro- sjanie tęsknią za tym, by zawsze (ВСЕГДА) żyć, zdążyć i nieść pomoc – жить (3), успеть (3), помагать (2); zawsze mają nadzieję, lecz jednocześnie zawsze jest im źle – надеятся (3), плохо (5). Jako odpowiedź na pojęcia-bodźce спра- ведливость (6), добро (3) i жизнь (2), utożsamiające uniwersalne wartości, re- akcję ВСЕГДА zaliczyć można do konotacji o wydźwięku pozytywnym.
Koncept МНОГО charakteryzuje najczęściej czynności i odnosi się do sty- mulantów обещать (29), думать (26), говорить (20), есть (15) i пить (9).
МНОГО w wyobrażeniu Rosjan to счастье (4) i добро (3). Jednakże najliczniej skojarzenie to reprezentowane jest w odpowiedziach na bodziec деньги (45).
W ogóle ДЕНЬГИ to jedno z bardziej eksponowanych pojęć w jądrze świado- mości językowej rosyjskich respondentów (nie znalazło się ono natomiast na li- ście pierwszych 30 słów polskiego korpusu) – pojawia się 341 razy w reakcji na 34 bodźce. Słowo ДЕНЬГИ utrwaliło się w połączeniu ze słowem время (126).
Świadczy to prawdopodobnie o dość silnym ugruntowaniu w świadomości ba- danych lapidarnej sentencji aforystycznej Время – деньги, będącej nośnikiem uogólnionego obrazu doświadczenia życiowego człowieka. W oparciu o pojęcie ДЕНЬГИ budowany jest ciąg konotacji syntagmatycznych w związku z bodź-
12 Por. Б. Ганеев, Противоречия в языке и речи, Уфа 2004, s. 60.
cami терять (47), искать (9) i обещать (8). Uczestnicy eksperymentu żywią przekonanie, iż pieniądze dają siłę i przynoszą szczęście – силa (7), счастье (7), aczkolwiek posiadają je zazwyczaj bogaci i chciwi – богатый (37) и жад- ный (16).
Znamienne dla językowego obrazu świata Rosjan jest dokonywanie charak- terystyki jakościowej w oparciu o cechy БОЛЬШОЙ, СИЛЬНЫЙ i КРАСИ- ВЫЙ. БОЛЬШОЙ to stały epitet towarzyszący takim stymulantom, jak: палец (54), рот (45), город (44), дом (38). Nie mniej istotna jest cecha СИЛЬНЫЙ wymieniana przede wszystkim w powiązaniu z bodźcami ветер (68), мужчина (37), голос (12), народ (5), огнонь (5). Nosicielem estetycznej własności pięk- na werbalizowanej leksemem КРАСИВЫЙ jest w pierwszej kolejności молодой (26) i, co ciekawe, мужчина (16). Własność tę Rosjanie przypisują również po- jęciom-bodźcom: голос (10), дом (10), мальчик (6), город (4), ребёнoк (4).
Różnice w strukturach mentalnych przedstawicieli obu społeczności ujaw- niają się także w sferze behawioralnej. Kluczowe koncepty funkcjonalne w rosyj- skim korpusie asocjacyjnym to ЕСТЬ (pozycja 10) i ЖИТЬ (pozycja 19), mniej aktualna jest czynność ЛЮБИТЬ (pozycja 28). Reakcję ЕСТЬ wywołują słowa- -bodźce пить (54) i хотеть (51). Rosjanie jedzą najczęściej chleb, oddają się tej czynności, żeby nabrać sił i robią to szybko – хлеб (14), силa (12), быстро (8). Słowo ЖИТЬ kojarzone jest przede wszystkim z wartościującym bodźcem хорошо (64), następnie z bodźcami хотеть (29), вместе (22), надеяться (8), думать (7), помoгать (5). Żyć oznacza również zaspokajać podstawowe potrze- by – есть (2) i пить (2).
Polacy oddają pierwszeństwo aktywnym konceptom SEKS i PRACA, znacz- nie dalsze miejsce w rankingu zajmuje POMOC. Respondenci kojarzą seks czę- ściej z kobietą (33) niż mężczyzną (13). Seks wiąże się z miłością (31), uprawia się go w nocy (10) lub wieczorem (5). Z kolei dzień (16) upływa ankietowanym na pracy. Koncept PRACA zajmuje dość silną pozycję w mentalnym wyobraże- niu Polaków (pozycja 17,5), którzy trudzą się z pomocą własnych rąk (62) głów- nie po to, by zdobyć pieniądze (12). Pracą zajmuje się mężczyzna (11), zwłaszcza mąż (4). Werbalizowane przez badanych wyobrażenie o pracującym mężczyź- nie odpowiada tradycyjnemu paradygmatowi męskości, który odzwierciedla pa- triarchalny model rodziny. W świadomości językowej Polaków, jak widać, wciąż żywe są stereotypy płci.
Słowo POMOC kojarzy się z czynnością pomagać (40). Przekonani o tym, iż czynią dobro (9), Polacy skłonni są pomagać przyjacielowi (22) i – rzadziej – słabemu (4).
Stosunkowo ważnym pojęciem w polskim jądrze świadomości jest CIEPŁO (pozycja 13,5), które występuje 288 razy w odpowiedziach na 26 bodźców. Silne konotacje Polaków łączą ciepło bezpośrednio z ogniem (91), słabsze – ze światłem (12). Dużą częstotliwością powtórzeń charakteryzuje się odpowiedź wyrażona sło- wem CIEPŁO rozumianym jako dodatnio wartościowane uczucia i emocje wzbu- dzane przez takie bodźce, jak dom (82) i rodzina (32). Tak rozumianym ciepłem
emanują w mniemaniu poddanych testowi werbalnych asocjacji szczególnie mat- ka (22) i babcia (17). Jak widać, jedną z najważniejszych wartości w mentalnym świecie Polaków stanowią najbliżsi, zwłaszcza kobiety przedstawiane tradycyjnie jako strażniczki domowego ogniska. Fakt ten znajduje potwierdzenie w strukturze siatki asocjacyjnej sfery związanej z konceptualizacją pojęcia CZŁOWIEK, które zarówno w polskim, jak i rosyjskim jądrze zajmuje bardzo wysoką, drugą pozy- cję w rankingu skojarzeń. W sferze tej znalazły się zróżnicowane pod względem zajmowanej pozycji, lecz tożsame w planie wyrażenia skojarzenia PRZYJACIEL/
ДРУГ, DZIECKO/РЕБЁНОК i JA/Я. Przytoczone reakcje nie wyczerpują jed- nakże pojęć sfery CZŁOWIEK na liście pierwszych 30 słów jądra świadomości językowej Polaków. Kluczową pozycję w tym wykazie zajmują słowa RODZINA i KOBIETA właśnie. Człowiek w językowym tezaurusie Polaków to kobieta peł- niąca określone role – żony (58), matki (29), córki (9) i babci (6), podczas gdy dla Rosjan człowiek to przede wszystkim przyjaciel.
Powyższa dość pobieżna analiza struktury jąder językowej świadomości Po- laków i Rosjan pokazuje jednoznacznie, iż przedstawiciele obu badanych spo- łeczności tworzą mimo pozornego podobieństwa odrębne w znacznym stopniu
„sieci świadomości”, w których wiodącymi skojarzeniami są różne pojęcia wstę- pujące w odmienne konfi guracje. Językowy obraz świata Polaków i Rosjan mimo ich wspólnych słowiańskich korzeni nie jest spójny i obok analogii ujawnia rów- nież różnice.
Die Welt in Bildern des sprachlichen Bewusstseins von Polen und Russen
Zusammenfassung
Der vorliegende Artikel stellt Auswertungen eines internationalen Umfrageexperiments vor, bei dem polnische (früher auch bulgarische, ukrainische, weißrussische und russische) Studenten Assoziationen zu ausgewählten Wortstimuli aufschreiben sollten. Ziel war es den Kern des sprach- lichen Weltbildes der Probanden zu präsentieren und auffällige Übereinstimmungen, aber auch si- gnifi kante Unterschiede im Kernbereich des sprachlichen Bewusstseins von Polen im Vergleich mit Russen zu ermitteln.
