O współczesnych paradygmatach nauk o zarządzaniu

(1)

II. RECENZJE I OMÓWIENIA

O współczesnych paradygmatach nauk o zarządzaniu

Aleksander Marcinkowski*

Książka pod redakcją W. Kowalczewskiego Współczesne paradygmaty nauk o zarządzaniu** jest dziełem dziesięciu wybitnych przedstawicieli nauk o zarządza- niu. Podejmują oni wspólnie zadanie przedstawienia czytelnikowi nowych kierun- ków i kształtowania się nowych paradygmatów w tych naukach. Podjęcie tej problematyki należy powitać z uznaniem – wychodzi ona naprzeciw zapotrzebowaniu na metodologiczną zadumę nad stanem nauk o zarządzaniu [Morgan, 1986; Clegg, 1995; Crozier, 1993]. Pytania o sukcesję paradygmatów, perspektyw teoretycznych i problematyki badawczej stawiane są przez przedstawicieli nauk o zarządzaniu w dużo spokojniejszym tonie niż podobne pytania trapiące np. socjologów. Socjolo- gowie znacznie chętniej formułowali takie pytania, wychodząc z diagnozy kryzysu w obrębie ich własnej dyscypliny. W recenzowanej publikacji nie ma diagnozy wskazującej na kryzys nauk o zarządzaniu. Obecne jest natomiast przeświadczenie, że zarówno ewolucja w obrębie nauk o zarządzaniu, jak i ewolucja praktyki zarzą- dzania stawiają przed środowiskami naukowymi szereg wyzwań. Autorzy wskazują dziesięć takich „paradygmatycznych obszarów”: metodologię nauk o zarządzaniu, granice zarządzania, koncepcję przedsiębiorstwa, doskonałość w zarządzaniu, ja- kość zarządzania, integrację marketingu i logistyki, partycypacyjny system zarzą- dzania wynagrodzeniem, wirtualizację edukacji, zarządzanie środowiskiem i za- rządzanie międzykulturowe.

W. Kowalczewski w bardzo interesującym artykule kieruje uwagę na metodo- logiczny status badań prowadzonych w granicach nauk o zarządzaniu. Uznając te nauki za empiryczne, akcentuje potrzebę równoważenia strategii badawczych indukcjonizmu i hipotetyzmu (dedukcjonizmu) i przestrzega przed nadmiernym uprzywilejowaniem którejkolwiek z tych orientacji kosztem drugiej: „w naukach o zarządzaniu, które nie mogą się obyć bez doświadczenia, nie wystarczą dedukcyj- ne metody rozumowania (…), uzasadnione jest wykorzystanie metod indukcyjnych”

[s. 20]. Metodologowie nauki formułują jeszcze inne zagadnienie związane z induk- cjonizmem i hipotetyzmem: otóż indukcjonizm jest adekwatny raczej w dyscypli- nach stawiających sobie program opisowy, będących we wczesnych fazach rozwoju

* Dr Aleksander Marcinkowski, Uniwersytet Jagielloński.

** W. Kowalczewski (red.), Współczesne paradygmaty nauk o zarządzaniu, Difi n, Warszawa 2008.

WZ_1_09_k2.indd 114

WZ_1_09_k2.indd 114 2010-01-08 11:10:192010-01-08 11:10:19

Podstawowy czarny Podstawowy czarny

(2)

(nauki te zajmują się głównie gromadzeniem danych empirycznych i ich klasyfi ka- cją). Koncepcja hipotetysty odpowiada zaś tak rozwiniętej dyscyplinie, jaką jest dziś fi zyka – wyjaśnia to, dlaczego Einstein zdecydowanie bronił antyindukcjoni- zmu [Such, s. 166]. Być może i w naukach o zarządzaniu pojawi się w przyszłości ros-nąca tolerancja dla hipotetyzmu, w miarę doskonalenia aparatury pojęciowej tych nauk i rozbudowy teorii zarządzania pojmowanej jako system wyjaśnień ba- danych fenomenów.

Rozważając związki nauk o zarządzaniu z fi lozofi ą, W. Kowalczewski podkreś- la wyczerpywanie się inspirującej siły paradygmatu kartezjańsko-newtonowskiego w naukach o zarządzaniu i wskazuje na nadzieje związane z holistycznym, orga- nicznym i ekologicznym pojmowaniem świata [s. 26]. Podobny kierunek rozwoju myśli w zakresie zarządzania wskazuje S. Clegg [1995], wiążąc nowe tendencje z postmodernizmem. Teoria zarządzania i nauki o zarządzaniu są wytworem no- woczesności z jej naciskiem na podział pracy, różnicowanie i fragmentację [Clegg, 1995, s. 2]. Postmodernizm, będący reakcją intelektualną na nowoczesność, akcentuje odmienne cechy rzeczywistości i wzywa do skupienia uwagi na procesach o od- wrotnych wektorach: na scalaniu zamiast dzieleniu, odchodzeniu od różnicowania (de-differentiation) zamiast dalszym różnicowaniu, zacieraniu się granic między tradycyjnie wyodrębnianymi obszarami zarządzania, zamiast ich utrwalaniu [s. 11].

Artykuł Kowalczewskiego wprowadza w zagadnienia alternatywnych wzorców uprawiania nauk o zarządzaniu i zarysowuje „jednoczącą płaszczyznę” dla pozo- stałych tekstów zamieszczonych w książce.

Rozważania T. Oleksyna nad granicami zarządzania dotyczą fundamentalnej w kontekście zarysowanych założeń kwestii „starzenia się” paradygmatów na przy- kładzie zmian w pojmowaniu fi larów przywództwa i władzy oraz ograniczeń kla- sycznej koncepcji zarządzania i funkcji zarządzania. Autor wymienia trzy możliwe podstawy władzy: możliwość wymuszania, nadanie i wiedzę. Władza jest oczywi- ście fenomenem złożonym i w istocie trudno jest zredukować ją do jednego tylko wymiaru. Można jednak założyć, iż jest także fenomenem historycznym, co ozna- cza, że proporcje czy też „rozmiary” poszczególnych fi larów są zmienne w czasie.

Od czasu rewolucji przemysłowej rosnącą rolę odgrywa wiedza, w tym także specyfi czna wiedza z zakresu zarządzania. Oleksyn wskazuje na zjawisko konkurencji tej wiedzy z innymi jej rodzajami, podkreślając, że w instytucjach takich jak szpi- tale czy uczelnie menedżerami zostają wybitni w swojej dyscyplinie specjaliści czy naukowcy, lecz niekoniecznie znawcy teorii i metod zarządzania. Przedstawiona koncepcja fi larów władzy różni się od tej, którą zaproponował M. Weber w swojej typologii legitymizacji. Pojawia się pytanie, czy koncepcja Webera również się ze- starzała, podobnie jak inne modele powstałe na przełomie XIX i XX w.?

W drugiej części artykułu autor zauważa, iż „funkcje i subfunkcje w części wza- jemnie się na siebie nakładają bądź bardzo ściśle łączą” [s. 44]. Klasyczny schemat Fayola zdaje się tracić zdolność adekwatnego opisu rzeczywistości. Autor proponuje zatem nową, oryginalną koncepcję funkcji zarządzania, skupioną nie tyle wokół specjalizacji pracy kierownika, co charakteryzowało ujęcie Fayola, lecz na proce- sie odwrotnym – tzn. na zacieraniu się granic między tradycyjnie wyróżnianymi

WZ_1_09_k2.indd 115

WZ_1_09_k2.indd 115 2010-01-08 11:10:192010-01-08 11:10:19

(3)

funkcjami. Wyodrębnia osiem funkcji, poczynając od kształtowania misji i wizji organizacji, a kończąc na zarządzaniu relacjami z klientem. Jest to propozycja zdecydowanie trafniej opisująca współczesność zarządzania niż stary schemat Fayola.

Inspirujące są rozważania zamieszczone w końcowej części artykułu, poświęco- ne granicom zarządzania. Autor wskazuje na postępujące zacieranie się podziałów na rządzących i rządzonych i wiąże ten proces m.in. z postępem w dziedzinie wiedzy i technologii. W warunkach rewolucji naukowej władza ulega „upowszechnie- niu, osłabieniu i zmatowieniu” [s. 57]. Granice zarządzania ulegają niepomiernemu rozszerzeniu, mnożą się style i fi lozofi e zarządzania, z jednej strony promuje się style „miękkie”, z drugiej – style „super twardzieli”. Czy nie przypomina to dżungli teorii zarządzania, o której pisał kiedyś H. Koontz [1961]? Jeśli tak, to chyba nadal naukom o zarządzaniu daleko do stanu paradygmatycznej klarowności.

F. Krawiec podejmuje z kolei problematykę czynników wpływających na prze- kształcenia i kierunki zmian koncepcji przedsiębiorstwa. Uformowana pod wpły- wem rewolucji przemysłowych (angielskiej i amerykańskiej) korporacyjna idea przedsiębiorstwa, uznawana we wczesnych latach XX w. za siłę postępową, znajduje się obecnie w kryzysie i wymaga zasadniczej zmiany. Jednym ze źródeł tego kryzysu jest „arogancja korporacyjna”, defi niowana jako „wyraz wyłącznej wewnętrznej koncentracji zarządu na realizacji celów strategicznych bez względu na potencjalne konsekwencje dla inwestorów, pracowników lub konsumentów” [s. 76]. Warto za- uważyć, że teza o arogancji korporacyjnej w pełniejszy i głębszy sposób niż hipote- za „bańki spekulacyjnej” tłumaczy obecny kryzys fi nansowy przekształcający się w globalny kryzys gospodarki. Kieruje ponadto uwagę na coś więcej – na zależność między stanem korporacji i stanem społeczeństwa i sugeruje, że kryzys nie ograni- czy się tylko do samej idei korporacji czy sfery ekonomicznej, lecz dotknie tkanki życia społecznego. Wszak korporacyjny model fi rmy przez długie lata warunkował pomyślność i rozwój społeczeństwa. Autor wyraża przekonanie, że konwencjonalne praktyki biznesowe charakterystyczne dla korporacyjnego kapitalizmu ulegać będą zasadniczym przekształceniom w kierunku gospodarki sieciowej. Rozważa konsekwencje, jakie dla nauk o zarządzaniu mają zachodzące już teraz zmiany. Prawdopo- dobnie miejsce megakorporacji zajmą „dynamiczne jednostki organizacyjne oraz związki samodzielnych pracowników i podmiotów” [s. 83], zaś przedsiębiorstwo przyszłości stanie się „zbiorem połączonych w sieć rozproszonych zespołów peł- niących wobec siebie funkcje odbiorców i serwerów na zasadzie trwałych relacji międzyludzkich opartych na zaufaniu” [s. 84]. Piękna to wizja, zarysowująca per- spektywę wspólnoty wytwórców i konsumentów. Nie jest jednak pewne, czy i kiedy ta wizja ulegnie materializacji, podobnie jak nie jesteśmy dziś w stanie określić, jaki kierunek przyjmie ewolucja syndromu procesów określanych mianem globalizacji, ani też jakie ostatecznie okażą się koszty i skutki światowego kryzysu. To właśnie ten kryzys, wprowadzający nieciągłość działania fi rm i całej gospodarki, utrudnia formułowanie prognoz i być może sam w sobie okaże się zaczynem zupełnie nowych idei fi rmy, przekraczających horyzont cyberprzestrzeni.

B.R. Kuc koncentruje uwagę na poszukiwaniach doskonałości w zarządzaniu.

Proponuje poznawczo wartościową sugestię powiązania rozważań nad doskonało-

WZ_1_09_k2.indd 116

WZ_1_09_k2.indd 116 2010-01-08 11:10:192010-01-08 11:10:19

(4)

ścią z koncepcją zarządzania strategicznego i kulturą organizacji. Osiąganie do- skonałości zmusza do myślenia o przyszłości (stąd znaczenie strategii), jednakże jest także zakorzenione w kulturowo określonych standardach doskonałości, w nor- matywnej warstwie kultury. Strategia odzwierciedla „chęci”, kultura zaś defi niuje

„moc” zmierzania w stronę doskonałości. Szczególnie ważne jest wskazanie na rolę strategicznego przywództwa jako fundamentu doskonałości – nie jest wykluczo- ne, że jedynie przywódca jest zdolny do dokonania syntezy wspomnianej „chęci”

i „mocy” realizacji wizjonerskich zamierzeń.

T. Wawak zachęca czytelnika przyzwyczajonego do określenia „zarządzanie ja- kością” do zmiany punktu widzenia i zatrzymania uwagi także na jakości zarządza- nia. Na jakość produktów i usług składają się bowiem zarówno jakość pracy zarzą- dzanych, jak i jakość pracy zarządzających. Jakość zarządzania jest funkcją wiedzy organizacyjnej i talentów menedżerskich. Autor wskazuje także na inne wewnętrzne i zewnętrzne wyznaczniki jakości zarządzania oraz przedstawia zachodzące między nimi relacje. Wśród wewnętrznych czynników akcentuje znaczenie zasad Mode- lu Znakomitości (EFQM), wymagań zawartych w Modelu Kryteriów Europejskiej Nagrody Jakości, sposobu wcielania w życie zasad zawartych w normach rodziny ISO 9000:2000. Jest to problematyka o wielkiej doniosłości – nie tylko ze względu na efekty rynkowe jakości zarządzania, jej konsekwencje dla wytwórców i klien- tów, także ze względu na potencjał redukcji cywilizacyjnych zapóźnień tkwiący w jakości zarządzania i zarządzaniu jakością, w tym potencjał przebudowy kultur organizacyjnych i etosu pracy. Dla krajów dokonujących transformacji to kwestia o zupełnie podstawowym znaczeniu.

T. Wojciechowski podejmuje problematykę integracji marketingu i logistyki w procesach zarządzania. Tytułowe zagadnienie artykułu odsyła wprost do holi- stycznego i organicznego nurtu refl eksji nad zarządzaniem. Rozumiejąc logistykę jako pojęcie szersze od marketingu, stwierdza, że „logistyka materializuje procesy marketingowe”, i że istnieje „sprzężenie zwrotne” między logistyką i marketingiem jako dziedzinami praktyki, domagające się uznania na poziomie koncepcji (teorii).

Zarządzanie marketingowo-logistyczne jest odpowiedzią na tę potrzebę. Autor po- daje własną defi nicję zarządzania marketingowo-logistycznego [s. 149] i przedstawia jego „syntetyzującą rolę” w siedmiu płaszczyznach (od tworzenia koncepcji produk- tu począwszy, na serwisie posprzedażnym kończąc). Identyfi kacja współzależności między marketingiem i logistyką oraz wskazanie konsekwencji tej współzależności dla treści zarządzania, cech struktur organizacyjnych oraz dla kształcenia w zakresie marketingu i logistyki ma duże znaczenie zarówno w zakresie inspiracji do wzbogacania i przebudowy teorii zarządzania, jak i dalszych zmian w praktyce za- rządzania.

M. Kabaj jest autorem jedynego w pracy artykułu opartego na badaniach empirycznych. Badania dotyczyły partycypacji pracowników w zarządzaniu wynagrodzeniem. Uczestnictwo w zarządzaniu wynagrodzeniami jest jednym z czterech fi larów rozwijanej przez autora koncepcji partycypacyjnego systemu zarządzania (PSZ), obejmującej ponadto rozszerzenie pola wspólnych interesów pracowników i pracodawców, wdrożenie partycypacji bezpośredniej i realizację zasady sprawied-

WZ_1_09_k2.indd 117

WZ_1_09_k2.indd 117 2010-01-08 11:10:202010-01-08 11:10:20

(5)

liwości partycypacyjnej. Autor odnotowuje nieobecność problematyki uczestnictwa pracowników w zysku w dyskursie współczesnych nauk o zarządzaniu. Znamienne to pominięcie – problematyka partycypacji ma wszak długą tradycję, zarówno w refl eksji nad zarządzaniem, jak i w naukach społecznych. Dziś częściej spotykamy się z pojęciem upodmiotowienia, które nie wydobywa sensu zawartego w słowie

„partycypacja”. Piszący niniejsze uwagi podziela przekonanie autora o potrzebie paradygmatu partycypacji, z uwzględnieniem uczestnictwa pracowników w zarzą- dzaniu wynagrodzeniem. Tego uczestnictwa brakuje w przedsiębiorstwach działa- jących w Polsce, podczas gdy fi rmy francuskie, brytyjskie i japońskie dostarczają jego przykładów. Badania cytowane w artykule wskazują na różnice form, percepcji i postaw wobec udziału w zyskach, przejawiane przez pracowników w różnych kra- jach. Może to świadczyć o swoistym zakorzenieniu praktyki partycypacji w insty- tucjonalno-kulturowej specyfi ce różnych krajów.

I.K. Hejduk podejmuje zagadnienie nowego paradygmatu kształcenia w gospodarce opartej na wiedzy – chodzi o rosnącą rolę wirtualizacji procesów edukacyj- nych. Autorka rozważa różnice między tradycyjnym modelem szkolenia i szkole- niem korzystającym z e-learningu, akcentując defekty dotychczasowego modelu edukacji i kładąc nacisk na potrzebę rozwoju edukacji e-learningowej w społeczeń- stwie i gospodarce opartych na wiedzy. Potrzeba ta zarysowuje się ze szczególną wyrazistością w Polsce, której edukacyjne zapóźnienie wobec wielu krajów zostało udokumentowane w badaniach. Oczywiście sama wirtualizacja nie rozwiąże pro- blemu owego zapóźnienia. Ma ono wiele wymiarów, analizowanych przez peda- gogów i dydaktyków, toczących dyskusje nad alternatywnymi modelami praktyki edukacyjnej, dokonujących systematycznej krytyki treści i metod nauczania. Pyta- nia, jakie zadaje autorka w końcowej części artykułu, zdają się wzywać do szerszej debaty między przedstawicielami nauk o zarządzaniu, nauk pedagogicznych i krę- gów praktyki zarządzania szkolnictwem.

B. Podskrobko skupia uwagę na mapie paradygmatów uprawiania nauki o za- rządzaniu środowiskiem. Wywodząc całą dyscyplinę nauk o zarządzaniu środo- wiskiem z ewolucjonizmu, dzieli występujące w niej paradygmaty na społeczno- -ekonomiczne i problemowe, dokonując ich systematycznego przeglądu. Formułuje tezę, iż „paradygmat ochrony procesów życia będzie kształtować system zarządza- nia środowiskiem w najbliższych dziesięcioleciach” [s. 210]. Zarządzanie środowi- skiem, jako zespół nauk i jako praktyka decyzji podejmowanych przez menedżerów i polityków, dotyczy fundamentalnego zagadnienia przetrwania życia. Wobec pro- blemu o takiej wadze musimy dysponować odpowiednio potężnym narzędziem in- telektualnym, umożliwiającym wyprowadzenie rozmaitych działań nakierowanych na ochronę życia na Ziemi. Autor defi niuje istotę jednoczącego podejścia cywilizacji postindustrialnej do ochrony życia na Ziemi, integrując w granicach swojej propo- zycji trzy rodzaje działań – wiodące, tradycyjne i wspomagające [s. 211]. Wskazuje też na niezbędny dla sukcesu zarządzania środowiskiem warunek: uformowanie się aksjologicznej zgody – zgody polityków, przywódców, ale i zwykłych ludzi, uznają- cych za priorytet podjęcie i wdrożenie skutecznych działań na rzecz ochrony życia na naszym globie.

WZ_1_09_k2.indd 118

WZ_1_09_k2.indd 118 2010-01-08 11:10:202010-01-08 11:10:20

(6)

L. Korporowicz kładzie w swoim artykule nacisk na konieczność zbudowania

„transgresywnej koncepcji zarządzania międzykulturowego” [s. 213]. Konieczność tę wywodzi z nasilających się procesów globalizacji i ich rozlicznych konsekwencji.

Teoretyczny kontekst transgresji kulturowej obejmuje konwencje i standardy po- sługiwania się pojęciem kultury przez naukę i praktykę zarządzania, zaniechanie redukcji komunikowania do zachowań organizacyjnych i wykorzystanie zawartych w nim elementów intencjonalnych i prospektywnych, wyeksponowanie sprawczego potencjału i dynamizmu kultury. Autor polemizuje z niektórymi popularnymi teza- mi na temat kultury organizacyjnej (i kultury w ogóle), wskazując na ograniczające wyobraźnię schematy, takie jak np. programowanie umysłu, nacisk na behawioralny i przystosowawczy charakter kultury. Można powiedzieć, że proponuje uprzywile- jować konstytuującą rolę kultury w miejsce dotychczas forsowanej funkcji ograni- czającej czy determinującej. Autor proponuje „wyzwolenie” paradygmatu zarządza- nia międzykulturowego z dziedzictwa pierwszych koncepcji kultury, budowanych i rozwijanych przez antropologów na podstawie badań w społecznościach pierwot- nych i wskazuje kierunek wielkiej reorientacji – w stronę dostrzeżenia tkwiących w kulturze współczesnej możliwości wyzwalania zmiany, ciągłego stawania się i rozwoju.

Podsumowując, stwierdzamy, iż ponad wszelką wątpliwość recenzowana pra- ca jest jedną z najwartościowszych publikacji podejmujących refl eksję nad stanem i perspektywami nauk o zarządzaniu, uwzględniając zarówno polskie, jak i zagra- niczne doświadczenia. Autorzy budowali swoje propozycje, akceptując formułę paradygmatu defi niowanego w ślad za T. Kuhnem jako podzielany „przez społecz- ność naukową danego czasu i przyjmowany powszechnie wzorzec nauki (…) wraz z założeniami fi lozofi cznymi stanowiącymi jego podstawę” [s. 24]. Rozważania zamieszczone w książce zdają się koncentrować wokół paradygmatu holistyczno- -organicznego – obrazują go w dziesięciu obszarach nauk o zarządzaniu. Zapewne możliwy jest inny punkt wyjścia i inny dobór paradygmatów współczesnego za- rządzania. Można przykładowo zastanawiać się, czy wszystkie dziedziny przedsta- wione w publikacji wyczerpują kryteria bycia paradygmatami, czy nie pominięto jakiegoś znaczącego paradygmatycznego obszaru, czy prezentacja wyników badań empirycznych jest charakterystyką paradygmatu. Jednak tego rodzaju uwagi nie wzbogaciłyby w znaczący sposób perspektywy intelektualnej oferowanej w książ- ce. Za wartość wniesioną przez autorów uznać należy podjęcie kwestii „zagadek”, tzn. nierozwiązywalnych lub też rozwiązywanych w niedostateczny sposób proble- mów współczesnego zarządzania. Każdy z artykułów odsyła do tych sprawiających kłopoty kwestii i zarysowuje perspektywę ich przezwyciężenia. Można powiedzieć, że w ramach przyjmowanych przez autorów założeń i defi nicji publikacja znakomi- cie broni się przed standardowymi zarzutami recenzentów.

Z obowiązku godzi się wskazać na kilka drobniejszych usterek natury edytorskiej. Otóż w publikacji napotkać można na literówki, błędy w pisowni nazwisk autorów cytowanych publikacji, błędy w pisowni wyrazów anglojęzycznych. Oto kilka przykładów: na s. 64 „kapitalizm właścicielski” tłumaczony jest jako proprie- try capitalism, na s. 65 znajduje się tłumaczenie zwrotu „konsumpcja masowa” jako

WZ_1_09_k2.indd 119

WZ_1_09_k2.indd 119 2010-01-08 11:10:202010-01-08 11:10:20

(7)

mas konsumption, nazwisko Nancy Koehn jest pisane jako Koehen (s. 62), Wetherill jest pisane także jako Weatherill (s. 63), na stronach 102 i 105 widnieją nazwiska Ch. Hampden-Turnera i F. Trompenaarsa pisane jako Hempten-Turner i Trompenars.

Usterki te nie obniżają wartości książki – są natomiast świadectwem obniżonej ja- kości pracy edytorskiej.

Bibliografi a

1. Clegg S., (1995), Modern Organizations. Organization Studies in the Postmodern World, Sage Publica- tions, London-Thousand Oaks-New Delhi 1995.

2. Crozier M., (1993), Przedsiębiorstwo na podsłuchu. Jak uczyć się zarządzania postindustrialnego, PWE, Warszawa 1993.

3. Koontz H., (1961), The Management Theory Jungle, „Academy of Management Journal”, nr 4 (3).

4. Morgan G., (1997), Obrazy organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.

5. Such J., (1972), Wstęp do metodologii ogólnej nauk, wyd. II, UAM, Poznań.

WZ_1_09_k2.indd 120

WZ_1_09_k2.indd 120 2010-01-08 11:10:202010-01-08 11:10:20