Elżbieta Stojanowska
Rzeczywisty i pożądany rodzaj płci
psychologicznej wśród studentów i
osób pracujących
Studia Psychologica nr 7, 151-167
2007
Studia Psychologica UKSW 7 (2007) s. 151-168
ELŻBIETA STOJANOW SKA
W yższa Szkoła F inansów i Z arząd zan ia U niw ersytet K ardynała Stefana W yszyńskiego
R Z E C Z Y W IS T Y I P O Ż Ą D A N Y RO D ZA J P Ł C I P S Y C H O LO G IC Z N E J W ŚRÓD S T U D E N T Ó W I OSÓB P R A C U JĄ C Y C H
THE REAL AND DESIRABLE GENDER SCHEMA
BETWEEN HIGH SCHOOL STUDENTS AND WORKING PEOPLE Abstract
The present study was performed to describe real and desirable gender schema in men and women group: university students and working people in middle adulthood. IPP - Polish version Bern Sex Role Inventory - was used to measure gender schema. Results indicated that there were bigger differences among men and women with reference to the real than the desirable gender schema. Women were more feminine than men and men were more masculine than women, however most subjects desired to have higher level male than female traits, with the exception of women working in female stereotyped professions who wanted to have the same level of both kinds' traits. The age of subjects differentiated gender schema only in women groups: younger women, compared with working women, were more androgynous and more often desired to have androgynous schema.
1. KULTUROWE UW ARUNKOW ANIA AKCEPTACJI CECH KOBIECYCH I MĘSKICH
W różnym stop niu jesteśm y zadow oleni z tego, jacy jesteśmy. Im bardziej ak cep tujem y siebie, ty m bardziej spostrzegany w izeru n ek własnej osoby zbliża się i zlewa z w izeru n k iem po żąd an y m (H orney, 1937; H iggins, 1987; Rogers, 1942).
Poziom sam oakceptacji jest w ypadkow ą zarów no czynników kulturow ych, jak i indyw idualnych. W k u ltu rz e Z achodu, pow szechnie uw ażanej za bardziej op ty m istyczną od k u ltu ry W schodu (por. H eine i in., 1999), ludzie w ykazują pow szech ną skłonność do faw oryzow ania własnej osoby, gdyż posiadan ie pozytyw nej sa m o oceny trak tu je się jako niezbyw alne praw o jed n o stk i i w ażne k ry te riu m zdrow ia psychicznego. Czy je d n a k wszyscy m ają jed nakow y dostęp do źródeł sam ozadow o lenia? K ultura Z acho du uw ażana jest za k u ltu rę m ęską, w której cechy m ęskie są wyżej cenione o d kobiecych, dlatego też w iększe szanse n a w ysoki poziom sam o akceptacji m ają m ężczyźni niż kobiety (D eseran, Falk, 1982; Klings i in„ 1999, M a jor i in., 1999; Silver, Ryan, 1983).
W edług H ofstede (1998), m ęskość - kobiecość k u ltu ry przejaw ia się nie tylko w priorytecie jednych w artości n ad d ru g im i, lecz tak że w sto pn iu dym orfizm u
płciowego - p rzek o n an iu o o dm ien n o ści ról płciowych. K u ltu ry m ęskie p o d k re śla ją odm ien n o ść (kom plem entarność) ról płciowych, k u ltu ry kobiece różnice te za m azują, trak tu jąc je jako role pokryw ające się, dostępne i m ożliwe do realizacji przez przedstaw icieli obu płci. Dlatego też k u ltu ry kobiece (należące w świecie do m niejszości) nazyw ane są egalitarnym i i głów nie w nich w artościow anie cech k o biecych i m ęskich w ydaje się bardziej spraw ą in d y w id u aln ą jed n o stk i niż kw estią jej przynależności płciowej.
K ultu ra polska u w ażana jest przez zdecydow aną większość polskich badaczy za k u ltu rę m ęską (por. Kwiatkowska, 1999; Strykowska, 1992). A rg u m e n ta m i p rz em a w iającym i za ty m są: przew aga m ężczyzn na w ysokich prestiżow ych stanow iskach, niższe zarobki kobiet niż m ężczyzn z ty m sam ym w ykształceniem , w iększe tru d ności kobiet ze znalezieniem pracy, niższa społeczna sam oocena kobiet niż m ęż czyzn. O d m ien n e stanow isko zajmuje Boski (1999), zaliczając k u ltu rę polską do kobiecych na podstaw ie tak ich jej właściwości, jak (m.in.): silny k u lt m ary jn y w Pol sce, k u lt M atki Polki (ukształtow any w okresie zaborów) czy kobiece cechy języka polskiego (liczne zd robnienia językowe). N ależy sądzić, że pow yższe stanow iska nie w ykluczają się w zajem nie, lecz k oncentru ją n a o d m ienn ych obszarach polskiej rzeczywistości: pierw sze stanow isko skupia uwagę n a tw ardych w skaźnikach so cjologicznych (płace, p oziom za tru d n ien ia, reprezentacja kobiet i m ężczyzn w s tru k tu ra c h władzy), d ru g ie stanow isko kon centru je się ną histo rii i tradycji k u l tu ry polskiej (w artości religii katolickiej, roli m atk i w w ychow aniu dzieci itp.). Sprawą o tw artą jest w artościow anie obu tych rzeczyw istości (współczesnej - m er kantylnej i tradycyjnej - sym bolicznej) i ew entualny ko nflikt w artości w św iado m ości Polek i Polaków.
2. PSYCHOLOGICZNY W YM IAR KOBIECOŚCI I MĘSKOŚCI
Kobiecość i m ęskość m a w y m iar nie tylko biologiczny, ale psychologiczny. O d drugiej połow y XX w. w psychologii rozpow szechniony jest pogląd głoszący, że kobiecość i m ęskość to dym ensje cech psychicznych niezależnych od siebie, w ystę pujące zarów no u kobiet jak i m ężczyzn. To dualistyczne rozum ienie płci psycho logicznej (Bem, 1974; Spence, H elm reich, 1978) kom plikuje obraz sam oakceptacji jednostki. N ależy bow iem sądzić, że w k u ltu rze m ęskiej jed n o stk i identyfikujące u siebie wysokie nasilenie cech m ęskich (niezależnie o d swojej płci biologicznej) charak tery zu ją się w yższym poziom em d o b ro stan u psychicznego aniżeli jed n o stk i przypisujące sobie w ysokie nasilenie cech kobiecych (por. BassofF, Glass, 1982; Tay lor, Hall, 1982).
O czekuje się, że w k u ltu rze m ęskiej, niezależnie o d płci fizycznej i w ieku jed nostki, po żąd an y jest w yższy poziom cech m ęskich niż kobiecych, a zatem , p a ra doksalnie, to typow e - kobiece kobiety w m niejszym sto pn iu po w in ny akceptow ać swoją płeć psychologiczną w p o ró w n an iu z nietypow ym i kobietam i o męskiej płci psychologicznej.
Płeć psychologiczna jest zjaw iskiem kultu ro w y m , opierającym się na cechach w danej k u ltu rze uw ażanych za typow e dla danej płci - stereotypach płciowych, które p ełn ią nie tylko funkcje desk ryp tyw ne, ale i no rm aty w n e - wyznaczające jednostce odpow iednie dla niej zachow ania (Fiske, 1993). W efekcie socjalizacji nagradzającej zachow ania typow e oraz karzącej zachow ania nietypow e, typow a
płeć psychologiczna - m ęska w śród m ężczyzn oraz kobieca w śród kobiet, są p łcia m i najczęściej w ystępującym i (por. Twenge, 1997).
To, co pow szechne, niekoniecznie m usi być je d n a k p o żądan e w w ym iarze je d nostkow ym . B adania A uster i O h m (2000) wykazały, że w śród badanych stu d e n tów społecznie pożąd an y obraz kobiety i m ężczyzny w k u ltu rze am erykańskiej jest bardziej stereotypow y (bazuje n a cechach tradycyjnie u znanych za typow e dla płci) niż p o żąd an y obraz własnej osoby. P ożądany w izeru n ek własnego „ja” w śród s tu dentów obu płci był zbliżony do siebie i zaw ierał zarów no cechy m ęskie jak i kobie ce. Z kolei b ad a n ia Street i w spółpracow ników (1995) pokazały, że b ad a n i oceniali typow ego m ężczyznę i typow ą kobietę w bardziej stereotypow y sposób n iż idealną kobietę i m ężczyznę w k u ltu rze am erykańskiej.
N ależy sądzić, iż w k u ltu rze męskiej pożąd an y obraz własnej płci psychologicz nej bardziej odbiega od posiadanej płci psychologicznej w grupie kobiet niż w g ru pie m ężczyzn, dlatego że typow a dla kobiet płeć kobieca bazuje n a cechach k u ltu rowo niżej cenionych niż typow a dla m ężczyzn płeć męska.
Identyfikacja własnej płci psychologicznej bazuje na sam oopisie jednostki, k tó ry m oże zm ieniać się w zależności od kontekstu społecznego i roli, w którą wchodzi jednostka. Zależność taką ujaw niły b adania Sm itha i w spółpracow ników (1999), w których badani o dm iennie opisywali siebie w inw entarzu płci psychologicznej San d ry Bem (BSRI) w różnych sytuacjach społecznych, takich jak: spotkanie z przyja ciółmi, praca, ran d k a itp. W yniki tych b ad ań pokazują, że po d w pływ em sytuacji (wejścia w określoną rolę społeczną) jednostka m oże przypisyw ać sobie o dm ienne cechy, gdyż sytuacja w ym usza specyficzne zachowania, opisyw ane następnie za p o m ocą odpow iednich przym iotników Przykładowo: ta sam a osoba w sytuacji spotka nia z przyjaciółm i m oże spostrzegać siebie jako osobę bardziej w rażliw ą na potrzeby innych (cecha kobieca) niż w sytuacji pracy, w której oczekuje się od niej przede wszystkim niezależności oraz szybkiego podejm ow ania decyzji (cechy męskie).
Jednostka w chodzi w określone role częściej n iż w in n e (np. w tradycyjnej r o dzinie m atk a intensyw niej opiekuje się sw oim i dziećm i n iż ich ojciec), dlatego też jest sk ło n n a p rzypisyw ać sobie cechy zw iązane z d o b ry m w y p e łn ian ie m ty p o wych dla niej obow iązków . W edług teo rii ról społecznych Alice Eagly (1987), ce chy stereotypow o p rzypisyw ane kobietom i m ężczyznom nie w y nikają z różnic w rodzonych, lecz z o d m ien n eg o pro cesu socjalizacji, podczas którego kobiety i m ężczyźni przy dzielani są do od m ien n y ch ról społecznych. Role te w ym uszają specyficzne zachow ania, n a podstaw ie k tórych identyfikujem y o d m ien n e cechy u kobiet i m ężczyzn.
Aczkolwiek poziom sam oakceptacji w ydaje się w zględnie stałą w łaściw ością je d nostki, jej w ysokość podlega w ah an io m w zależności o d stopnia skuteczności, z ja kim jed n o stk a realizuje w łasne zadan ia i role społeczne.
3. DOŚW IADCZENIE ZAWODOWE A WARTOŚCIOWANIE CECH KOBIECYCH I MĘSKICH
Jedną z w ażnych ról społecznych jest rola zawodowa. W ejście w n ią jest w y p a d kową wielu czynników : sytuacji na ry n k u pracy, oczekiw ań społecznych, w y kształ cenia i p otrzeb jed no stki. N iew ątpliw ie jest także tak, że w ykonyw anie określonej pracy rozw ija zainteresow ania i p otrzeby jed n o stk i oraz sposób w idzenia siebie (por. Kohn, 1976; K ohn, Słom czyński, 1990; R oberts, 1997).
Z n an ą w socjologii i psychologii teorią dotyczącą w p ły w u pracy n a w artościo w anie cech jest teo ria K ohna (Kohn, 1976; Kohn, Słom czyński, 1990). Zgodnie z nią w artości rodzicielskie w iążą się z ch arak terem p racy zawodowej rodziców. Rodzice gorzej w ykształceni, zajm ujący p o d rz ęd n e stanow iska pracy, polegające na w yko nyw aniu rutynow ych zadań, wyżej cenią w artości konform istyczne (posłuszeń stwo, uprzejm ość, konw encjonalność) aniżeli rodzice dobrze w ykształceni, w yko nujący bardziej złożone prace, w których liczy się kreaty w n ość i niezależność. Ci o statn i wyżej cenią w artości sam okierow ania. A nalogicznie należy sądzić, że w y konyw anie określonej pracy m oże prow adzić do o dm iennego spostrzegania siebie oraz w artościow ania cech kobiecych i m ęskich, bardziej lub m niej przydatnych w danej pracy. W tak ich pracach jak pielęgniarstw o (praca typow o kobieca) cechy ekspresyjne ty p u ciepły, w rażliw y itp. są bardziej p rzyd atn e n iż w pracy inżyniera- architekta, sam otnie siedzącego przy desce kreślarskiej; w jego p racy pom ysłowość, k reaty w ność czy niezależność (cechy in stru m en taln e częściej przypisyw ane m ęż czyznom n iż kobietom ) liczą się bardziej niż cechy in terp erso n aln e (częściej przy pisyw ane kobietom ).
N ależy oczekiwać, że w śród osób pracujących c h a rak ter pożądanej płci psycho logicznej zależy od rodzaju w ykonyw anej pracy; w pracach objętych stereotypem płciow ym wyżej cenione p o w inny być cechy odpow iednie do ch a ra k te ru pracy aniżeli w pracach uniw ersalnych - nie objętych stereotypem płciow ym . Czyli w p racy m ęskiej pożąd an y poziom cech m ęskich m oże być w yższy niż w pracy kobiecej lub uniw ersalnej (nie objętej stereotypem płciow ym ), a w p racy kobiecej po żąd an y poziom cech kobiecych pow inien być w yższy niż w p racy m ęskiej lub uniw ersalnej.
4. ZM IANY ROZWOJOWE W OCENIE CECH KOBIECYCH I MĘSKICH
W artościow anie cech m ęskich i kobiecych m oże tak że zależeć od etapu rozw o jowego jedno stk i. W okresie wczesnej dorosłości, kiedy jed n o stk a staje p rzed zada niem bud ow ania trw ałych zw iązków z in n y m i ludźm i, zwłaszcza z p a rtn e re m płci przeciw nej - posiadanie cech psychicznych uw ażanych za typow e dla własnej płci biologicznej m oże być bardziej p o żądane niż w okresie późniejszym (Erikson, 1968; G u tm an n , 1987; H elson, M oane, 1987; Twenge, 1997).
Z akładając praw idłow y przebieg rozw oju psychicznego jed no stk i, w okresie średniej dorosłości po zaspokojeniu p otrzeby przynależności i bliskości z p a r tn e rem płci przeciw nej oraz adaptacji do roli rodzica, w yrazistą rolą społeczną staje się rola zawodowa, niekoniecznie objęta stereotypem płciow ym . N ależałoby zatem oczekiwać, że w okresie wczesnej dorosłości więcej jest osób pragnących posiadać typow ą płeć psychologiczną (kobiecych kobiet i m ęskich m ężczyzn) niż w okresie średniej dorosłości. Z kolei w okresie średniej dorosłości m ożna oczekiwać an d ro - gynizacji - nasilenia cech m ęskich u kobiet i cech kobiecych u m ężczyzn (Gut m an n , 1987; H elson, M oane, 1987; Twenge, 1997).
Prezentow ane w arty k u le b ad a n ia m ają ch a rak ter b a d a ń poprzecznych - osoby b ad an e ró ż n iły się nie tylko wiekiem , lecz także d atą uro dzen ia, dlatego wielce p raw dopodobny jest m askujący zm iany rozwojowe efekt k o h o rty (por. Tuner, H elm s, 1995). O soby bad an e w okresie średniej dorosłości należą do pokolenia, które dojrzew ało w okresie kom unistycznego ustroju: ograniczonych sw obód oby
w atelskich oraz nikłego dostępu do k u ltu ry Z ach odu oraz ideologii fem inizm u. Z k o lei b ad an i studenci zostali w ychow ani w k u ltu rze otw artej na tren d y p łynące z Z a chodu, prom ujące daleko idące rów noupraw nien ie kobiet i m ężczyzn. Ponadto, tru d n a sytuacja na polskim ry n k u pracy (brak p racy oraz niskie pensje) sprawiają, że w spółczesne m łode Polki nie m ogą liczyć na rolę żony p rz y pracu jący m m ężu, masowo idą na stu d ia i są św iadom e, że znalezienie pracy, naw et typow o kobiecej, w ym aga o d nich zarów no in terperson alnych jak i in stru m en taln y ch um iejętności. N ależy sądzić, że pracujący dziś dorośli w śred n im w ieku byli kiedyś bardziej k o n serw atyw ni w swoich w artościow aniach cech kobiecych i m ęskich niż w spółcześni studenci, zatem potencjalnie m ożliwe różnice w obrazie rzeczywistej i pożądanej płci psychologicznej o bu gru p są tru d n e do przew idzenia; dlatego też w tej kw estii postaw iono tylko pytanie.
5. PYTA NIA I HIPOTEZY BADAWCZE
Sform ułow ano następujące hipotezy:
1. N iezależnie o d w ieku i płci fizycznej badanych po żąd an y poziom cech m ę skich jest w yższy od pożądanego poziom u cech kobiecych. O znacza to, że m niej kobiet niż m ężczyzn p ragn ie m ieć typow ą płeć psychologiczna, n ato m iast więcej kobiet niż m ężczyzn p ragnie m ieć skrzyżow aną płeć psychologiczną.
2. W grupie osób pracujących posiadany i p o żąd an y poziom cech m ęskich i k o biecych zależy o d c h a ra k te ru pracy:
a. M ężczyźni w ykonujący m ęskie zaw ody charak tery zu ją się w yższym nasile niem posiadanych i pożądan ych cech m ęskich aniżeli m ężczyźni w ykonujący prace uniw ersalne.
b. K obiety w ykonujące kobiece zaw ody charak tery zu ją się w yższym nasileniem posiadanych i pożądanych cech kobiecych aniżeli kobiety w ykonujące prace u n i wersalne.
P ytanie
Czy istnieją i n a czym polegają różnice w obrazie rzeczywistej i pożądanej płci psychologicznej m ięd zy b ad an y m i w okresie wczesnej oraz średniej dorosłości?
M ETODA Przebieg badania
B adania przep ro w adzono w dw óch grupach: studentów studiów stacjonarnych oraz osób pracujących. W obu grup ach b ad a n ia m iały c h a rak ter dobrow olny i a n o nim ow y: b a d a n i zaznaczali tylko w iek i płeć.
W śród stud entów bad an ie m iało c h a rak ter g ru po w y - z reg u ły odbyw ało się na początku lub końcu zajęć. B adania w grupie osób pracujących przeprow adzono indyw idualnie w m iejscu pracy.
B adani najpierw w y p ełn iali inw entarz płci psychologicznej (IPP) w wersji orygi nalnej (oceniali rzeczyw isty poziom cech), a następnie w wersji pożądanej (ocenia li pożądane nasilenie cech).
Instrukcja do p o m iaru pożądanego poziom u cech kobiecych i m ęskich brzm iała: Oceń, w jak im stop niu chciałbyś m ieć k ażdą z poniższych cech:
1 - zupełnie nie chciałbym tak i być 2 - raczej nie chciałbym ta k i być
3 - chciałbym tak i być w przeciętnym stopniu 4 - chciałbym tak i być w znacznym stopniu 5 - zdecydow anie ta k i chciałbym być.
Po w y p ełn ien iu obu arkuszy przecho dzono do drugiego etapu badań, którego w y n ik i nie są w ty m arty k u le om aw iane.
Osoby badane
C h arakterystyk ę osób badanych przedstaw ia tabela 1.
Tabela 1. G rupy osób badanych w yróżnione ze względu na wiek, płeć oraz rodzaj w ykonywanej pracy
S tudenci O soby pracujące
Płeć Liczba o. b. Średnia w ieku Płeć Rodzaj pracy Liczba o. b. Średnia w ieku m ężczyźni 452 20,2 (0,9)* m ężczyźni m ęska 208 44,1 (5,4)
kobiety 516 20,2 (0,9) uniw ersalna 109 44,5 (6,1)
kobiety kobieca 187 44,2 (5,5) uniw ersalna 216 44,4 (5,7)
*w nawiasach odchylenia standardowe
O sobam i bad an y m i byli studenci studiów dziennych (okres wczesnej dorosłości) oraz osoby pracujące (w okresie średniej dorosłości). Obie bad an e g ru p y ró ż n iły się m iędzy sobą jednocześnie w iekiem i dośw iadczeniem zawodowym .
Studenci w w ieku 19-22 lat, studiow ali w W yższej Szkoły Finansów i Z arząd za nia w W arszawie na I ro k u studiów stacjonarnych: 452 m ężczyzn oraz 516 kobiet, n a k ierun kach: zarządzania, rachunkow ości oraz psychologii. Ś rednia w ieku w y nosiła 20,2 lat.
C h ara k te r studiów dziennych oraz w iek badanych stud entów gw arantow ał, że dośw iadczenie zawodowe tej g ru p y było niewielkie.
O sobam i pracującym i było 720 osób: 403 kobiety i 317 m ężczyzn (średnia wieku: 44,3) w ykonujących przez m in im u m o statn i rok jed n ą z trzech rodzajów prac: ko biecą (w realiach polskich zdom inow aną przez kobiety), m ęską (zdom inow aną przez m ężczyzn) lub uniw ersalną (nie objętą stereotypem płciow ym , rów nie często w ykonyw aną w Polsce przez kobiety, jak i m ężczyzn). B ezpośrednim spraw dzia nem popraw ności typizacji pracy było p rzeko nan ie sam ych badanych, że praca, k tó rą w ykonują, jest zd om ino w ana w ich firm ie przez pracow ników jednej płci lub w ykonyw ana przez przedstaw icieli obu płci. Ze w zględu n a tru d n o ść d otarcia do kobiet w ykonujących zawody m ęskie oraz m ężczyzn pracujących w zaw odach k o biecych przyjęto następującą zasadę doboru: w zaw odach kobiecych zbadano tylko kobiety, w zaw odach m ęskich - m ężczyzn, n ato m iast w zaw odach uniw ersalnych - kobiety i m ężczyzn. O soby pracujące m iały m in im u m średnie w ykształcenie i w y konyw ały następujące prace:
Prace kobiece: pielęgniarki, nauczycielki w przedszkolu i m łodszych klasach szkoły podstawowej, sekretarki, pracow nice biurow e, pracow nicy socjalni, lekarze- -pediatrzy.
Prace męskie: wojskowi, policjanci, piloci, informatycy, elektrycy, kierowcy taksówek. Prace uniw ersalne: księgowi, agenci ubezpieczeniow i, p racow nicy b an k u , leka rze (interniści, stom atolodzy), k u ra to rzy sądowi, handlowcy.
W celu spraw dzenia, czy osoby o różnej płci fizycznej oraz w ykonujące różną pracę różnią się m iędzy sobą wiekiem , w y konano dla zm iennej „w iek” następujące analizy w ariancji:
W całej grupie: dw uczynnikow ą analizę wariancji: płeć fizyczna x g rupy wiekowe (studenci - osoby pracujące). Uzyskano jeden oczyw isty efekt głów ny g ru py w ieko wej: F (1,1684) = 16846; p <0,000001 (w grupie studentów średnia wieku: 20,2; w g ru pie pracujących: 44,3), natom iast nie uzyskano żadnych efektów dla płci fizycznej (F<1), czyli kobiety i m ężczyźni nie różnili się m iędzy sobą po d względem wieku.
W grup ach osób pracujących, oddzielnie w grupie kobiet i m ężczyzn, w ykonano jednoczynnikow e an alizy w ariancji sprawdzające, czy istnieje zw iązek m ięd zy r o dzajem w ykonyw anej p racy a w iekiem badanych. W grupie kobiet: an aliza w a ria n cji dla rodzaju w ykonyw anej p racy (kobieca-neutralna): F (1,401) <1, oraz w grupie m ężczyzn: an aliza w ariancji dla rodzaju p racy (m ęska, neutralna): F (1,315) < 1 pokazały, że nie m a zw iązku m ięd zy rodzajem p racy a w iekiem badanych.
6. IN W ENTAR Z PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ
Polska wersja inw entarza do oceny płci psychologicznej (IPP, K uczyńska, 1992) opiera się na koncepcji płci psychologicznej S. L. Bem (1975). U tw orzono ją n a bazie polskiego stereotypu kobiecości i m ęskości, w yłonionego w populacji studentów wyższych uczelni.
W artości m ediany dla natężenia cech kobiecych i m ęskich stanow ią k ry te riu m w yróżnienia dw óch poziom ów nasilenia cech (niskiego i wysokiego), na podstaw ie których dokonuje się klasyfikacji osób do określonego ty p u płci psychologicznej. Z arów no w b ad an iach Kuczyńskiej (1992), jak i tych prezentow anych w artyk ule (wykonanych w 2004/2005 r.), ze względu na nieró w n ą liczebność m ężczyzn i k o biet posłu żo n o się średnią z m ed ian oddzielnie obliczanych w grupie kobiet i m ęż czyzn. W b ad an iach prezentow anych w arty k u le m ed ian y dla cech kobiecych i m ę skich obliczono na podstaw ie w yników uzyskanych w grupie stud entów (analo gicznie: w y n ik i stu dentów p osłu żyły norm alizacji w oryginalnej wersji IPP K u czyńskiej z 1992 r.). P rezentuje je tabela 2.
Tabela 2. W artości m ed ian dla cech kobiecych i m ęskich w grupach polskich studentów obu płci na podstaw ie badań z 1992 i 2004/2005 r.
G rupa B adania K uczyńskiej 1992 r. Liczebność B adania Stojanowslciej 2004/2005 Liczebność M ężczyźni К 49 39 К 53 452 M 52 M 54 K obiety К 54 40 К 57 516 M 46 M 48 Razem (średnia m edian) К 51,5 К 55 M 49 M 51
W Y N IK I
1. O b raz rzeczyw istej płci psychologicznej w g ru p ie stu d en tó w i osób p ra c u ją cych
Na wstępie spraw dzono, czy poziom nasilenia cech kobiecych i m ęskich osób badanych wiąże się z ich płcią fizyczną, a także, czy w iek badanych różnicuje w y niki. W ty m celu w ykonano trój czynnikow ą analizę w ariancji płeć x w iek x cechy (kobiece-m ęskie), gdzie dwa pierw sze czy n n ik i m ają ch a rak ter m iędzyg ru po w y a o statn i - c h a rak ter w ew nątrzgrupow y.
U zyskano przew idyw any efekt in terakcyjny płeć fizyczna x cechy: F (1,1684) =38,8;
p < 0,00001, którego sens ilustruje tabela 3.
Tabela 3. Średnie wartości cech męskich i kobiecych wśród kobiet i mężczyzn w całej grupie
M ężczyźni N =769
K obiety N = 919
Cechy m ęskie Cechy kobiece Cechy m ęskie Cechy kobiece
52,18b 51,54b 46,87a 55,98c
(8,14)* (6,98) (8,6) (6,3)
A,b,c - W teście Tukeya dla nierównych liczebności średnie oznaczone tą sam ą literką nie różnią się od siebie na poziom ie p <0,05.
* w nawiasach odchylenia standardowe
Jak pokazuje tabela 3, kobiety deklarują w yższy o d m ężczyzn poziom cech ko biecych (odpow iednie średnie: 55,98 dla kobiet i 51,54 dla m ężczyzn), a m ężczyźni w yższy od kobiet poziom cech m ęskich (odpow iednie średnie: 52,18 dla m ężczyzn i 46,87 dla kobiet). W arto zw rócić uwagę na to, że m ężczyźni postrzegają u siebie p o dobn e nasilenie cech m ęskich jak i kobiecych, a kobiety istotnie w yższy poziom cech kobiecych niż m ęskich.
U zyskano także efekt interakcyjny w ieku i cech: F (1,1684) = 4,95; p < 0,05 p o k a zujący, że studenci deklarow ali w yższy poziom zarów no cech m ęskich jak i kobie cych w p o ró w n a n iu z dorosłym i.
Efekt ten pokazuje tabela 4.
Tabela 4. Średnie nasilenie cech kobiecych i męskich w grupie studentów i osób pracujących
Studenci N=968 D orośli N=720
Cechy m ęskie C echy kobiece C echy m ęskie Cechy kobiece
50,97b 54,66d 48,08a 52,87c
(8,15)* (7,00) (9,26) (6,93)
A,b,c - W teście Tukeya dla nierównych liczebności średnie oznaczone tą sam ą literką nie różnią się od siebie na poziomie p <0,05.
* w nawiasach odchylenia standardow e
Ponadto, na podstawie w artości m ediany dla cech kobiecych i męskich w yodrębnio no 4 rodzaje płci psychologicznej i sprawdzono testem y2 związek m iędzy płcią fizyczną badanych a liczebnością osób przynależących do jednego z czterech rodzajów płci psy chologicznej, osobno w grupie studentów i osobno w grupie osób pracujących. Tabela 5
pokazuje liczebności kobiet i mężczyzn posiadających cztery rodzaje płci psychologicz nej w dwóch grupach wiekowych: studentów i osób pracujących.
Tabela 5. Rzeczywista płeć psychologiczna w śród studentów i osób pracujących - liczebności i procenty
Studenci m ęska kobieca n iezróżnicow ana a n d ro g y n iczn a
M ężczyźni 162 65 115 110
N = 4 5 2 35,84% 14,38% 25,44% 24,34%
K obiety 63 193 102 158
N = 516 12,21% 37,4% 19,77% 30,62%
X 2 (3, N=968) = 112,7; p<0,00001
O. pracujące m ęska kobieca n iezróżnicow ana a n d ro g y n iczn a
M ężczyźni 115 37 102 63
N = 317 36,28% 11,67% 32,19% 19,87%
K obiety 35 162 148 58
N = 403 8,68% 40,2% 36,72% 14,39%
X 2 (3, N=720) =121,3;p<0,00001
Jak pokazuje tabela 5, w obu grupach wiekowych istnieje zw iązek m iędzy płcią badanych a rodzajam i płci psychologicznej. W obu grupach wiekowych największe różnice m iędzypłciowe dotyczą płci męskiej i kobiecej. W grupie studentów prawie trzykrotnie więcej jest m ęskich (typowych) m ężczyzn niż m ęskich kobiet (płeć skrzy żowana) i ponad d w ukrotnie więcej kobiecych kobiet (płeć typowa) niż kobiecych mężczyzn (płeć skrzyżowana). W grupie dorosłych te różnice ulegają jeszcze pogłę bieniu: m ęskich m ężczyzn jest p o n ad czterokrotnie więcej niż m ęskich kobiet i p ra wie czterokrotnie więcej jest kobiecych kobiet niż kobiecych mężczyzn.
7. PO ŻĄD A NY POZIOM CECH MĘSKICH I KOBIECYCH W GRUPIE STUDENTÓW ORAZ OSÓB PRACUJĄCYCH - WERYFIKACJA I HIPOTEZY
H ipoteza I przew idyw ała, iż niezależnie od w ieku i płci osób badanych p o żą d a ny poziom cech m ęskich jest w yższy niż pożąd an y poziom cech kobiecych.
Tabela 6. Pożądane nasilenie cech m ęskich i kobiecych w p o dgrupach w yróżnionych ze względu na płeć i wiek osób badanych
Mężczyźni Kobiety Studenci N = 452 Osoby pracujące N=317 Studenci N=516 O soby pracujące N=403 c. męskie c. kobiece c. męskie c. kobiece c. męskie c. kobiece c. męskie c. kobiece
61,li d (7,48)* 53,5a (7,54) 60,li d (7,11) 52,8a (7,44) 60,34d (6,18) 57,45c (6,49) 56,5cb (7,89) 56,03b (6,99)
A,b,c... - W teście Tukeya dla grup o nierównych liczebnościach średnie oznaczone tą samą literką nie różnią się od siebie na poziomie p<0,05.
*w nawiasach odchylenia standardowe
Do weryfikacji hipotezy zastosow ano trój czynnikow ą analizę w ariancji Anowa: płeć X wiek x cechy pożądane (kobiece-męskie), gdzie dwa pierw sze czynniki m ają ch arakter m iędzygrupow y, a trzeci cz y n n ik - c h a rak ter w ew nątrzgrupow y.
U zyskano trójczyn nikow y efekt interakcyjny płci, w ieku i rodzaju cech: F (1,1682) = 5,64;p < 0,05, k tó ry pokazuje tabela n r 6.
Jak pokazuje tabela 6, hipoteza I w w iększości grup ach została zw eryfikow ana pozytyw nie: zarów no studenci obu płci jak i pracujący m ężczyźni uzyskują istotnie w yższy p o żąd an y poziom cech m ęskich niż kobiecych. Tylko w grupie pracujących kobiet preferow any poziom obu rodzajów cech jest w yrów nany. W tej grupie p o żą d any poziom cech m ęskich jest niższy niż w pozostałych grupach. W arto zw rócić uwagę n a to, że preferow any poziom cech m ęskich w śród stud entek dorów nuje w ynikom m ężczyzn z obu gru p wiekowych. M ożna zatem pow iedzieć, że stu d en tk i chcą być rów nie m ęskie jak m ężczyźni oraz bardziej od nich kobiece (w sumie: bardziej an dro gyniczne n iż m ężczyźni). W grupie osób pracujących tylko m ęż czyźni chcą być bardziej m ęscy niż kobiecy, a kobiety rów nie m ęskie, ja k kobiece. N iezależnie od w ieku kobiety deklarują w yższy p ożąd an y poziom cech kobiecych niż m ężczyźni.
Na w ysoką rangę m ęskich cech wskazuje też tabela 7 przedstaw iająca liczebności kobiet i m ężczyzn o różnej pożądanej płci psychologicznej w śród stud entów i osób pracujących.
Tabela 7. P ożądana płeć psychologiczna w śród studentów i osób pracujących obu płci - liczebności i procenty
Studenci m ęska kobieca n iezróżnicow ana a n d ro g y n iczn a
M ężczyźni 217 12 25 198
N =452 48,01% 2,65% 5,53% 43,81%
K obiety 150 25 17 324
N = 516 29,13% 4,7% 3,3% 62,91%
X 2 (3, N=918)== 44,25; p<0,0001
O. pracujące m ęska kobieca niezróżnicow ana a n d ro g y n iczn a
M ężczyźni 158 5 22 132
N = 317 49,84% 1,58% 6,94% 41,64%
K obiety 102 38 45 218
N = 403 25,31% 9,43% 11,17% 54,09%
X 2 (3, N=720)= 56,94;p<0,00001
Jak pokazuje tabela 7, m ężczyźni z obu g ru p w iekow ych najczęściej chcą być m ęscy lub and ro g y n iczn i (powyżej 40% badanych), n ato m iast kobiety chcą być głów nie an d rog yniczne (ponad 50%), a następnie m ęskie (pon ad 25%).
Porów nując w y n ik i dla rzeczywistej płci psychologicznej (tabela 5) z w y n ik am i dla płci pożądanej (tabela 7) m ożna pow iedzieć, że liczebności m ężczyzn p ra g n ą cych posiadać m ęską płeć psychologiczną (48% - w grupie studentów , 50% - w g ru pie pracującej - tabela 7) w zrastają w sto su n k u do liczby m ężczyzn identyfikują cych u siebie tę płeć (po ok. 36% w obu g rup ach m ężczyzn - tabela 5), n ato m iast liczebność kobiet pragnących m ieć typow ą kobiecą płeć psychologiczną gw ałtow nie maleje: z 37% stu dentek identyfikujących u siebie tę płeć (tabela 5) do 5% (tab. 7), a w śród kobiet pracujących z 40% posiadających typow ą płeć (tabela 5) do 9% osób pragnących tę płeć posiadać (tabela 7). W yniki te jedn ozn aczn ie dow odzą, że m ężczyźni znacznie bardziej akceptują typow ą m ęskość (wysokie natężenie cech
m ęskich p rz y n isk im nasileniu cech kobiecych) n iż kobiety - typow ą kobiecość (wysokie nasilenie cech kobiecych i niskie cech m ęskich).
Kolejne różnice m iędzypłciow e dotyczą preferencji nietypow ej płci psycholo gicznej (skrzyżowanej) u kobiet i m ężczyzn. W śród stud entów płci m ęskiej tylko niecałe 3%, a w śród pracujących m ężczyzn m niej niż 2%, p rag nie m ieć kobiecą płeć psychologiczną. W śród studentek 29%, a w śród kobiet pracujących 25% osób pragnie posiadać płeć męską.
W prawdzie kobiety nie chcą być typow o kobiece, to znacznie częściej niż m ężczyź ni pragną być androgyniczne. W ynik ten dotyczy zarów no grupy studentów jak i osób pracujących: ok. 63% kobiet i 40% m ężczyzn w śród studentów oraz 54% kobiet i ok. 42% m ężczyzn w śród osób pracujących pragnie posiadać płeć androgyniczną.
8. ZW IĄZEK MIĘDZY RODZAJEM WYKONYWANEJ PRACY A PO SIA D AN Ą I PO ŻĄD A NĄ PŁCIĄ PSYCHOLOGICZNĄ OSÓB PRACUJĄCYCH -
WERYFIKACJA II HIPOTEZY
H ipoteza II przew idyw ała, że w śród osób pracujących p osiadan y i po żąd an y p o ziom cech kobiecych i m ęskich w iąże się z ch arak terem w ykonyw anej pracy: kobie ty w ykonujące prace kobiece deklarują w yższy rzeczyw isty i p o żąd an y poziom cech kobiecych niż kobiety w ykonujące prace uniw ersalne, a m ężczyźni w y konują cy prace m ęskie przypisują sobie i p ra g n ą posiadać w yższy poziom cech m ęskich w p o ró w n a n iu z m ężczyznam i w ykonującym i prace uniw ersalne.
Tabela 8. Średnie w artości posiadanych i pożądanych cech m ęskich i kobiecych w grupie osób pracujących w różnych rodzajach zawodów
K obiety C echy posiadane C echy po żąd an e
m ęskie kobiece m ęskie kobiece
P raca kobieca 44,За 55,2b 56,3b 57,15b N = 187 (9,3)* (6,8) (7,9) (7,7) Praca 4 5,la 54,5b 56,65b 55,Оба uniw ersalna N = 216 (8,6) (5,8) (7,9) (7,7) efekty interakcyjne F (1,401) = 1,2; p < 0,2 (ns) F (1,401) = 7,09;p<0,01
M ężczyźni m ęskie kobiece m ęskie kobiece
Praca m ęska 51,7a 50,За 60b 52,6a
N = 221 (8,5) (7,2) (7,1) (7,3)
Praca 50,9a 52,la 60b 53,За
uniw ersalna N = 110 (7,9) (6,7) (7,1) (7,6) efekty interakcyjne F (1,315) = 4,3;p < 0,05 F (1,315) < 1
A,b,c... - w teście Tukeya dla nierównych liczebności średnie oznaczone tę samą literką nie różnią się od siebie na poziom ie p < 0,05.
* w nawiasach odchylenia standardow e
W grupie osób pracujących, osobno w śród kobiet i w śród m ężczyzn, w ykonano analizy w ariancji w schemacie: rodzaj p racy (objęta stereoty pem - n eutraln a) x
cechy (męskie-kobiece), oddzielnie dla cech posiadanych i cech pożądanych. W y n i ki prezentuje tabela 8.
Jak pokazuje tabela 8, w obszarze cech posiad an y ch k obiety pracujące w zaw o dach kobiecych nie ró ż n iły się od kobiet pracu jący ch w zaw odach n e u tra ln y ch an i n atężen iem cech kobiecych, an i cech m ęskich. W obu ro dzajach zaw odów p o strze g an y u siebie p o ziom cech kobiecych był w yższy n iż cech m ęskich. Efekt głów ny d la ro d zaju cech w yniósł: (F (1,401) = 401,7; p < 0,00001. Jedn ak w o b sza rze cech p o żą d an y ch w y stąp ił isto tn y statystyczn ie efekt interakcyjny: k obiety w ykonujące prace kobiece p ra g n ę ły m ieć w yższe n atężenie cech kobiecych (x=57,2) od kobiet w ykonujących prace n e u tra ln e (nie objęte stere o ty p e m p łc io w ym : X = 55,1).
W ob szarze cech p o siad an y c h u m ężczy zn u zy sk a n o p o z o rn y efekt in te ra k cyjny, gdyż w teście p o st hoc T ukeya okazało się, że p o d g ru p y w y ró ż n io n e ze w zględu n a rodzaj p ra cy nie ró ż n ią się m ięd zy sobą n atęż en iem a n i cech k o b ie cych, a n i m ęsk ich w sto p n iu isto tn y m staty stycznie. T akże w zakresie cech p o żąd an y ch n ie u zy sk a n o efektu in terak cy jn eg o , czyli rodzaj p ra cy nie ró żn ico w ał p o żą d an eg o p o zio m u a n i cech kobiecych, ani, ja k p rzew id y w an o , cech m ęskich. W ob u p ra cac h m ężczy źn i p ra g n ęli posiad ać w yższe n atęż en ie cech m ęsk ich niż kobiecych.
9. RÓŻNICE W OBRAZIE RZECZYWISTEJ I POŻĄDANEJ PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ ZW IĄ ZA N E Z WIEKIEM
O dpow iadając n a p y tan ie o różnice m iędzypokoleniow e w obrazie rzeczywistej i pożądanej płci psychologicznej, kolejne tabele przedstaw iają liczebności osób p o siadających (tabela 9) i pragnących m ieć (tabela 10) jed n ą z 4 rodzajów płci psycho logicznej w dw óch g ru p ach wiekowych: stud entów i osób pracujących.
Tabela 9. Rzeczywista płeć psychologiczna w śród studentów i osób pracujących różnej płci - dane liczbowe i procentowe
m ęska kobieca n iezróżnicow ana an d ro g y n iczn a
S tudentki 63 193 102 158 N = 516 12,21% 37,4% 19,77% 30,62% k. pracujące 35 162 148 58 N = 403 8,68% 40,2% 36,72% 14,39% Studenci 162 65 115 110 N = 452 35,84% 14,38% 25,44% 24,34% m. pracujący 115 37 102 63 N = 317 36,28% 11,67% 32,19% 19,87% К - kobiety; m - mężczyźni
W grupie kobiet uzyskano istotne różnice w obrazie rzeczywistej płci psycholo gicznej zw iązane z wiekiem : X2 (3,N=919) = 52,4; p < 0,00001. Jak pokazują dwa górne wiersze tabeli n r 9 w śród stu dentek jest więcej osób an drogynicznych i m niej niezróżnicow anych płciow o w p o ró w n a n iu z kob ietam i pracującym i. M iędzy g ru p am i m ężczyzn w różn ym w ieku nie m a istotnych różnic w obrazie płci: X2 (3, N=469) = 5,6; p < 0,2.
Tabela 10. Pożądana płeć psychologiczna w śród studentów i osób pracujących różnej płci - dane liczbowe i procentow e
m ęska kobieca niezróżnicow ana a n d ro g y n iczn a
S tudentki 150 25 17 324 N = 516 29,13% 4,7% 3,3% 62,91% k. pracujące 102 38 45 218 N = 403 25,31% 9,43% 11,17% 54,09% S tudenci 217 12 25 198 N = 452 48,01% 2,65% 5,53% 43,81% m. pracujący 158 5 22 132 N = 318 49,84% 1,57% 6,94% 41,64% к - kobiety; m - mężczyźni
Zw iązek m iedzy w iekiem badanych kobiet, a rodzajem pożądanej płci psycholo gicznej okazał się statystycznie istotny: X2 (3,N=919) = 32,49; p < 0,0001. Jak p o k a zuje tabela 10 kobiety w okresie wczesnej dorosłości nie chcą być bardziej typow e (kobiece) niż kobiety w okresie średniej dorosłości. W ręcz odw rotnie, to kobiety w okresie średniej dorosłości w niew ielkim procencie (9,4%), je d n a k d w u k ro tn ie częściej niż stu d en tk i (4,7%) deklarują kobiecą płeć psychologiczną jako p ożądaną. Jednak stu d en tk i częściej chcą być an drogyniczn e i rzadziej niezróżnicow ane płciowo od kobiet pracujących. M iędzy g ru p a m i m ężczyzn w różnym w ieku nie uzyskano żadnych istotnych różnic w obrazie pożądanej płci psychologicznej: X2 (3, N=870)= 1,92; p < 0,6; w obu grup ach m ężczyźni chcą być rów nie często męscy, jak i androgyniczni.
10. INTERPRETACJA W YNIKÓW
Celem przeprow adzonych b ad a ń było ustalenie rzeczyw istego oraz pożądanego obrazu płci psychologicznej kobiet i m ężczyzn w dw óch g rup ach wiekowych: osób w okresie wczesnej i średniej dorosłości. O czekiw ano, iż rzeczyw isty obraz własnej płci psychologicznej bardziej niż pożąd an y różnicuje kobiety i m ężczyzn z racji tego, że w spółczesna k u ltu ra polska jest k u ltu rą m ęską, w której wyżej ceni się i bardziej p ragnie posiadać cechy m ęskie niż kobiece. P rzew idyw ano tak że w ystą pienie w p ły w u rodzaju w ykonyw anej pracy na obraz rzeczywistej i pożądanej płci psychologicznej.
Z godnie z procesem socjalizacji o p a rty m na stereotypach rodzaju, kobiety ch a rakteryzow ały się w yższym nasileniem cech kobiecych, a m ężczyźni w yższym n a tężeniem cech m ęskich w p o ró w n a n iu z płcią przeciw ną (por. Twenge, 1997). Jed nocześnie większość badanych (kobiet i m ężczyzn) chciała m ieć wyższe natężenie cech m ęskich niż kobiecych. Tylko kobiety pracujące w zaw odach kobiecych oce niały na p o d o b n y m poziom ie p ożąd an e cechy m ęskie i kobiece.
N iew ykluczone jed nak, że idealny obraz polskiej kobiety w ocenie badanych płci żeńskiej byłby o d m ien n y od tego, k tó ry dotyczył własnej osoby, gdyż, jak p okazują badania, bardziej stereotypizujem y innych ludzi niż sam ych siebie (por. A ustin, O hm , 2000; W illiam s, Best, 1990). Praw idłow ość tę m ożn a w yjaśniać, odw ołując się z jednej stron y do p otrzeby spostrzegania siebie jak o osób w yjątkow ych i n iep o w tarzalnych (Taylor, Brown, 1988; W ills, 1981), z drugiej stro ny do po trzeby k o n
troli poznawczej świata, której nie da się efektyw nie zaspokoić bez stereotypizow a- nia innych ludzi (por. Fiske, 1993).
P rzyczyn hip otetycznej asy m etrii w obrazie p ożąd an eg o au to w iz e ru n k u oraz w iz e ru n k u in ny ch m o żn a u p atry w ać tak że w o d m ie n n y m w a rto ścio w an iu siebie i oto czen ia (por. W ojciszke, B aryła, 2006). Z p ersp ek ty w y działającego p o d m io tu w łasne cechy spraw cze (m ęskie) w ydają się bardziej u żyteczne n iż cechy w spól notow e (kobiece). Ten sam p o d m io t z p ersp ek ty w y biorcy zachow ań in ny ch w iększe znaczenie przy w iązu je do cech w sp ólnotow y ch n iż in s tru m e n ta ln y c h otoczenia, gdyż tylko te pierw sze g w a ra n tu ją liczenie się in n y ch z p o trze b am i jed n o stk i.
W śród badanych kobiet pożąd an y obraz własnej płci psychologicznej drasty cz nie odbiegał od o brazu płci rzeczywistej. Funkcjonow anie tradycyjnego m odelu socjalizacji w yznacza obu płciom o d m ien n e zachow ania i role społeczne, n iejed n a kowo w szak cenione. Z m odelu tego p ra g n ą więc w yłam ać się kobiety i przejść do lepszego - wzbogaconego o m ęskie cechy - świata. Jak p o kazały b ad a n ia p on ad 50% kobiet chce być an d ro g y n iczn a i ok. 25% - m ęska. Tylko od 2% do 5% kobiet chce być typow o kobieca. W p rz y p ad k u g ru p y androgynicznej m o żna m ów ić o go dzen iu własnej kobiecości z m ęskością, sw oistym kom prom isie m ięd zy tradycyjny m i oczekiw aniam i i aspiracjam i do transgresji. W p rz y p ad k u g ru p y m ęskich k o biet - o o d rz u cen iu cech kobiecych n a rzecz m ęskich.
N orm aty w n y ch a rak ter stereotypów płciow ych m a niejednakow ą m oc w o d n ie sieniu do kobiet i m ężczyzn (Aube, Koestner, 1992; M artin , 1989, 1995; Orlofsky, 0 ’H eron, 1987). W p rz y p a d k u m ężczyzn jest bardziej restrykcyjny, gdyż w y łam a nie się z m ęskiego m odelu fu nkcjon ow ania jest u tra tą tego, co w k u ltu rze Zachodu uzn an e jest za lepsze. W p rz y p a d k u dziew cząt i kobiet konsekw encje w yjścia poza schem at kobiecości nie są ta k dram atyczne, gdy w iążą się z m ęskim społecznie wyżej cenionym funkcjonow aniem . W b ad an iach po dłu żn y ch A ube i K oestnera (1992) tylko chłopcy przejaw iający w w ieku 12 lat kobiece zainteresow ania, w w ie ku d ojrzałym (31 i 41 lat) okazyw ali się gorzej przystosow ani; w p rz y p a d k u c h ło pięcych dziew cząt nie obserw ow ano negatyw nych (ani pozytyw nych) konsekw en cji dla przystosow ania w w ieku dorosłym . U zyskany rezultat interp retu je się jako efekt zróżnicow anych reakcji społecznych na nietypow e dla własnej płci zachow a nia dzieci: nieprzychylnych i odrzucających w p rz y p a d k u chłopców i neutralnych (nie oceniających) w p rz y p ad k u dziewcząt.
W praw dzie m ężczyźni nie chcą być typow o kobiecy (prawie 50% chce m ieć ty pow o m ęską płeć psychologiczną), to je d n a k ok. 40% badanych płci m ęskiej p rag nie m ieć płeć an d rogyniczną, czyli rów nie w ysoko ceni cechy kobiece jak i męskie. D eklarow anie a n d ro g y n ii jako pożądanego w ize ru n k u własnej osoby m o żn a było by u znać za przejaw egalitaryzm u, gdyby udało się w ykazać, że konsekw encją ak ceptacji określonych cech rodzajow ych jest tak że akceptacja ról społecznych z nim i zw iązanych. B adania Orlofskiego (1981) w ykazały jedn ak, że zależności m iędzy cecham i rodzajow ym i jed n o stek a ich zachow aniam i i postaw am i wobec ról płcio w ych są niewysokie. O znacza to, że z chęci po siad an ia zarów no cech kobiecych jak i m ęskich nie w y n ik a jeszcze, że w re p ertu arze w łasnych zachow ań ró w no rzęd ną w artość m ają role opiekuńcze ja k i role zw iązane z dom inacją. O szacow anie p o zio m u egalitaryzm u (versus dym orfizm u rodzajowego) w ym aga bardziej bezpo śred
nich badań, uw zględniających p o m iar akceptacji zachow ań tradycyjnie przy pisy wanych określonej płci.
Tylko w grup ach kobiet w iek różnicow ał obraz posiadanej i pożądanej płci psy chologicznej: m łodsze kobiety częściej były i częściej p ra g n ęły być an dro gy niczne niż kobiety pracujące w okresie średniej dorosłości. W y n ik ten m ożna by uznać za niezgodny z opisyw anym procesem androgynizacji osób w śred n im w ieku (Gut- m ann, 1987; H elson, M oane, 1987; Twenge, 1997, R oberts i in., 2002) gdyby nie to, że niniejsze b ad a n ia m iały ch a rak ter p oprzeczny i nie m a żadnych dow odów n a to, że badane kobiety pracujące były kilkanaście lat tem u podob ne do w spółczesnych studentek. D yn am iczny okres p rz em ian społeczno-ekonom icznych w Polsce praw dopodobnie jest przyczyną większej androgynizacji w spółczesnych studentó w niż m łodych osób w chodzących w dorosłe życie kilkanaście lat tem u. W arto też zw ró cić uwagę na to, że bad an e stu d en tk i stoją dopiero na p ro g u dorosłości i w ażne role życiowe przyczyniające się do w zrostu kobiecości u kobiet, takie jak m ałżeństw o i m a cierzyństw o (por. R oberts i in., 2002), m ają jeszcze p rzed sobą. W p rz y p a d k u p ra cujących kobiet w śre d n im w ieku m ożliw e jest, że uk ształto w any w m łodości obraz własnej płci psychologicznej i tradycyjne role płciowe (żony i m atki), w które w e szły bad ane kobiety, niezależnie od p racy zawodowej, rzutu ją na preferow any obraz własnego „ja”. Z kolei b ra k różnic w obrazie rzeczyw istej i pożądanej płci psycho logicznej m ięd zy m ężczyznam i z dw óch g rup w iekow ych dow odzi dużej stałości i użyteczności m ęskiego w zorca osobowości.
W k u ltu rz e m ęskiej cechy m ęskie kojarzo n e są z rolą idealnego m en ed ż era (Powell, B utterfield, 1989), p o zy ty w n ie korelują z z a ro b k am i (K irchm eyer, 1997), dają w iększe szanse z a tru d n ie n ia naw et w p racach typow o kobiecych (Glic i in., 1988). T akże w p rezentow anych b ad a n ia c h u zy sk an o re zu ltat w skazujący, że z p ersp ek ty w y in d y w id u aln ej cechy m ęskie ocen ian e są jako bardziej p rz y d atn e niż cechy kobiece.
Z pew ną ostrożnością należy jed n ak trakto w ać o trzy m a n e w yn ik i jako em p i ryczny dow ód m ęskości k u ltu ry polskiej. Po pierw sze d ob ór badanych do gru p nie był losowy: w śród osób z okresu wczesnej dorosłości zbadano zaledwie stud entów jednej uczelni warszaw skiej, z kolei w śród osób pracujących (w okresie średniej dorosłości) o doborze do b ad ań decydow ała do stępność do takich pracow ników , którzy spełniali k ry te ria zw iązane z charak terem w ykonyw anej pracy. Po drugie, o charak terze k u ltu ry decydują preferow ane cechy i zachow ania społeczne nie ty l ko w odniesieniu do własnej osoby, lecz rów nież otoczenia, zatem obraz własnej pożądanej płci psychologicznej nie w yczerpuje w szystkich przejaw ów m ęskości- -kobiecości kultury.
BIBLIOGRAFIA
Aube, J., Koestner, R. (1992). G ender characteristics an d adjustm ent: A lo n g itu d in al Study. Journal o f Personality and Social Psychology, 3, 485-493.
Auster, С. J., O hm , S. C. (2000). M asculinity an d fe m in in ity in co n tem p o rary A m e rican Society: A reevalution using The Bern Sex - Role Inwentory. Sex Roles, 43, 7-8, 499-528.
Bassoff, E. S., Glass, G. V. (1982). The relationship betw een sex roles an d m ental health: A m eta-analysis o f 26 studies. Counseling Psychologist, 10, 105-112.
Bem, S. L. (1974). The m easu rem en t of psychological androgyny. Journal o f Consu-
liting and Clinical Psychology, 42, 155-162.
Boski, P. (1999). M ęskość - Kobiecość jako w y m iar kultury. Przegląd koncepcji i bad ań. W: J. M iluska, P. Boski (red.), M ęskość - Kobiecość w perspektyw ie indy
w idualnej i kulturowej. W arszawa: W ydaw nictw o In sty tu tu Psychologii PAN.
D eseran, F. A., Falk, W. W. (1982). W om en as generalized o th er an d self-theory: A strategy for em pirical research, Sex Roles, 8, 283-297.
Eagly, A. H. (1987). Sex differences in social behavior: A social- role interpretation. H illsdale, NJ: Erlbaum .
Erickson, E. H. (1968). Childhood and society. New York: N orton.
Fiske, S. T. (1993). C ontrolling o th er people: The im p act o f pow er on stereotyping.
Am erican Psychologist, 48 (6), 621-628.
Glick, P., Zion, C., Nelson, C. (1988). W h a t m ediates sex d iscrim in atio n in h irin g decisions? Journal o f Personality and Social Psychology, 55, 178-186.
G u tm an n , D. L. (1987). Reclaim ed powers: Toward a new psychology o f m en and wo
men in later life. N ew York: Basic Books.
Higgings, E. T. (1987). Self-discrepancy: a th eo ry relating self an d affect. Psycholo
gical Review, 94, 319-340.
H eine, S. J., Lehm an, D. R., M arkus, H. R., K itayam a, S. (199). Is th ere a universal need for positive self-regard? Psychological Review, 4, 766-794.
H elson, R., M oane, G. (1987). P ersonality change in w om en from college to m idlife.
Journal o f Personality and Social Psychology, 53, 176-186.
Hofstede, G. (1998). M asculinity and fem inity. T housand Oaks: Sage. Horney, K. (1937) The neurotic personality o f our time. N ew York: N orton.
Hyde, J. S. (2005). The gen der sim ilarities h y pothesis. A m erican Psychologist, 6, 581-592.
K irchm eyer, C. (2002). C hange an d stability in m an agers’ gender roles. Journal o f
Applied Psychology, 87, 929-939.
Kling, K. C., Hyde, J. S., Showers, C. J., Buswell, B. N. (1999). G ender differences in self-esteem: A m eta-analysis. Psychological Bulletin, 125, 470-500.
K ohn, M. L. (1976). Social class an d p aren tal values: A n o th er co nfirm atio n o f the relationship. A m erican Social Review, 41, 538-545.
K ohn, M. L., Słom czyński, K. M. (1990). Social structure and self- direction. C am b ridge, MA: Blackwell.
K uczyńska, A. (1992). Inw entarz do oceny płci psychologicznej. Podręcznik. W arsza wa: Pracow nia Testów Psychologicznych Polskiego Tow arzystw a Psychologicz nego.
Kwiatkowska, A. (1999). Siła tradycji i pokusa zm iany, czyli o stereotypach płcio wych, W: J. M iluska, P. Boski (red.), M ęskość - kobiecość w perspektyw ie indyw i
dualnej i kulturowej. W arszawa: W ydaw nictw o In sty tu tu Psychologii PAN.
Major, B., Barr, L., Zubek, ]., Babey, S. H. (1999). G ender an d self- esteem : a m eta analysis. W: W. В. Swann, J. H. Langois & L. A. G ilbert (wyd.) Sexism and stereo
types in modern society; the gender science o f Janet Taylor Spence. W ashington,
DC: A m erican Psychological Association, 223-253.
M artin , C. L. (1989). C h ild ren s’s use o f gender-related in fo rm atio n in m ak in g social judgm ents. Developmental Psychology, 25, 80-88.
M artin , C. L. (1995). Stereotypes about child ren w ith trad itio n al an d n o n trad itio - nal gender roles. Sex Roles, 33, 727-751.
M iluska, J., Boski, P. (1999). M ęskość - kobiecość w perspektyw ie indyw idualnej i k u l
turowej. W arszaw a W ydaw nictw o In sty tu tu Psychologii PAN.
Orlofsky, J. L. (1981). Relationship betw een sex role attitudes and personality traits and the Sex Role Behavior Scale-I: A new m easure o f m asculine an d fem inine role behaviors an d interests. Journal o f Personality and Social Psychology, 40, 927-940. Orlofsky, J. L., O ’H eron, C. A. (1987). Stereotypic an d no nstereo typ ic sex role tra it
an d behavior orientations: Im plications for p erson al adjustm ent. Journal o f Per
sonality and Social Psychology, 52, 1034-1042.
Powell, G. N., Butterfield, D. A. (1989). The „good m an ag e r”: D id an d ro g y n y fare b etter in the 1980s? Group and Organization Studies, 14, 215-237.
Roberts, B. W. (1997). Plaster or plasticity: A re adu lt w ork experiences associated w ith p ersonality change in wom en? Journal o f Personality, 65, 205-232.
Roberts, B. W., H elson, R., K lohnen, E. C. (2002). P ersonality developem ent an d gro w th in w om en across 30 years: th ree perspectives. Journal o f Personality, 70, 79-102.
Rogers, C. R. (1942). Counseling and psychotherapy. Boston: H o ug hton M ifflin. Silvern, L. E., Ryan, V. L. (1983). A reexam ination o f m asculin e an d fem inine sex-
role ideals an d conflicts am ong ideals for m an, w om an, an d person. Sex Roles, 9, 1223-1248.
Spence, J. T., H elm reich, R. L. (1978). M asculinity and fem ininity. A ustin, TX: U n i versity of Texas Press.
Smith, C., Noll J., B ryant, }. (1999). The effect o f social context on gender self-con text. Sex Roles, 40, 499-512.
Street, S. K im m ei, E., Krom rey, J. (1995). R evisiting un iv ersity stu d en t gender role perceptions. Sex Roles, 33, 183-201.
Strykowska, M. (1992). Psychologiczne m echanizm y zawodowego fu nkcjonow ania
kobiet. Poznań, W ydaw nictw o N aukow e UAM.
Taylor, M. C., Hall, J. A. (1982). Psychological androgyny: Theories, m ethods, an d conclusions. Psychological Bulletin, 92, 347-366.
Taylor, S. E„ Brown, J. (1981). Illusion an d well-being: A social psychological p e r spective on m en tal health. Psychological Bulletin, 103, 193-210.
Turner, J. S., H elm s, D. B. (1995). Lifespan development. H olt, R in eh art an d W in sto n Inc.
W illiam s, J. E., Best, D. L. (1990). M easuring sex stereotypes: A m ultination study. N ew bury Park, CA: Sage.
W ills, T. A. (1981). D ow nw ard social com parison principles in social psychology.
Psychological Bulletin, 90, 245-271.
Wojciszke, B., Baryła, W. (2006). Perspektyw a spraw cy i biorcy w spostrzeg aniu siebie i innych. Psychologia Społeczna, 1, 9-33.
