Renata Piros
"Przemiany ludnościowe : fakty
-interpretacje - oceny. T. 1,
Mechanizmy przemian
ludnościowych : globalna polityka
ludnościowa", Janusz Balicki , Ewa
Frątczak , Charles B. Nam ,
Warszawa 2003 : [recenzja]
Studia nad Rodziną 7/2 (13), 217-220
III. R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N I A Studia nad Rodziną
UKSW 2003 R. 7 n r 2(13)
Janusz Balicki, Ewa Frątczak, Charles B. Nam, Przemiany ludnościowe: fakty - interpretacje - oceny, t. 1. Mechanizmy przemian ludnościowych. Globalna polity ka ludnościowa, Warszawa, Instytut Politologii UKSW 2003, 537s.
Zagadnienia demograficzne są coraz częściej przedmiotem zainteresowań róż nych osób i środowisk. Warto w tym kontekście odnotować ukazanie się książki au torstwa: ks. prof. Janusza Balickiego (UKSW), prof. Ewy Frątczak (SGH) i prof. Charlesa B. Nama (Uniwersytet Stanowy na Florydzie - USA), zatytułowanej „Przemiany ludnościowe: fakty - interpretacje - oceny”, t. 1. „Mechanizmy prze mian ludnościowych. Globalna polityka ludnościowa”. Jest to wspólna publikacja trojga profesjonalistów, wydana przez Instytut Politologii UKSW w Warszawie, w 2003 roku, jako I. tom zaplanowanej serii. Wediug zamysłu Autorów książka ma być pomocą dla studentów nauk społecznych.
Wprowadzenie zawiera syntetyczne ujęcie zakresu omawianych zagadnień. Strukturę publikacji ujęto w dwie zasadnicze części składające się z siedmiu roz działów, z których każdy jest zakończony zestawem pytań do dyskusji oraz biblio grafią. Cenne uzupełnienie całości opracowania stanowią dwa aneksy umieszczone pod koniec książki. Pierwszy - zawiera informację o historii spisów powszechnych w Polsce oraz kwestionariusze spisowe NSP 2002. Drugi - prezentuje wybrane in formacje statystyczne, przedstawiające za pomocą zestawień tabelarycznych zda rzenia i procesy demograficzne w Polsce, głównie w latach 1950-2000.
Część pierwsza omawianej publikacji, zatytułowana „Mechanizmy przemian ludnościowych”, składa się z pięciu rozdziałów. Pierwsze cztery rozdziały: „Uwa runkowania procesów demograficznych”, „Płodność”, „Umieralność”, „Migracje” stanowią przetłumaczoną na język polski, uaktualnioną i zmodyfikowaną część pra cy prof. Charlesa B. Nama pod tytułem Understanding Population Change. Zostały w nich omówione zasadnicze procesy demograficzne oraz mechanizmy stanowiące podstawy przemian ludnościowych w świecie. Rozdział piąty zatytułowany „Wybra ne procesy ludnościowe - Polska”, autorstwa polskich specjalistów, prezentuje sy tuację przemian demograficznych w naszym kraju.
Wzrost, stabilizacja i spadek liczby ludności, elementy zmian demograficznych i sposoby ich wyjaśniania na przestrzeni wieków, począwszy od starożytności aż po czasy współczesne, ideologiczne i filozoficzne uwarunkowania oceny procesów lud nościowych, przejścia demograficzne i cykle ludnościowe składają się na treść roz działu pierwszego stanowiącego podstawę do właściwego rozumienia omawianych dalej zagadnień.
Istotnym faktem w analizie procesów demograficznych jest dostęp do miarodaj nych źródeł informacji. Współcześnie jest to ułatwione dzięki systematycznie i na
bieżąco prowadzonej ewidencji i sprawozdawczości, która stanowi źródio danych w prowadzeniu badań w okresach międzyspisowych. Ważnym elementem są rów nież badania oparte na próbach losowych, badania monograficzne oraz materiały wtórne. Jednak najpełniejszy obraz dają fakty zebrane podczas powszechnego spi su ludności. Ciekawym zjawiskiem, chociaż bardzo utrudniającym diagnozowanie i ocenianie sytuacji ludnościowej jest wieloaspektowe zróżnicowanie ludności, któ re zobowiązuje naukowców do stosowania odpowiednich kryteriów w prowadzo nych badaniach. Autorzy podkreślają, na przykład, że skoro ludzie różnią się mię dzy sobą wieloma cechami: płcią, wiekiem, stanem cywilnym itd., to stan i struktura ludności według wieku, płci, rasy, pozycji społecznej i ekonomicznej może znacznie się zmieniać, ponieważ bilans ludności dla różnych grup tworzących daną subpopu- lację wygląda odmiennie i dla każdego obszaru geograficznego, okręgu administra cyjnego można opracować własny bilans ludności. Fakt ten potwierdza złożoność zagadnienia przemian ludnościowych.
Rozdział drugi zawiera opis zjawiska płodności. Przedstawiono w nim różne aspek ty koncepcji i mierników płodności: ogólny, naturalny i zrealizowany oraz czynniki in stytucjonalne wpływające na płodność, a także zagadnienia kontroli i zróżnicowania płodności. Interesująco zostały ujęte poszczególne etapy płodności w kolejnych fazach przejścia demograficznego oraz przed i po przejściu. Ważnym elementem w tym roz dziale jest omówienie teorii i zastosowania w analizie demograficznej współczynników urodzeń i zgonów oraz dzietności, płodności i reprodukcji brutto i netto.
Koncepcje i miary związane z umieralnością stanowią treść rozdziału trzeciego. Omówiono w nim takie zjawiska jak: zgony - ich przyczyny medyczne; umieralność - jej zróżnicowanie; zachorowalność; niepełnosprawność oraz długość życia i prze ciętne dalsze trwanie życia, jak również etapy zachorowalności i umieralności w kontekście przejścia demograficznego. Śmierć człowieka może nastąpić w róż nych okresach jego życia. Autorzy opisują czynniki, które mają wpływ na umieral ność ludzi. Podkreślają, że do najistotniejszych zaliczają się: podatność na konkret ne choroby, dziedziczność oraz środowisko naturalne i społeczne.
Rozdział czwarty prezentuje różne formy i procesy ruchliwości przestrzennej i migracji, ze szczególnym zwróceniem uwagi na ruchliwość okresową i wahadłową oraz migracje wewnętrzne i zagraniczne, a także problem uchodźstwa. Podobnie jak przy omawianiu płodności i umieralności, również w tym rozdziale uwzględnio no etapy migracji w odniesieniu do przejścia demograficznego oraz ich związek z urbanizacją i metropolizacją. Autorzy podają, że przy badaniu procesów migracji w skali mikro rozszerzono szereg zmiennych indywidualnych i społecznych, warun kujących decyzje i przyczyny zmiany miejsca pobytu. Na przykład w USA migracje między stanami były najczęściej spowodowane pracą zawodową, sytuacją rodzinną oraz czynnikami związanymi z satysfakcją społeczną.
Piąty rozdział jest poświęcony sytuacji demograficznej w Polsce. Ukazuje prze bieg zasadniczych procesów ludnościowych (płodności, umieralności i migracji) na
przestrzeni drugiej poiowy ubiegłego wieku. Omówienie zagadnienia płodności ujęto w dwa podokresy: 1950-1988 i 1989-2000, przy czym bardziej szczegółowej analizie poddano okres drugi. Natomiast opis umieralności i migracji obejmuje la ta 1950-2000 w całości. Wyodrębniono w nim umieralność niemowląt oraz przecięt ne dalsze trwanie życia, zaś w odniesieniu do migracji zaprezentowano analizę mi gracji wewnętrznych i zagranicznych. W ostatnim punkcie tego rozdziału omówio no rozwój demograficzny Polski w latach 1950-2000. Na szczególną uwagę zasługu je syntetyczne ujęcie podstawowych procesów ludnościowych oraz zaakcentowanie różnic pomiędzy okresem transformacji a latami wcześniejszymi.
Część drugą - zatytułowaną „Globalna polityka ludnościowa” - stanowią dwa rozdziały (6. i 7.) zawierające relację z ludnościowych i społecznych konferencji ONZ, na których prezentowano głównie państwowe i międzynarodowe oddziały wania na przemiany demograficzne w świecie.
Rozdział szósty przybliża pojęcie i cele polityki ludnościowej oraz zagadnienie planowania rodziny w kontekście tejże polityki. Zasadniczą część rozdziału stano wią problemy podjęte podczas trzech konferencji ludnościowych zorganizowanych przez ONZ w: Bukareszcie (1974 r.), Meksyku (1984 r.) i Kairze (1994 r.). Dwie pierwsze przedstawiono dość zwięźle, trzecią szerzej, poświęcając więcej uwagi nie którym problemom życia społecznego związanym z rodziną. Zaprezentowanie tła społeczno-politycznego każdej konferencji stanowi pewnego rodzaju wprowadze nie do podejmowanych zagadnień. Natomiast problematykę oraz zapisy wypraco wane i uzgodnione w wymiarze międzynarodowym przedstawiono omawiając do kumenty końcowe poszczególnych konferencji. W Bukareszcie analizowano, mię dzy innymi, zależność zachodzącą między rozwojem społecznym a demograficz nym, postawy prokreacyjne, status kobiet oraz kształtowanie się rodziny. W Meksy ku debatowano na temat praw, roli i statusu kobiet, prokreacji i rozwoju rodziny, a także prowadzenia polityk ludnościowych w poszczególnych krajach. Konferencji „Ludność i Rozwój” w Kairze, w omawianym opracowaniu, poświęcono więcej uwagi. Zaakcentowano wieloaspektowe przygotowania do tej konferencji oraz kontrowersje związane z opracowaniem dokumentu końcowego. Istotny wpływ na przebieg konferencji i zredagowanie dokumentu miały liczne organizacje pozarzą dowe, tak prorodzinne, jak i feministyczne. Dokument zawiera szerokie spektrum zagadnień. Autorzy książki omówili przede wszystkim problematykę związaną z ro dziną. Pod koniec rozdziału przedstawili jeszcze konferencję Kair + 5, która odby ła się w 1999 r. w siedzibie ONZ w Nowym Jorku. Podczas tej konferencji dokona no podsumowania realizacji ustaleń zawartych w dokumencie kairskim. Na wszyst kich konferencjach ludnościowych tematem budzącym najwięcej kontrowersji była aborcja, a szczególnie prawo i dostęp kobiet do aborcji, dlatego też omówienie te go problemu stanowi odrębny punkt w tym rozdziale.
Siódmy rozdział zawiera prezentację kilku konferencji społecznych zorganizo wanych przez ONZ w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Autorzy publikacji
omówili zagadnienia szeroko pojętej polityki ludnościowej poruszane na następu jących konferencjach: „Środowisko i Rozwój” (Rio de Janeiro, 1992), „Światowy Szczyt na temat Rozwoju Społecznego” (Kopenhaga, 1995), „Czwarta Światowa Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat Kobiet” (Pekin, 1995), „Druga Konferencja ONZ dotycząca Osiedli Ludzkich - Habitat II” (Stambuł, 1996), „Światowy Szczyt Żywnościowy” (Rzym, 1996). W obrady wielu konferencji ONZ istotny wkład wniosła Stolica Apostolska. Dlatego też jej udział omówiono w od rębnym punkcie rozdziału.
Sytuacja demograficzna współczesnego świata jest bardzo złożona. Warto więc zainteresować się procesami ludnościowymi, które stanowią ważny element w funk cjonowaniu społeczeństw. Szczegółowe i rzetelne omówienie podstawowych proce sów ludnościowych, zawarte w prezentowanej publikacji, pozwala na obiektywne spojrzenie i ocenę zależności zachodzących pomiędzy różnymi zjawiskami demo graficznymi. Zestawienie i przeanalizowanie tematyki konferencji międzynarodo wych oraz ich oddziaływania na przemiany w świecie stanowi niekwestionowany walor poznawczy opracowania. Również prezentacja graficzna (tabele, wykresy, diagramy, schematy oraz kopie rysunków i plakatów) przedstawionych w książce zagadnień pomaga w ich zobrazowaniu i zrozumieniu.
Dzięki walorom naukowym i poznawczym, fachowości ujęcia opisanych proble mów oraz przystępności formy przekazu książka stanowi bardzo dobre źródło zdo bycia, bądź pogłębienia wiedzy z zakresu polityki ludnościowej oraz przemian de mograficznych, zachodzących w Polsce i w świecie.
Renata Piros
A Reader Why Humanae Vitae Was Right, ed. Janet E. Smith, Ignatius Press, San Francisco 1993, 591s.
„Dlaczego Humanae vitae miało rację: wybór tekstów” - jest to zbiór artykułów poświęconych zagadnieniom zawartym w encyklice Papieża Pawła VI o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia Humanae vitae. Niektóre z nich uka zywały się w czasopismach naukowych lub mało znanych publikacjach. Celem Janet E. Smith, pod redakcją której została przygotowana publikacja, było udostępnienie treści tych artykułów szerokiemu gronu czytelników.
J. E. Smith w 25 rocznicę wydania encykliki Humanae vitae zebrała 22 artykuły broniące stanowiska Kościoła w jego nauczaniu na temat małżeństwa i rodziny i rozmieściła je w siedmiu częściach opracowania pt. „A Reader Why Humanae Vi
tae Was Right”.
Część pierwsza zawiera artykuły napisane przed ukazaniem się encykliki lub pierwsze próby obrony nauczania zawartego w dokumencie.