• Nie Znaleziono Wyników

II wojna światowa w komiksach

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "II wojna światowa w komiksach"

Copied!
7
0
0

Pełen tekst

(1)

II wojna światowa w komiksach

Anna Podemska-Kałuża

Komiks jest jedną z ikon popkultury i kultury wizualnej. Ostatnie dekady to okres wzmożonej ekspansji tej wypowiedzi wśród dzieci, młodzieży i osób dorosłych

1

. Mimo coraz większej

popularności komiksu, wielu nauczycieli nief docenia jego edukacyjnego potencjału i nie zalicza tego dynamicznie rozwijającego się gatunku do ulubionych tekstów literackich.

Stykając się z opiniami, że komiks to „(mierny) substy- tut książki”2 oraz forma „sztuki uproszczonej”3 , na- uczyciele niechętnie podejmują próby kształtowania odbioru artystycznego tego tekstu kultury na lekcjach.

Tymczasem zalecenia do pracy z pozycjami komikso- wymi pojawiły się w najnowszej podstawie programo- wej4 , pierwszy komiks: Kajko i Kokosz: Szkoła latania Janusza Christy znalazł się na liście lektur obowiązko- wych dla klas IV–VI szkoły podstawowej, a fragmenty różnych komiksów są obecne w podręcznikach do na- uczania języka polskiego5 . Obserwowana niechęć na- uczycieli „zderza się” z entuzjastycznym przyjęciem tej formy ekspresji twórczej przez dzieci i młodzież. Dziś coraz więcej uczniów przyznaje się, że systematycznie sięga po komiks i takie doświadczenie odbiorcze nie wynika z dążenia do uproszczonej lektury czy też rezy- gnacji z kontaktu z ambitną literaturą. Młodzi ludzie są przyzwyczajeni do dominacji obrazu, dlatego komiks ich zaciekawia, a nawet fascynuje ze względu na uję- cie graficzne. Cyfrowi uczniowie nie podzielają opinii nauczycieli o podrzędnej roli tej wypowiedzi w kultu- rze i edukacji. Dostrzegają bardzo pozytywne aspekty kontaktu czytelniczego z komiksami, które nierzadko traktują jako formę manifestu pokoleniowego. W świa- domości młodych ludzi „historie w dymkach” funkcjo- nują jako ważne teksty kultury popularnej, z którymi mogą się utożsamiać.

Komiks o wojnie? To nie do przyjęcia!

Jeżeli obecność komiksowych opowieści na lekcjach może wzbudzać bardzo różne reakcje nauczycieli, o tyle przywołanie komiksu poświęconego zagadnie- niom II wojny światowej bez wątpienia wywoła szereg wątpliwości i kontrowersji. Dla uczniów ukształtowa- nych przez wirtualną rzeczywistość gier komputero- wych, przez pogoń mediów cyfrowych za coraz brutal- niejszym newsem, Holokaust nie jest takim tabu, jakim był dla pokoleń ich rodziców i dziadków. Młodzi ludzie nie sięgają po komiks Spiegelmana z chęci poszerze- nia własnych horyzontów myślowych i przełamania tabu – tę rolę znakomicie spełniłyby opracowania na- ukowe czy pozycje z zakresu literatury faktu. Motywa- cja odbiorcza młodzieży jest bardziej zróżnicowana i zdecydowanie inna niż w przypadku dorosłych czy- telników. Gwałtowne zmiany cywilizacyjne, związane z dynamicznym rozwojem społeczeństwa cyfrowe- go, stworzyły typ nowego młodego odbiorcy kultury współczesnej. Dla tego czytelnika w pełni akceptowal- nym zjawiskiem jest wyrażenie tragizmu Historii w ko- miksowej formie «ociekającej krwią»”6 .

Po trzech latach od publikacji tego artykułu niezmien- nie aktualne pozostaje pytanie: jak rozmawiać z mło- dzieżą o traumatycznych doświadczeniach II wojny światowej? Warto też zastanowić się, w jakim stopniu dotychczasowe strategie pracy z tekstem literackim i filmem oddziałują na uczniów ukształtowanych przez nieustanny kontakt z technologiami cyfrowymi i mul- timediami. To generacje, które inaczej postrzegają dyskurs o Historii, wojnie i Holokauście. Jako dydak- tyka nurtują mnie negatywne refleksje poczynione w czasie hospitacji. Z niepokojem obserwuję coraz bardziej widoczną tendencję: kluczowe teksty o woj-

(2)

nie, np. Opowiadania Tadeusza Borowskiego, Meda- liony Zofii Nałkowskiej, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall, Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego, Inny świat Gustawa Herlin- ga-Grudzińskiego, wiersze Krzysztofa Kamila Baczyń- skiego, Tadeusza Różewicza, Czesława Miłosza, Wła- dysława Broniewskiego czy Tadeusza Gajcego, budzą coraz mniejsze zainteresowanie uczniów. Młodzież przyjmuje teksty literackie poświęcone historii II woj- ny światowej obojętnie, a nawet pasywnie. Uczniowie czytają teksty o wojnie i Zagładzie pod przymusem.

Nauczycielom autentycznie zaangażowanym w przy- gotowanie przemyślanych, wieloaspektowych lekcji coraz trudniej zaktywizować młodzież do analizy i in- terpretacji tekstów z tego okresu. Cyfrowe nastolatki sygnalizują, że ich niechęć do problematyki literatury czasów II wojny światowej może być wynikiem braku,

a przynajmniej niewystarczającego przygotowania do rozmowy o arcytrudnym dla nich temacie („nikt z nami nie próbował rozmawiać o wojnie”, „przecież o czasach Zagłady przypomina się nam tylko na rocz- nicowych apelach i akademiach”, „o Holokauście mówi się w telewizji, gdy znów dojdzie do jakiegoś an- tysemickiego ekscesu”). Ten problem nie dotyczy tyl- ko młodzieży – nurtuje również dorosłych odbiorców.

Strategiom przedstawiania traumatycznych doświad- czeń II wojny światowej w literaturze i kulturze została poświęcona niezwykle interesująca dyskusja Wojna w obrazkach, która odbyła się podczas Festiwalu Con- rada w Krakowie w 2015 roku. Zadano wówczas istot- ne pytania dotyczące roli komiksu w kształtowaniu na- szej zbiorowej pamięci: „W jaki sposób sztuka może/

powinna/musi mówić o Holokauście? Jak radzą sobie z tym problemem komiks i powieść graficzna?”7.

(3)

W perspektywie sygnalizowanego dyskursu warto zadać pytanie wprost dotyczące naszej rzeczywisto- ści edukacyjnej: czy we współczesnej polskiej szkole można rozmawiać o traumie wojny, odwołując się do komiksów i opowieści graficznych? Mimo wszelkich kontrargumentów optuję za odpowiedzią twierdzącą.

Po pierwsze, młodzież ma świadomość, że powsta- ją publikacje komiksowe poświęcone problematyce czasów wojny i coraz głośniej pyta, czy obok pozycji z dotychczasowego kanonu literackiego można odwo- łać się do takich ujęć. Po drugie, warto podyskutować w nauczycielskim gronie o włączaniu komiksów o tej tematyce, szczególnie że w ostatnich dwóch dekadach pojawiło się kilka ambitnych, profesjonalnie opracowa- nych i wydanych albumów (często w twardej oprawie).

Komiksy i opowieści graficzne, które powstały w ostat- nich latach, budzą duże zainteresowanie młodych odbiorców, m.in. z powodu nowatorskiego przedsta- wienia problematyki II wojny światowej i Holokaustu.

W dodatku, część z nich to pozycje popularne i nierzad- ko bardzo dobrze znane nastolatkom. Po trzecie, na- uczyciele też czytają komiksy. Istnieje już stosunkowo liczna ich grupa (zazwyczaj bardzo aktywnych na fo- rach nauczycielskich w mediach społecznościowych), którzy dostrzegają możliwości, a nawet potrzebę rozszerzenia zestawu tekstów kultury poświęconych II wojnie światowej o powieści graficzne i komiksy.

Komiks w służbie kształtowania zbiorowej pamięci Po 2000 roku na polskim rynku wydawniczym poja- wiło się wiele publikacji komiksowych podejmują- cych problematykę II wojny światowej. Ich obecność w ofercie księgarskiej (coraz częściej też w zbiorach bibliotecznych) przyczynia się do tego, że nauczyciel może inicjować działania analityczno-interpretacyjne z komiksem w roli głównej, dzięki którym młodzież będzie miała szansę zainteresować się Historią, pa- mięcią zbiorową, świadectwami Ocalonych, zagadnie- niami postpamięci. Takie działania należy realizować z wykorzystaniem form przekazu, po które uczniowie sięgają z chęcią i zainteresowaniem, bez poczucia

„przymusu lekturowego” i mentalnej presji. Dla wielu młodych ludzi praca na lekcji z komiksem poświęco- nym wojnie i Zagładzie nie będzie pierwszym spotka- niem czytelniczym. Co więcej, młodzi ludzie są skłonni dzielić się posiadaną wiedzą o tej odmianie komik- sów: warto motywować uczniów, aby opowiedzieli rówieśnikom o swoich doświadczeniach odbiorczych.

Niewykluczone, że uczniowskie refleksje lepiej zachę- cą pozostałych członków zespołu klasowego do kon- taktu z omawianym tekstem kultury niż nauczycielskie zaproszenie do lektury.

Dzisiaj nauczyciel ma szansę wybrać komiks z ob- szernej oferty księgarskiej – „opowieści w dymkach”

stanowią dynamicznie rozwijającą się dziedzinę ryn- ku księgarskiego. Spośród licznych publikacji w tym segmencie wydawniczym warto rekomendować kilka ważnych tytułów:

• Przemysław „Trust” Truściński (red.), 44, Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa 2007.

• Epizody Powstania Warszawskiego. T. 1. Antologia prac konkursowych 2005, Print Partner, Warszawa 2005.

• Epizody Powstania Warszawskiego. T. 2. Antologia prac konkursowych 2006, Print Partner, Warszawa 2006.

• Krzysztof Gawronkiewicz, Krystian Rosenberg, Ach- tung Zelig! Druga wojna, Zin Zin Press, Poznań 2004.

• Kompot. Polsko-izraelski album komiksowy, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2008.

(4)

• Joe Kubert, Josel, 19 kwietnia 1943, tłum. Maciej Drewnowski, Wydawnictwo Egmont Polska, Warszawa 2006.

• Paweł Piechnik, Chleb wolnościowy, Państwowe Mu- zeum na Majdanku, Lublin 2019.

• Modan Rutu, Zaduszki, tłum. Zuzanna Solakiewicz, Kultura Gniewu, Warszawa 2013.

• Marzena Sowa, Krzysztof Gawronkiewicz, Powstanie.

Za dzień, za dwa, Kultura Gniewu, Warszawa 2014.

• Tomasz Kołodziejczak (red.), Wrzesień. Wojna nary- sowana. Antologia komiksu polskiego, Wydawnictwo Egmont Polska, Warszawa 2003.

• Mariusz Wójtowicz-Podhorski, Krzysztof Wyrzykow- ski, Westerplatte: Załoga śmierci, Milton Media, Gdańsk 2004 (II wydanie ukazało się w 2012 roku nakładem poznańskiego Zin Zin Pressu).

Warto omówić z młodzieżą przynajmniej jedną historię komiksową. Może być to niedługa narracja z antologii Wrzesień. Wojna narysowana czy też ze zbioru 44 8 , pasek komiksowy z Powstania. Za dzień, za dwa albo epizod z Westerplatte: Załoga śmierci, kilkustronicowy fragment z polsko-izraelskiego Kompotu. Warto, aby analizowany przykład został wspólnie wybrany, byłoby jeszcze lepiej, gdyby nauczyciel przychylił się do opcji pracy z urywkiem zaproponowanym przez uczniów.

Analiza i interpretacja komiksowych publikacji o II wojnie światowej nie może być działaniem pozba- wionym refleksji – ma służyć celom edukacyjnym.

Dzięki wnikliwej lekturze, wynikającej z doboru atrak- cyjnego dla młodych ludzi nośnika treści, uczniowie zyskują świadomość, że współczesne komiksy prezen- tują trudne zagadnienia dotyczące Holocaustu, marty- rologii polskiego społeczeństwa, zbrodni ludobójstwa, a także skomplikowanych relacji polsko-żydowskich, antysemityzmu czy restytucji mienia utraconego przez

(5)

Żydów w Polsce podczas II wojny światowej (takie kwestie zostały poruszone w Mausie Arta Spiegelma- na czy też w Zaduszkach Rutu Modan).

Komiksy o wojnie stanowią dla uczniów pozytywne zaskoczenie pod względem graficznym i fabularnym.

Przygotowano je z dbałością o każdy szczegół hi- storyczny. Zawierają mnóstwo informacji podanych w przystępnej formie, są napisane dużo prostszym językiem niż opracowania problemowe i podręczniki szkolne. Najczęściej do publikacji komiksowych zo- stały dołączone ciekawe dodatki (suplementy, mapy, plany, szkice, tabele, archiwalne zdjęcia, przewodniki itp.), które stanowią merytoryczne uzupełnienie „histo- rii w dymkach”. Młodzi ludzie zauważyli też, że współ- czesne komiksy nie są przepełnione martyrologią.

Wprawdzie dominują stonowane, ciemne barwy, które podkreślają dramatyzm sytuacji i wstrząsający cha- rakter przedstawianych zdarzeń, ale oprawa graficzna nie przytłacza uczniów eskalowaniem okrucieństwa.

Nowy komiks, nowe perspektywy działań lekcyjnych W ostatnich miesiącach na rynku wydawniczym uka- zał się nowy komiks, który wpisuje się w nurt tekstów kultury kształtujących zbiorową pamięć. Jest nim Chleb wolnościowy Pawła Piechnika, opublikowany w maju 2019 roku 9 . Wypowiedź komiksowa, wyda- na w 75. rocznicę powstania Państwowego Muzeum na Majdanku, stanowi zbiór graficznych opowieści o losach jedenastu więźniów Konzentrationslager Lublin 10 . Paweł Piechnik stworzył przejmującą narra- cję: za pomocą prostej kreski pokazał katorgę osadzo- nych jako odległość, którą każdy z nich musiał przemie- rzyć od rampy kolejowej do obozowego baraku. Komiks powstał na podstawie świadectw byłych więźniów na- zistowskiego obozu koncentracyjnego. Ma upamięt- nić ocalałych z piekła za kolczastymi drutami. Twórca podkreślił: „W rysunkowej części komiksu nie ma na- wet wzmianki ode mnie. Wszystkie słowa, które tam padają, pochodzą z relacji byłych więźniów złożonych tuż lub kilka lat po wojnie. Miałem okazje rozmawiać z dwójką z nich osobiście” 11.

Tytuł komiksu stanowi odwołanie do metaforycznego określenia, którym posługiwali się więźniowie obozów koncentracyjnych. W czasie II wojny światowej „chleb wolnościowy” oznaczał bochenek wypiekany poza ka- cetem 12 . Warto podjąć refleksję o znaczeniu chleba w obozowej rzeczywistości: jego kawałek decydował o przeżyciu kolejnego dnia, był zatem najważniejszym dobrem w hitlerowskich fabrykach śmierci. Dla więź-

niów określenie tytułowe miało również znaczenie symboliczne, ponieważ wyrażało tęsknotę za domem, rodziną, przyjaciółmi, normalnym życiem. „Chleb wol- nościowy był i jest dzisiaj wartością, która wskazuje na różne postawy ludzkie, przedstawione w trzech czę- ściach komiksu: o głodzie, o śmierci, o wolności” 13 .

(6)

Podczas pracy z tekstami literackimi poświęconymi II wojnie światowej, nauczyciel odwołuje się do różnych tekstów kultury jako niezbędnego kontekstu interpreta- cyjnego. Zazwyczaj korzysta z przykładów filmowych, coraz chętniej sięga po fotografie i formy wizualnej rekonstrukcji zdarzeń historycznych, poddaje analizie różnorodne przykłady plastyczne. Wprowadzenie ko- miksów może rozszerzyć dotychczasowe instrumen- tarium metodyczne o teksty, które silnie „ogniskują”

uwagę współczesnego ucznia. Profesjonalnie przygo- towana publikacja komiksowa lub opowieść graficzna może stanowić ciekawe dopełnienie lekcji poświęco- nych utworom Tadeusza Borowskiego, Zofii Nałkow- skiej, Hanny Krall, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i innych twórców tego okresu. Przywołanie fragmen- tów komiksów aktywizuje uczniów, podnosi poziom ich zaangażowania w czynności analityczno-interpre- tacyjne, pozwala odnieść się do ważnych wydarzeń historycznych Europy, Polski i małej ojczyzny. Wpro- wadzenie komiksu sprzyja integrowaniu zagadnień z różnych dydaktyk szkolnych, zwłaszcza historii i WOS, a także umożliwia podejmowanie zagadnień z zakresu edukacji obywatelskiej i patriotycznej.

Komiksy poświęcone historii II wojny światowej po- winny przypominać młodym pokoleniom o tragicznych doświadczeniach naszego narodu i wieloetnicznej wspólnoty, jaką było społeczeństwo polskie w okre- sie międzywojennym. Mają uaktywniać ważne tematy, a takimi bez wątpienia są Holokaust, Zagłada, nazi- stowskie obozy koncentracyjne, sowieckie łagry, hitle- rowskie ludobójstwo i zbrodnie stalinowskie. Komiks może stanowić znaczący instrument podtrzymywania zbiorowej pamięci o okrucieństwach wojny, o traumie Holokaustu, o gehennie więźniów kacetów i łagrów, które były przerażającymi fabrykami śmierci. Niech bę- dzie jednym z licznych tekstów kultury, które podejmu- ją trudną tematykę II wojny światowej i Zagłady, aby współcześni uczniowie mieli większą świadomość, że te traumatyczne doświadczenia ludzkości nie powinny się powtórzyć.

Przypisy

1 Więcej ustaleń o rozwoju i znaczeniu komiksu dla współczesnej kultury w opracowaniach: J. Szyłak, Komiks: świat przerysowany, Gdańsk 2009; M. Traczyk, Komiks na świecie i w Polsce, Bielsko- -Biała 2016.

2 Takie negatywne określenie komiksu przywołał Marcin Polak w tekście O komiksach na lekcjach.

Tekst dostępny na portalu: edunews.pl – portal o nowoczesnej edukacji, https://edunews.pl/narzedzia-i-projekty/narzedzia.../

2747-o-komiksach-na-lekcjach [dostęp: 22.04.2019].

3 Leszek Bugajski w komentarzu poświęconym Nagrodzie Nike 2013 dla Joanny Bator za powieść Ciemno, prawie noc wyraził taką opinię o znaczeniu komiksu w kulturze współczesnej: „Nikt mnie jeszcze nie przekonał, że komiks daje głębsze intelektual- nie, psychologicznie etc. opisy świata niż powieść, choćby nawet nazywano go dla niepoznaki powieścią komiksową. Jeszcze nie!

To sztuka uproszczona, świat pop kultury, ważny, zasługujący na poważne traktowanie, ale to jeszcze nie jest prawdziwa sztuka ani pod względem wizualnym, ani werbalnym”. Nike dla Joanny Bator, czyli ulga, https://www.newsweek.pl/opinie/nagroda-nike-joanna- -bator-newsweekpl/5ytqp1v [dostęp: 22.04.2018].

4 W zapisach podstawy programowej kształcenia ogólnego – pod- stawowym dokumencie oświatowym – został zamieszczony na- stępujący zapis: „Uczeń (...) charakteryzuje komiks jako tekst kul- tury; wskazuje charakterystyczne dla niego cechy”.

Zapis na stronie: Podstawa programowa – Język polski – Szko- ła podstawowa IV–VIII, https://podstawaprogramowa.pl/Szkola- -podstawowa-IV-VIII/Jezyk-polski [dostęp 22.04.2019].

5 W podręcznikach języka polskiego do szkoły podstawowej znala- zły się fragmenty następujących komiksów:

• Kajko i Kokosz: Szkoła latania Janusza Christy,

• Kajko i Kokosz. Dzień Śmiechały Janusza Christy,

• Tymek & Mistrz. Król kłopotów Rafała Skarżyckiego i Tomasza Lwa Leśniaka,

• Tytus, Romek i A’Tomek. Siódma księga Henryka Jerzego Chmielewskiego,

• Pan Blaki Karola Konwerskiego i Mateusza Skutnika,

• Spider-man. Siła złego na jednego,

• Star Wars: Mroczne czasy #6: Posłaniec ognia (zbiorcze wydanie),

• Lil i Put: Plusk! Macieja Kura i Piotra Bednarczyka,

• paski komiksowe z popularnych serii Garfield i Fistaszki.

6 A. Podemska-Kałuża, Ciężar postpamięci, op. cit., s. 30.

7 W dyskusji uczestniczyli: Krzysztof Gawronkiewicz, Mariusz Soł- tysik, Marzena Sowa i Maciej Świerkocki. Informacje za: Wojna w obrazkach. Dyskusja: Krzysztof... – Conrad Festival, conradfesti- val.pl/.../wojna-w-obrazkach-dyskusja-krzysztof-gawronkiewicz- -mariusz-s... [dostęp: 29.04.2019].

8 W przypadku antologii wskazanych w zestawieniu warto uczniom uświadomić fakt, że poszczególne tomy utworzyły „historie w dym- kach”, które powstały specjalnie dla potrzeb tych publikacji lub są wyborem najlepszych prac nadesłanych na konkursy.

(7)

9 Oficjalna premiera Chleba wolnościowego odbyła się 11 maja 2017 roku w Państwowym Muzeum na Majdanku.

10 W komiksie zostały zamieszczone biogramy więźniów, których świadectwa Paweł Piechnik wykorzystał w narracji. Wraz z krótkim posłowiem historycznym i słownikiem terminów dopełniają komik- sowe opowieści o „wolnościowy

11 Premiera komiksu Chleb wolnościowy – Majdanek, www.majda- nek.eu/pl/news/premiera_komiksu____chleb_wolnosciowy/1050 [dostęp: 7.05.2019].

12 Warto zaznajomić uczniów ze słowem „kacet” jako potocznym określeniem hitlerowskiego obozu koncentracyjnego. Definicja do- stępna na stronie Słownika języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.

pl/sjp/kacet;2562468.html [dostęp: 7.05.2019]. Tekstem kultury, który trzeba przywołać podczas omówienia definicji kacetu, jest książka Stanisława Grzesiuka Pięć lat kacetu.

13 Chleb wolnościowy – komiks o więźniach Majdanka, „Gość Lu- belski”, https://lublin.gosc.pl [dostęp: 7.05.2019].

m chlebie”.

Aneks

W antologii Wrzesień. Wojna narysowana uczniowie i nauczyciele znajdą następujące komiksy:

Tomasz Leśniak, Rafał Skarżycki, Spotkanie, Janusz Ordon, Rafał Urbański, Wieża, Jacek Kowalski, David Prescot, Pamięć,

Dagmara Matuszak, Kamil Śmiałkowski, Wrześniowe przedpołudnie, Jacek Michalski, Ostatni ułan,

Tomasz Piorunowski, Piotr Kabulak, Der Hund, Marcin Nowakowski, Wojtek Franzblau, Jej oczy, Mariusz Zabdyr, Michał Gałek, Niebo i ziemia, Piotr Kowalski, Blok nr 7,

Mateusz Skutnik, Czwarta bitwa,

Paweł Miedziński, Marcin Mielicki, Stille Nacht, Hubert Ronek, Skarb,

Jacek Frąś, Kaczka,

Tomasz Tomaszewski, Mundur dziadka, Ziuto, Przebicie,

Przemysław Truściński, Tomasz Kołodziejczak, Ucieczka Anioła, Krzysztof Gawronkiewicz, Maciej Parowski, Burza.

******

Antologię 44 tworzy 17 komiksowych opowieści:

Benedykt Schneider & Michał Wójcik, Pałacyk Michla, Łukasz Mieszkowski, Za garść dolarów,

Tobiasz Piątkowski & Robert Adler, Na szczęście, Jacek Frąś & Grzegorz Janusz, Zmartwychpowstanie, Tomek Niewiadomski, X1 przeciw goliatom,

Krzysiek Ostrowski & Dennis Wojda, Telefon, Jakub Rebelka & Rafał Betlejewski, Die Schöenheit,

Przemek Truściński „Trust” & Tomasz Kołodziejczak:

Ocalenie Niobe,

Rafał Gosieniecki & Gene Kowalski, Lawa,

Berenika Kołomycka & Grzegorz Janusz, Bohaterowie,

Marek Oleksicki & Aleks Kłoś i TomaszKwaśniewski, Jacek i Marianna,

Agata Nowicka „Endo” & Jacek Staniszewski, Przez Kampinos i Starówkę,

Adrian Madej & Barbara Seidler, 63 dni,

Ireneusz Konior & Grzegorz Janusz, Tajne przejście, Ernesto Gonzales & Rafał Skarżycki, Śnieg,

Sylwia Restecka & Joanna Sanecka, Pod gołym niebem, Krzysztof Gawronkiewicz & Grzegorz Janusz, Chleb i sól.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Tabel 3.6.8A: De gemiddelde puntprijs (in guldens) naar kwaliteitsk1asse en naar verhuisgeneigdheid, voor alleen eengezinshuizen Aantal Beslist Eventueel/ Wil wel,

Wydaje się, że ze względu na szansę wyzwolenia kreatywności uczniów oraz zwrócenia ich uwagi na język metoda blackout poetry sprzyja kształceniu litera- ckiemu i

Na obrazie Jana Matejki Rejtan (kolorowa wersja znajduje się w materiale – na niej łatwiej dostrzec szczegóły) zaznacz postacie i sceny opisane w wierszu Jacka Kaczmarskiego

A raw model and an evaluation model for a scraper arm applicated in the portal scraper reclaimer have been derived, so that this model can be used for deeper analysis and

Ważnym obszarem zainte- resowania politologii powinny stać się pogra- nicza ujmowane jako przedmiot polityki, przede wszystkim w kontekście funkcji państwa.. W tym

Wojna toczyła się także na Dalekim Wschodzie, gdzie Japonia drogą podbojów starała się rozszerzyć zasięg swoich wpływów.. Japończycy zaatakowali amerykańską bazę

123 Zrzuty œcieków opadowych oraz „nielegal- nych” Niska jakoœæ wód powierzchniowych (zakwity glonów, nadmierny wzrost roœlinnoœci wodnej, ograniczenia w u¿ytkowaniu wód np.

■Odpowiedź ułatw ia sform ułow anie art. osoba dopuszczona do obecności przy czyn­ nościach śledczych ma prawo zadawania pytań osobom przesłuchiwanym