R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T . IX , z. 1, W A R S Z A W A I960
ALEKSANDER BARANOW SKI
IN FO RM A C JE O GLEBA CH H O LA N D II ZARYS GEOLOGII
P rzew ażająca część gleb H olandii w yw odzi się z fo rm acji czw artorzę dowych. Z e ry paleozoicznej pochodzi m ały sk raw ek położony na południu prow incji L im burg z p okładam i węgla, a z m ezozoicznej niew ielkie sk raw ki w południow o-w schodniej części k ra ju . Z o k resu kredow ego pochodzą te re n y położone n a w schodzie i południu.
W okresie d y lu w iu m w iększa część obecnego ląd u pozostaw ała pod wodą. W ody lodowców alpejsk ich w y k ształciły dw ie w ielk ie jeszcze obec n ie rzeki R en i Mozę, k tó re n ano siły ze sw ym szybkim p rąd e m ogrom ne ilości piasku i części ziem istych. M a te ria ły te sk ład an e b y ły w m iejscach zm niejszania się p rą d u rzek, to znaczy w m iejscach zetknięcia się z m o rzem . K ilk a tysięcy la t później lodowiec sk an d y n aw sk i naniósł m ate ria ł z północy. Te dw ojakiego pochodzenia m a te ria ły tw orzą m ozaikę n a po w ierzch ni w schodniej i c e n tra ln e j H olandii. W ty m czasie m orze w y kształciło m ierzeje, a w pow stałej zatoce zaistn iały dogodniejsze w a ru n k i d la osadzania się niesionych przez rzek i osadów (sedym entów ). W ten sposób pow stały prow incje Z elandia, B rab an cja, północna i południow a H olandia, duża część F ry z ji i G roningen oraz g ru n ty Ijsselm m er, poło żone w zaklęśnięciu m iędzy w ydm am i m orskim i z jed n ej stro n y i dylu w ium w schodniej części z drugiej.
G leby p o w stałe z aluw iów zalegają n a około 50% pow ierzchni. N ależy nadm ienić o bliskim podobieństw ie niniejszego procesu do osadzania n a - m ułów W isły i pow staw ania jej d elty .
KLASYFIKACJA GLEB
N ajnow szy p ro je k t k lasy fik acji h o len d ersk iej je s t zbliżony do p ro je k tu am erykańskiego.
W obu system ach każdy n a p o tk a n y p ro fil w m yśl założeń m ożna u m iej scowić w g ran icach opracow anego sch em atu . K ry te ria są bardzo szerokie, d efinicje w obu tru d n e . P odział o bejm u je k ateg orie (VII) O rde, (VI) S
u-140 A. B a r a n o w s k i
borde, (V) G roup and G re a t Soils G roup, (IV) Subgroup, (III) Fam ilie. N azw typów dotychczas nie opracow ano uw ażając, że n ależy je ustalić dopiero po dokonaniu na pow yższych zasadach klasy fik acji gleb w te re nie. Szósta A p p ro xim ation am erykańskiego system u k lasy fik acji rów nież nazw nie podaje. K lasy fik acja ho len d ersk a w podziale subgroup uw zględ nia 80 jednostek, a am ery k ań sk a w G reat Soils G roup 110. Obie k lasy fikacje m ają być ostatecznie gotow e w 1960 r. i zreferow an e na Zjeździe M iędzynarodow ego T ow arzystw a Gleboznawczego.
D otychczasow a k lasy fik acja gleb ho len d erskich je st o p a rta n a zasa dzie ujęcia w geograficzne k ra jo b ra z y glebowe. W edług k ry te rió w tej k lasy fik acji zalegania poszczególnych „ty p ów ” gleb p rzed staw ia się n a stępująco:
G leby „ n a tu ra ln e ”
G l e b y t o r f o w e zalegają w pięciu w ielkich kom pleksach: — pierw szy w e w schodniej części prow in cji D r ente,
— dru gi n a południe od O verijsel,
— trzeci na gran icy prow incji D ren te i O verijssel,
— czw arty n a gran icy prow in cji L im b u rg i P ółnocnej B rabancji, — piąty na gran icy pro w in cji D re n te i F ry zji.
G łębokość to rfó w średnio w aha się od 2 do 5 m, w pierw szym z w y m ienionych kom pleksów pokłady są najgłębsze i dochodzą do 8 m. W licz nie bad an y ch p rofilach nap o ty k an o trz y w y raźn e w a rstw y w egetacji w yjściow ej: w ierzch nią m chów, pod nią w ełniankow ą, a poniżej w rzo sowiskową.
Pod to rfe m zalegają przew ażnie piaski dyluw ialn e, te same, na k tó ry ch w ykształciły się na te re n a c h w yżej położonych gleby wrzosowisk. G leby torfow e są obecnie w przew ażnej m ierze użytkow ane jako łąki i pastw iska, a na niew ielkich pow ierzchniach o rn y ch sieje się żyto, owies i sadzi ziem niaki.
G l e b y p i a s z c z y s t e . U tw ory d y lu w ialn e n a te re n ie H olandii są dw ojakiego pochodzenia: naniesione przez lodowce sk an dy naw sk ie w y stęp u ją w e F ryzji, G ro nin gen i D rente, a naniesione p rzez w ody lodow ców alpejsk ich i późniejsze rze k i R en i M osa — w P ółnocnej B raban cji i L im burgu. M ieszane u tw o ry zalegają w G eldrii, U tre c h t i O verijsel. U tw ory lodowców skandynaw skich c h a ra k te ry z u ją się w iększą dom ieszką g ranitu. Na niew ielkich pow ierzchniach n ap o ty k a się gliny zwałowe. Tam , gdzie m a te ria ł glin iasty i ilasty jest w ym ieszany z piaskiem i zaw iera do 35% cząstek spław ialnych, określa się go m ianem ,,zavel” . P rzew aż nie zalegają one w m iejscach przechodzenia u tw oró w dyluw ialnych w m ady.
Ghsby H o la n d ii 141
W południow ej części pro w in cji L im b u rg zalega niew ielki kom pleks gleb lessowych.
G leby piaszczyste, na sk u te k bardzo in ten sy w n ej u p raw y i w ielkiego n ak ła d u środków , c h a ra k te ry z u ją się b ardzo w ysokim i plonam i. U praw ia się n a nich żyto, ziem niaki, a w dużej części założono tu u ż y tk i zielone. Około 245 000 ha ty c h gleb zn ajd u je się pod lasam i. W większości na ty ch u tw o rac h w y stęp u ją gleby bielicow e i b ru n a tn e z różnym i stadiam i pośrednim i.
M a r s z e . W iększa część północnych i zachodnich prow incji leży poniżej poziom u m orza lub na rów ni z nim . T e ren y te stanow ią ca 38% pow ierzchni całej H olandii. Są to obszary stanow iące niegdyś dno m orskie lub te re n zalew ów m orskich, dziś w szech stro nn ie od nich zabezpieczone. U regulow ano tu rów nież w w ielu p rzy p ad k ach poziom wody gruntow ej stosow nie do p otrzeb roślin, co m a ogrom ny w p ływ n a w ysoką p ro d u k cyjność m arszy. M arsze zalegają w p rzy leg ających do m orza p row incjach G roningen, F ryzji, P ółnocnej i Południow ej H olandii, w Z elandii i P ó ł nocnej B raban cji.
M a d y zalegają w zdłuż rzek R enu, Mozy, W aalu i Ijsel i przew ażają w prow in cji G eldria, U tre c h t oraz zajm u ją dużą część prow in cji O verijsel, P ółnocnej B rab an cji i L im burga.
O sady, z k tó ry c h pow stały te m ady, są z p u n k tu w idzenia składu ch e m icznego bardzo różnorodne; ogólnie należy stw ierd zić, że są jed n a k żyzne. W podłożu m ad zalegają przew ażnie u tw o ry piaszczyste. Są często p rzew arstw ion e w k ład k am i organicznym i.
W zależności od procesu osiadania m ady podzielono na: a) stro m m u rg g ro n d en — lekkie złożone w pobliżu wałów,
b) kom m g ron den — ciężkie położone w zagłębieniach w znacznej p rze w ażnie odległości od k o ry ta rzek,
c) oude cu ltu u rg ro n d e n — sta re gleby u p raw n e n a sztucznie podw yż szonych m iejscach, nie pozostające w zasięgu nanoszonych nam ułów , d) overslagg rond en — pow stałe w m iejscach p rze rw a ń w ałów i zło żenia p łató w piasku,
e) u ite rw a rd e n — położone m iędzy w ałam i w zdłuż k o ry t rzek, na k tó ry c h proces osadzania jeszcze trw a.
M ady rzeczne typologicznie zaliczyć należy do naszych czarn y ch ziem i gleb b ru n atn y c h .
Miąższość osadów m orskich w aha się od 0,5 do 4 m, osadów rzecznych nie jest w iększa niż 1 m, p rzeciętnie zaś w ynosi 0,5 m.
M arsze i m ady w H olandii dzieli się na dw ie g ru p y : sta re , d a tu ją ce się z okresu przed obw ałow aniem (od okresu rzym skiego do około X w ieku) i m łode, utw orzone po ty m okresie. Te o statnie należą do najży źniejszy ch gleb H olandii i są przew ażnie glebam i ornym i.
142 A . B a r a n o w s k i
W pro w in cji D re n te i na w yżej położonej części dyluw ialn ej we w schodniej H olandii zn a jd u ją się w rzosow iska, będące w zasadzie nie u ż y tk a m i rolniczym i. Są one w większości glebam i bielicow ym i, żelazi- sto-próchnicznym i, o ró żn y m stopniu zbielicow ania, w niżej położonych te re n a c h g lebam i bielicow ym i glejow ym i.
G leby „sztuczne”
S p ecjalne g ru p y gleb H olandii stanow ią g ru n ty uzyskane na sk u tek technicznej działalności człow ieka. Z ajm u ją one pow ierzchnię ok. 838 tys. h a i stanow ią około 30% pow ierzchni w szystkich użytków rolnych. P rz e m ieszczeniu poddano ca 10 m ilionów m3 g ru n tu .
W yodrębnia się n a stę p u jąc e g ru n ty pow stałe w w y n ik u działalności człow ieka:
a) pozbaw ione w a rstw w ierzchnich, — przez usunięcie osadów lub piasków , — przez usunięcie to rfó w i m urszy,
b) w k tó ry c h w a rstw y w ierzchn ie zostały naw iezione,
c) w a rstw y w ierzch n ie głęboko odwrócono (na głębokości poniżej 60 cm),
d) osuszone po w ypom pow aniu z uprzed n ich zbiorników wody.
A d a) G ru n ty pozbaw ione w ierzchn ich w a rstw pow stały na sk u tek ek sp loatacji osadów rzecznych dla fab ry k a c ji cegieł, a piasków — p rzy budow ie dró g i podw yższenia w ałów ochronnych. O bejm ują one około
17 000 ha i zalegają przew ażnie w zdłuż rzek.
W skutek usunięcia w ierzch n ich w a rstw rolnicza w artość użytkow a g ru n tó w została bądź zm niejszona, bądź pow iększona. P ierw szy p rzy p a dek m iał m iejsce, kiedy w podłożu zalegał ubogi, g ru b o ziarn isty piasek lub poziom w ody gruntow ej w ystępow ał za wysoko, drugi zaś, kiedy m a te ria ł ciężki, bezw apienny, c h a ra k te ry z u ją c y się częstym zsychaniem usunięto, a w podłożu n ap otk an o m a te ria ł lżejszy, w apien ny , z k o rzy st n y m poziom em w ody g ru n to w ej. To o statnie m iało m iejsce w c e n trach w arzy w n ictw a i sadow nictw a oraz w rejon ie hodow li cebulek kw iatow ych.
G ru n ty , z k tó ry c h usu nięto w ierzch n ią w arstw ę to rfu p rzew ażnie w ce lu u zyskania m a te ria łu opałow ego lub w n iek tó ry ch rejo n ach soli k u ch en n ej, zajm ują około 250 tys. ha. T orf eksploatow ano z b ra k u in n y ch środków opałow ych we w szystkich zachodnich i północnych prow incjach H olandii. Po usunięciu to rfu do głębokości sięgającej 3,5 m i w ypom po w aniu pozostałej wody, przy stępo w ano do rolniczego użytkow ania. W nie k tó ry c h p rzy p ad k ach , np. w północnej B ra b a n cji na m iejsca pozostałe po u su n ięty m to rfie naw ieziono w a rstw ę nam u łó w rzek i uzyskano b a r dzo u ro d zajn e gleby.
G l e b y H o la n d ii 143
Ad b) G ru n ty naw iezione spo tyk a się n a tere n ie całego k ra ju m ozaiko w ato rozm ieszczone, a pow ierzchnia ich w ynosi około 360 000 ha. N a n ich w łaśnie z n ajd u ją się najw iększe c e n tra w arzyw nicze i kw iatow e, ja k np. A lsm eer, Boskopp. B yły tu poprzednio przew ażnie gleby torfow e z w ysokim poziom em w ody g ru n to w ej, na k tó re naw ieziono w a rstw ę w y b ran y c h z kanałów osadów i nam ułów , w ym ieszanych z obornikiem i kom postem n a wysokość około 50 cm.
Ad c) G łęboko od w racan e gleby zalegają n a pow ierzchni około 26 000 ha. Celem o d w racan ia jest przem ieszczenie żyźniejszych w arstw głębszych i złożenie ich na pow ierzchn i w a rs tw w ierzch nich m niej żyz nych, lub niszczenie w a rstw szkodliw ych (przeszkadzających) d la wyż szej p rodukcyjności n a ró żnych głębokościach profilu. O dw racanie do konyw an o śred nio do głębokości 75 cm, n ierzad k ie są jed n a k p rzy p adki odw racan ia do głębokości 120 cm , np. n a N ordoostpolder.
Ad d) P od nazw ą tere n ó w osuszonych należy w yróżnić grupę g ru n tów u zyskanych w w y n ik u obw ałow ania i w ypom pow ania w ody z Zatoki M orza Północnego — Ijsselm eer oraz jezio r śródlądow ych. D otychczas zagospodarow ano na części obszaru Ijse lm e er w p ełn i 2 poldery: W ierin- g e rm e erp o ld er i N ordoostpolder, a po w y ko n aniu obw ałow ania jest w tra k c ie urządzania p o ld er O ostelijk -F lev oland, zaś spośród śródlądo w ych znaczną ilość o różnej pow ierzchni, do k tó ry c h należą B eem ster, H aarlem erm eer, Ij itd. W iększość z poprzednio w ym ienionych należy do N ajlepszych gleb H olandii, a ogólna ich pow ierzchnia w ynosi ca
185 000 ha.
BIBLIOGRAFIA
[1] Afd. Geologie en Bodem kunde — Legenda detailkartering rivierkleigebiet, W ageningen 1956.
[2] B e n n e m a J. i inni: Great Soils Group in Nederlandl. Boor en Spade W a geningen 1953.
[3] E d e l m a n C. H.: Soils of the Netherlands. Am sterdam 1950.
[4] Kay and Clossary to 6th Approximation. Maszynopis, W ashington 1957. [5] M ü c k e n h a u s e n : Die w ichtigsten Böden der Bundesrepublik Deutschland.
Frankfurt a/M, 1958.
[6] Stichiting voor Bodemkartering. Voorstell voor een systeem van B odem klas- sifikatie voor Naderland. M aszynopis 1958 r.
[7] V i s s e r de A.: Konstm atige gronde in Nederland — Boor ea Spade W a geningen 1956 r.
