Andrzej Szura
Ochrona zabytków budownictwa
ludowego w województwie kieleckim
w latach 1976-1981
Ochrona Zabytków 36/3-4 (142-143), 293-298
OCHRONA ZABYTKÓW BUDOWNICTWA LUDOWEGO W WOJEWÓDZTWIE KIELECKIM W LATACH 1976—1981
N a t e r e n ie w o j e w ó d z t w a k i e l e c k i e g o z a c h o w a ło się o k o ło 1000 o b i e k t ó w b u d o w n ic t w a lu d o w e g o m a j ą c y c h c h a r a k t e r z a b y t k o w y .
W
w ię k s z o ś c i s ą to d r e w n ia n e c h a ł u p y i s t o d o ły z X I X i z p i e r w s z y c h l a t X X w ., p o n a d t o — k i l k a n a ś c i e b u d y n k ó w m a ło m i a s t e c z k o w y c h , 40 m ły n ó w , 10 w i a t r a k ó w i n ie lic z n e o b i e k t y g o s p o d a r c z o - p r z e m y s ło w e in n e g o r o d z a ju . O d 1969 r. s z c z e g ó ln ą o c h r a n ą k o n s e r w a t o r s k ą o b ję t o 70 b u d y n k ó w . W k i lk u , j a k w z a g r o d z ie w B o d z e n ty n ie , w i a t r a k u w S z w a r s z o w i - c a c h , c h a łu p ie w K a k o n in ie , u t w o r z o n o p u n k t y e t n o g r a f ic z n e . N ie lic z n e o b i e k t y u ż y t k o w a n e są p r z e z w ł a ś c i c i e l i , p o z o s ta łe p o s t a n o w io n o p r z e n ie ś ć d o s k a n s e n u . T a d y s k u s y j n a do n ie d a w n a f o r m a o c h r o n y , p r z y b r a k u ś r o d k ó w f i n a n s o w y c h , k a d r y , n a d z o r u , t r u d n o ś c i w n a d a n iu m a ły m o b ie k t o m e t n o g r a f i c z n y m o d p o w ie d n ie j f u n k c j i u ż y t k o w e jin situ
( g d y ż p ie r w o t n ą n a o g ó ł u t r a c iły ) , d o m in u je o b e c n ie w c a ły m k r a j u . P o d o b n ie je s t w w o j e w ó d z t w i e k i e l e c k i m , g d z ie p r a c e w z a k r e s ie o c h r o n y k u l t u r y lu d o w e j, a w s z c z e g ó ln o ś c i b u d o w n i c t w a lu d o w e g o k o n c e n t r o w a ł y się w la t a c h 1976— 1981 n a r e a l i z a c j i k i e le c k i e g o s k a n s e n u . S p o r a d y c z n i e p r o w a d z o n e b y ł y p r a c e p r z y o b i e k t a c h w t e r e n ie , k t ó r e o g r a n i c z y ł y się n a o g ó ł d o d r o b n y c h n a p r a w , np. w z a g r o d z ie z 1908 r. w B o dzentynie,
w i a t r a k u w S z w a r s z o - w ic a c h o r a z c h a łu p ie w R a d k o w i - cao h . N a j w i ę k s z y z a k r e s m i a ł y p r a c e b u - d o w la n o - k o n s e r w a t o r s k ie w k a m ie n n y m w i a t r a k u w K r a s o c i n i e . W i a t r a k te n , t y p u h o le n d e r s k ie g o , w y b u d o w a n y o k o ło 1890 r ., u le g ł z n a c z n e m u z n is z c z e n iu p o d c z a s o s t a t n ie j w o jn y . M im o b r a k u w y p o s a ż e n ia , z u w a g i n a u n i k a t o w ą n a K i e l e c c z y ź n i e k o n s t r u k c j ę k a m i e n n ą , z o s t a ł w y k u p i o n y i p o d d a n y p r a c o m k o n s e r w a t o r s k im . P r a c e z le c o n e p r z e z R e jo n D r ó g P u b l i c z n y c h w K o ń s k i c h i M u z e u m W s i K i e l e c k i e j w y k o n a ł a w la t a c h 1978— 1979 R o ln ic z a S p ó łd z ie ln ia P r o d u k c y jn a w O le s z n ie . P r z e m u - r o w a n o ś c i a n y z n is z c z o n e p r z e z p o c is k i a r t y l e r y j s k i e , w z m o c n io n o f u n d a m e n t y , w y k o n a n o k o n s t r u k c ję d a c h o w ą z p o k r y c ie m g o n t o w y m , w y k o n a n o ś m ig , s t r o p , s t o la r k ę o k ie n n ą i d r z w io w ą . W w y r e m o n t o w a n y m o b ie k c ie z o r g a n iz o w a n o g m in n e M u z e u m C h le b a , w e d łu g p r o j e k t u m ie js c o w e g o o p ie k u n a z a b y t k ó w F e li k s a R a k a . O b ie k t m a k o m p le t n ą d o k u m e n t a c ję n a u k o w o - t e c h n ic z n ą , w t y m — o p r a c o w a n ie h i s t o r y c z n e I. P i e c z u l o r a z p r o j e k t o w e S . G o d z ic a z P K Z w K i e l c a c h . Z u w a g i n a p o w t a r z a ln o ś ć w i e lu f o r m b u d o w la n y c h ( m a t e r ia ł, r o z p l a n o w a n i e w n ę t r z a , k o n s t r u k c j a ) o r a z o g r a n ic z o n e m o ż li w o ś c i z a c h o w a n ia n a m ie js c u b u d y n k ó w s t a n o w i ą c y c h p r y w a t n ą w ła s n o ś ć ,1. M akieta skansenu w Tokarni k. Chęcin, w y k . L. G odek (ZUP K ielce, 1980
r.) (fot. S. S tępień)
2. Lokalizacja o biektów etnograficznych przenoszonych do skansenu z te r e
nów w o je w ó d z tw kieleckiego, częstochow skiego
ttarnobrzeskiego (rys. i fot.
4. Skansen w T okarn i
—chałupy ze Ś w ią tn ik i C hrobrza z X V III w ., 1981 r.
(fot. J. M ąkow ski)
p o s t a n o w io n o n a jc e n n ie js z e z n ic h z a c h o w a ć w m u z e u m t y p u s k a n s e n o w s k ie g o . O d p i e r w s z y c h k o n c e p c j i W o j e w ó d z k ie g o K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w w K i e l c a c h z 1956 r. d o p o c z ą t k ó w r e a li z a c j i s k a n s e n u w 1976 r. z m ie n ić s ię m u s ia ł j e g o p r o g r a m , l o k a l i z a c j a i w y b ó r o b i e k tó w d o p r z e n ie s ie n ia . O d 1969 г ., k i e d y p o w s t a ł y k o m ó r k i e t n o g r a f i c z n e w B i u r z e D o k u m e n t a c ji Z a b y t k ó w o r a z k ie l e c k i m O d d z ia le P K Z , b a d a n ia b u d o w n ic t w a lu d o w e g o z a c z ę t o p r o w a d z ić s y s t e m a t y c z n ie . B u d o w n ic t w o lu d o w e n a o b s z a r z e w o j e w ó d z t w a k i e le c k i e g o n ie d o c z e k a ło s ię j e d n a k d o t y c h c z a s p e ł n e g o o p r a c o w a n i a . P o z a s p r a w o z d a n ia m i z b a d a ń I n s t y t u t u S z t u k i P A N , p u b lik o w a n y m i w
P olskiej
Sztuce L u d o w e j
1 i a r t y k u ła m i J. C z a jk o w s k i e g o o b u d o w n ic t w ie p ó ł n o c n e j c z ę ś c i w o j e w ó d z t w a k r a k o w s k ie g o (m .in . d a w n y c h p o w i a t ó w M ie c h ó w , K a z i m i e r z a W ie lk a , P iń c z ó w , W ło s z c z o w a , J ę d r z e jó w i B u s k o ) 2 o r a z p o s z c z e g ó ln y c h w s i . o b i e k t ó w 3 l i t e r a t u r a d o t y c z ą c a te g o p r z e d m io t u o g r a n ic z a się j e d y n ie d o w z m ia n e k . Z t e g o te ż w z g lę d u z a p o d s t a w o w ą d o k u m e n t a c ję z a s o b ó w b u d o w n ic t w a lu d o w e g o u z n a n o w y n i k i b a d a ń M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o w K i e l c a c h i P r a c o w n i B a d a n ia S z t u k i L u d o w e j I n s t y t u t u S z t u k i P A N w K r a k o w i e 4 o r a z k a r t y e w i d e n c y j n e W o j e w ó d z k ie g o K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w w K i e l c a c h . P o z w o l i ł y o n e n a o p r a c o w a n i e p r z e z p r o f, d r a R o m a n a R e in fu s s a z a ło ż e ń n a u k o w y c h s k a n s e n u z w y t y p o w a n i e m c z ę ś c i o b ie k t ó w d o p r z e n ie s ie n ia . P o d s t a w o w a d o k u m e n t a c ja d la s k a n s e n u w y k o n a n a z o s t a ła w l a t a c h 1970— 1981 p r z e z P P P K Z — O d d z ia ł w K i e lc a c h . D o k u m e n t a c ja n a u k o w a o b e jm o w a ła :3. Skansen w T okarn i
—w ia tra k
z G rzm ucina, 1981 (fot. J. M ąkow -
ski)
— k a r t y e w i d e n c y j n e o b ie k t ó w i w y p o s a ż e n ia ; — w e r y f i k a c j ę z a b y t k ó w b u d o w n i c t w a lu d o w e g o o c h a r a k t e r z e k a t a l o g u (32 t o m y o d p o w ia d a ją c e d a w n y m p o w ia t o m ) ; — m o n o g r a f ie 5 w s i; — d o k u m e n t a c ję p r a c k o n s e r w a t o r s k ic h ; — 40 o p r a c o w a ń m o n o g r a f ic z n y c h n a u k o w o - h i s t o r y c z n y c h ; — s c e n a r iu s z e e k s p o z y c j i w n ę t r z ; — o p r a c o w a n ia p r o b le m o w e (np. k a r c z m z X V I I I i X I X w ., r z e m i o s ła l u d o w e g o ) 5; — z a ło ż e n ia t e c h n ic z n o - e k o n o m ic z n e w r a z z b r a n ż a m i; — p r o j e k t y z a g o s p o d a r o w a n ia p r z e s t r z e n n e g o , e t n o g r a f ic z n e i w o d n e ; — i n w e n t a r y z a c j e p o m ia r o w e , f o t o g r a f i c z n e , o r z e c z e n ia t e c h n ic z n e i p r o j e k t y p r z y s t o s o w a n i a d o t e 1 R . R e i n f u s s,
Badania teren o
w e w rejonie kielecko-sandom iers-
kim ,
„ P o ls k a S z t u k a L u d o w a ” , V I , 1952, s. 35; t e n ż e ,Z badań nad
sztuką
ludow ą
w
R adom skiem ,
„ P o l s k a S z t u k a L u d o w a ” , I X , 1955, s. 23.
2 J. C z a j k o w s k i ,
B u dow n ictw o
w ie jsk ie w północnej części krako
w skiego w X V III w ieku ,
„ R o c z n ik M u z e u m E t n o g r a f ic z n e g o w K r a k o w i e ” , t. V , 1974, s. 3 1; t e n ż e ,B u
d ow n ictw o
w iejsk ie
w
K ra k o w -
skiem ,
„ M a t e r i a ł y M u z e u m B u d o w n i c t w a L u d o w e g o w S a n o k u ” , n r 22, 1976, s. 49. 3 I. S k o w r o n e k - P i e c z u l ,Bu
dow n ictw o w si Rokitno,
„ R o c z n ik M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o ” , t. V I I I ,K r a k ó w 1973, s. 309; B . S z u r o w a ,
D rew niane bu dow nictw o lu dow e w e
w s i K akon in w pow iecie kieleckim ,
„ R o c z n ik M u z e u m S w i ę t o k r z y s k i e -r e n u d la w ię k s z o ś c i w y t y p o w a n y c h do p r z e n ie s ie n ia o b iek tó w ® . 1 s t y c z n i a 1977 r. n a d z ó r n a d d o k u m e n t a c j ą p r z e j ę ł o M u z e u m W si K i e l e c k i e j , k t ó r e c z ę ś ć o p r a c o w a ń w y k o n u j e w e w ła s n y m z a k r e s ie , m . in . d o k u m e n t a c ję p r a c k o n s e r w a t o r s k ic h , s c e n a r iu s z e w n ę t r z , i n w e n t a r y z a c j e f o t o g r a f i c z n e i k a r t y k a t a l o g u n a u k o w e g o s p r z ę t ó w . W z a ło ż e n i a c h m e r y t o r y c z n y c h s k a n s e n k i e l e c k i m a c h a r a k t e r p o n a d r e g io n a ln y i o b e jm u je d o k u m e n t o w a n ie m i g r o m a d z e n ie m p r z y k ł a d y b u d o w n ic t w a lu d o w e g o k i l k u s ą s i a d u j ą c y c h z s o b ą r e g i o n ó w , n i e z a le ż n ie o d g r a n i c a d m i n i s t r a c y j n y c h w o j e w ó d z t w : p o z a w o j e w ó d z t w e m k i e le c k i m — w o j e w ó d z t w a t a r n o b r z e s k ie (do W is ły ) i c z ę s t o c h o w s k ie (w g r a n i c a c h d a g o ” , t. I X , K r a k ó w 1975, s. 429; I. P i e с z u 1,
Z a b y tk o w y w ia tra k
h olen derski
—S zw arszow ice pow .
O patów ,
„ B i u l e t y n I n f o r m a c y j n y P K Z ” , n r 23, W a r s z a w a 1972, s. 75 (ta m ż e a r t y k u ł y o c h a łu p ie z K a - k o n in a , m ły n ie w S ło p c u i p ie c u g a r n c a r s k im w I łż y ) ; A . S z u r a , B. S z u r a ,Z a b ytk o w a zagroda w
B odzen tyn ie,
K i e l c e 1977; B . S z u r o w a,K a rczm y na K ielecczyzn ie
w X V III i X IX w ieku,
K i e l c e 1978. 4 R . R e i n f u s s , Zbadań nad b u
d o w n ictw em lu d o w y m w w o je w ó
d ztw ie kieleckim ,
„ P o ls k a S z t u k a L u d o w a ” , 25, 1 9 7 1 , s. 67. 5 D o k u m e n t a c ja n a u k o w a w y k o n a n a w la t a c h 1976— 1981 p r z e z P K Z w K ie lc a c h : 150 k a r t e w i d e n c y j n y c h z a b y t k ó w b u d o w n ic t w a lu d o w e g o , 1979— 1980 (B. S z u r o w a , J. P r e w e n c k a - G u c w a , E . T r a c z y ń-*V
л,г Я/
45Lx-V v \ /V \
f g - r - « " / k n \x~«^4<:4~
- V â
Ж'
\ V'
r f /
я 'У Ж %
я \ 7 \
5. S kansen w T okarn i
— d o m 2D aleszyc p o sta w io n y w
6. Skansen w Tokarni
—chałupa z C hrobrza w trakcie
m iejscu projektow an ego ryn ku ( f o t J. M ąkow ski)
m ontażu, 1981 r. (fot. A. Szura)
w n e g o p o w . w ło s z c z o w s k ie g o ) . O b s z a r te n d z ie li s ię n a c z t e r y p o d s t a w o w e je d n o s t k i f i a j o g r a f i c z n o - - e t n o g r a fic z n e : ś w i ę t o k r z y s k i , n a d w i ś l a ń s k i , le s s o w y i w y ż y n n y (J u r y K r a k o w s k o - C z ę s t o c h o w s k i e j ) , k t ó r y m n a t e r e n ie s k a n s e n u b ę d ą o d p o w ia d a ć w ł a ś c i w e s k u p is k a o b i e k t ó w o r a z z e s p o ły — m a ło m i a s t e c z k o w y ( r y n e k z k o ś c io łe m , z a g r o d ą p le b a ń s k ą i k a r c z m ą ) i d w o r s k i. W s k a n s e n ie z n a jd ą s ię r ó w n ie ż o b i e k t y z a b y t k o w e p r z e m y s łu w i e j s k i e g o . Z a p o d s t a w o w ą j e d n o s t k ę s k a n s e n u p r z y j ę t o z a g r o d ę w r a z z j e j w y p o s a ż e n ie m w n ę t r z a i o t o c z e n ie m , łą c z n i e z z ie le n i ą i u p r a w a m i . D ą ż ą c d o p r z e k a z a n ia a u t e n t y c z n o ś c i f r a g m e n t u w s i, a w s z c z e g ó l n o ś c i u n i k a t o w y c h o b ie k t ó w z k o ń c a X V I I I d o p o c z ą t k ó w X X w ., p r z e n o s i się c a ł e o b i e k t y w r a z z w y p o s a ż e n ie m , w y m i e n i a j ą c j e d y n i e ź le z a c h o w a n e e le m e n ty . Z e w z g l ę d ó w d o k u m e n t a c y j n y c h i d y d a k t y c z n y c h d o p u s z c z a s ię p r z y t y m o d t w o r z e n ie p ie r w o t n e g o s t a n u o b ie k t u ( p r z y k ła d o w o — o d t w o r z e n ie u d o k u m e n t o w a n e j p r z e b u d o w y u r z ą d z e ń o g n io w y c h o t w o r ó w d r z w i o w y c h c z y o k ie n n y c h ) . P o d o b n ie m o ż liw e je s t p r z e n ie s ie n ie d e t a lu id e n t y c z n e j k o n s t r u k c j i z in n e g o o b ie k t u , z u w a g i n a je g o l e p s z y s t a n t e c h n ic z n y . Z w i e l u p r o p o n o w a n y c h l o k a l i z a c j i s k a n s e n u w y b r a n o n ie u r o d z a jn e z ie m ie w e w s i T o k a r n i a (g m . C h ę c in y ) , w o d le g ło ś c i 20 k m n a p o łu d n ie od K i e l c p r z y m i ę d z y n a r o d o w e j d r o d z e E - 7 ( W a r s z a w a — — K r a ik ó w — B i e l s k o - B i a ł a ) . L o k a l i z a c j a s k a n s e n u p o w ią z a n a z o s t a ła z p la n o w a n y m w b e z p o ś r e d n im j e g o s ą s ie d z t w ie d u ż y m z b io r n ik ie m w o d n y m n a r z e c e N id z ie . P o w i e r z c h n ia s k a n s e n u w y n o s i 65 h a , p r z y c z y m 20 h a z a j m u j e la s m ie s z a n y . T e r e n je s t le k k o p o f a łd o w a n y , o p a d a j ą c y k u r z e c e i d o s k o n a le o d d a je c h a r a k t e r r e g io n ó w K i e l e c c z y z n y . W 1976 r . n a z le c e n ie W o je w ó d z k i e g o K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w (a od 1977 r . M u z e u m W s i K i e l e c k i e j ) r o z p o c z ę t o w T o k a r n i p r a c e b u d o w la n e , r e a l i z u j ą c d o k o ń c a 1981 r. w ię k s z o ś ć b u d y n k ó w z a p le c z a m a -g a z y n o w o - p r o d u k c y j n e -g o o r a z 9 z 80 p r z e w i d z i a n y c h d o p r z e n ie s ie n ia o b ie k t ó w e t n o g r a f i c z n y c h . R ó w n o c z e ś n ie p r z e w i e z i o n y c h z o s t a ło do s k a n s e n u 30 b u d y n k ó w , t e r e n o g r o d z o n o s i a t k ą (z 2 0 0 -m e t r o w y m o d c in k ie m s u m ik o w o - łą t k o w y m w c z ę ś c i r e c e p c y j n e j ) o r a z d o p r o w a d z o n o e n e r g ię e l e k t r y c z n ą . P r a c e r e m o n t o w o - k o n s e r w a t o r s k i e p r o w a d z i Z a k ła d R e m o n t o w o - K o n s e r w a t o r s k i i P r o d u k c j i P a m i ą t e k T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł G ó r n i c t w a , H u t n ic t w a i P r z e m y s łu S t a r o p o ls k ie g o w K ie lc a c h . W b u d y n k a c h m a g a z y n o w o - p r o d u k c y j n y c h z a p le c z a k o n s e r w a t o r s k ie g o , o p o w . 2 t y s . m 2, m ie s z c z ą s ię s t o la r n ie , k u ź n ia , t r a k , w a n n y i m p r e g n a c y j n e , m a g a z y n y e k s p o n a t ó w o r a z p r a c o w n ie : n a u k o w a i k o n s e r w a t o r s k a , z r u c h o m y m i s t e la ż a m i n a p o lic h r o m ie i o b r a z y . C z ę ś ć t e r e n u z o s t a ła z a g o s p o d a r o w a n a p r z e z p o s a d z e n ie k i l k u t y s i ę c y d r z e w i k r z e w ó w . W ś r ó d p r z e n ie s io n y c h i z m o n t o w a n y c h w s k a n s e n ie n a l e ż y w y m i e n ić n a s t ę p u j ą c e b u d y n k i : — c h a łu p a z 1805 r . z R o k i t n a k. s k i); 400 k a r t e w i d e n c y j n y c h z a b y t k ó w r u c h o m y c h , 1977— 1981 (E. T r a - o z y ń s k i);
W eryfikacja za b y tk ó w bu
d o w n ic tw a ludow ego
—katalog
(32 t o m y o d p o w ia d a ją c e d a w n y m p o w ia t o m ) , 1976— 1979 (J. P r e w e n c k a - - G u o w a , E. T r a c z y ń s k i) ;D okum en
ta c je
n au kow o-h istoryczn e
dla
5
obiektów : plebanii z X V III w . z
Goźlic, ośm ioraka z R u dy P ilczyń -
sk iej, chałup z B ronkow ic, G ęsie i
S zydłow a; D okum en tacja h istorycz-
n o-etnograficzn a
osady
D aleszyce,
1980 (B. S z u r o w a ) ;
K a rczm y n a K ie -
lecczyźn ie w X V III i X IX w.,
1977 (B. S z u r o w a ) ;Scenariusz w n ętrza
ch ału py z D aleszyc,
1980 (J. P r e - w e n c k a - G u c w a ) ;S cenariusz
w n ę
trza ch ału py z Kakonina,
1981 (E. T r a c z y ń s k i ) ;B u dow n ictw o w si Dą
brow ica w w oj. kieleckim ,
1978 (E. T r a c z y ń s k i ) ;D okum entacja
prac
k on serw atorskich
p rzy chałupie z
D aleszyc,
1980 (B . S z u r o w a ) ;W ypo
sażenie bu dyn ków w regionie św ię
to k rzysk im ,
1980 (E. T r a c z ) .8 D o k u m e n t a c je t e c h n ic z n e w y k o n a n e w la t a c h 1976— 1981:
Z ałoże
nia techniczno-ekonom iczne
(ZTE):
część
u rban istyczn o-arch itekton icz
na
— P K Z K i e lc e , 1976 (S. G o d z ić ) ;sieć wod.kan.,
c.o.,sanitarna, ele k
tryczn a, telekom u n ikacja
— P K Z K i e lc e , 1976;P ro je k t tech niczn y sie
ci w odociągow ej, cieplne, kablow ej,
linii elek tryczn e j, kotłow ni, garaży
— P K Z K i e lc e , 1978;
P ro je k ty
szczegółow e (w y cin k o w e) dla sek to
ró w oraz ogrodzenia
— P K Z K i e l ce, 19 77— 1978 (S. G o d z ić );P ro je k t
tech niczn y dróg,
W o je w ó d z k a S p ó ł d z ie ln ia B u d o w n ic t w a W ie js k ie g o , K ie lc e , 1979;P ro je k t
tech niczn y
zieleni,
„ I n w e s t o p r o j e k t ” K ie lc e , 1978— 1980 (W . G r u s z c z y ń s k a ) ;Pro
je k t tech niczn y sta c ji w odociągo
w e j,
„ W o d r o l” , K i e lc e , 1977 (S . Z a s a d a );D okum entacja h ydrologiczn a
studni,
Z a k ła d P r o j e k t ó w i D o k u m e n t a c ji G e o lo g i c z n e j, K i e l c e , 1981;In w en taryzacje pom iarow e i foto
graficzne 30 b u dyn ków (w ty m 7
zagród, 9 chałup,
6stodół, 1 obora,
1 ośm ioraka, 2 m łyn ów , 2 w ia tra
ków , kuźni i ku rnika
— P K Z K i e l c e (S. G o d z ić , J. Z a l e w s k i ) ;P ro je k
ty techniczne a d a p ta cji i p rzy sto
sow ania do teren u 14 o b ie k tó w (w
ty m 3 zagród, 4 chałup, 2 dw orów ,
2 w iatra k ó w , stodoły, spichlerza i
stu dn i grom adzkiej)
— P K Z K i e l c e (S. G o d z ić ) ;P ro je k ty tech niczn e
in stalacji elek tryczn ych , p. poż. i
od-grom ienia dla 10 b u d yn k ó w
— P K Z K i e lc e , 1977— 1978 (J. B a t o r ) ;O rze
czenia tech niczn o-m ykologiczn e dla
12 b u d yn k ó w —
P K Z K i e l c e (J. Ł o z iń s k i) , Z Z G „ I N C O ” , W a r s z a w a .7.
Skansen w Tokarni
—chałupa z B rońkow ic w trakcie próbnego m ontażu
na te ren ie zaplecza m agazyn ow o-tech n iczn ego, 1981 r. (fot. A. Szura)
8. Z agroda św ię to k rzy sk a w B odzen tyn ie po przeprow adzen iu prac k o n ser
w atorskich, 1982 r, (fot. J. M ąkow ski)
S z c z e k o c in , r e p r e z e n t u j ą c a t y p p ó ł - n o c n o - k r a k o w s k i , d w u r o d z i n n a , z z a g r o d y b o g a t e g o c h ło p a , m ie s z c z ą c a p o o b u s t r o n a c h s i e n i i z b y i k o m o r y ; — c h a łu p a z e S lę ż a n z p r z e ło m u X V I I I i X I X w ., z w i ą z a n a t e r y t o r i a l n i e i t y p o lo g ic z n ie z p o p r z e d n ią , m ie s z c z ą c a z a b u d o w a n i a g o s p o d a r c z e p o d w s p ó ln y m d a c h e m z c z ę ś c ią m ie s z k a ln ą , a w y b u d o w a n ą z p o t ę ż n y c h b i e r w i o n i p o s a d o w io -n a n a d ę b o w y c h p a la c h w k o p a n y c h w g r u n t , z d a c h e m s t r o m y m , c z t e r o s p a d o w y m , k r y t y m s ło m ą ; — w i a t r a k t y p u „ p a l t r a k ” z G r z m u c in a z 192 1 r . z w y p o s a ż e n ie m , s t a n o w ią c y u n i k a t o w y e g z e m p la r z t e g o r o d z a ju n a p o łu d n iu k r a j u ; — c h a łu p a z C h r o b r z a k. P iń c z o w a z p o ł o w y X I X w ., w y b u d o w a n a w k o n s t r u k c j i s u m i k o w o - ł ą t k o w e j z c ie n k ic h i k r z y w y c h ż e r d e k , p ó łt o -r a t -r a k t o w a , w ą s k o f r o n t o w a , k r y t a c z t e r o s p a d o w y m d a c h e m p o d s ło m ą ; — c h a łu p a z e Ś w i ą t n i k k . S a n d o m ie r z a z 1758 r ., z p la n e m k o m o r a - - s i e ń - i z b a - o b o r a , k o n s t r u k c j i z r ę b o w e j , k r y t a s ło m ą , o u n i k a t o w y m k o m in ie s z t a g o w y m , o p l e c io n y m s ło m ą ; — s t u d n ia g r o m a d z k a z e w s i G ó r y k . P iń c z o w a z X I X w ., z k i e r a t o w y m w y c i ą g i e m w i a d r a ; — d o m z D a le s z y c z 1892 г ., w ą - s k o f r o n t o w y , z p la n e m s i e ń - i z b a - - o b o r a , k o n s t r u k c j i z r ę b o w e j , k r y t y g o n t e m ; — k u r n i k z B i e l i n , z k o ń c a X I X w ., z r ę b o w y , p o d c z t e r o s p a d o w y m d a c h e m k r y t y m g o n t e m . Z p r z e n ie s io n y c h i o c z e k u j ą c y c h n a m o n t a ż n a l e ż y w y m i e n i ć p r z e d e w s z y s t k i m : — c h a ł u p y ś w i ę t o k r z y s k i e z X V I I I w . z B r o n k o w i c i S u k o w a (1774 r.); — z a g r o d y o k ó ln e z R a d k o w i e i K a l i n y W i e l k i e j ; — d o m m a ł o m i a s t e c z k o w y z S z y d ło w a z 1705 r .; — p le b a n i a z G o ź lic z X V I I I w .; — o s ie m n a s t o w ie c z n y s p i c h l e r z z g a l e r y j k ą z C h ę c in ; — d w o r e k z S u c h e d n io w a z X I X w .; — o ś m io r a k z R u d y P i l c z y c k i e j ( b u d y n e k d la s łu ż b y ) ; — s t o d o ł y z B r z u c h a n i ( s z e ś c io b o - c z n a ) i G iu ś lic ( p le c io n a z w i k l i n y ). W ś r ó d z a k u p i o n y c h i o c z e k u j ą c y c h n a p r z e n ie s ie n ie z a n a j b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c e n a l e ż y u z n a ć : — w i a t r a k i z P a c a n o w a (h o le n d e r) i J a n i k a ( k o ż la k ) z k o m p le t n y m w y p o s a ż e n ie m w n ę t r z a ; — m ły n w o d n y , z r ę b o w y , z P i a s k a k . K o ń s k ic h ; — o s ie m n a s t o w ie c z n y k o ś c i ó łe k z R o g o w a , z p o l ic h r o m ią ; — s p i c h le r z e d w o r s k i e
z
R o g o w a i fc ło te j (z X V I I i X V I I I w .); — c h a łu p ę z e S łu p i S t a r e j o u n i k a t o w y c h 5 d r z w i a c h n a k o ł o w r o cie . P r a c e k o n s e r w a t o r s k i e w s k a n s e n ie i p r z y o b ie k t a c h w t e r e n ie p r o w a d z o n e są n a o g ó ln ie z n a n y c h z a s a d a c h p r z e d s t a w i o n y c h o s t a t n io p r z e z J . C z a jk o w s k i e g o , H . O ls z a ń - s k i e g o i M . C z a j n i k a w l i t e r a t u r z e d o t y c z ą c e j p r o b l e m a t y k i m u z e ó w n a w o ln y m p o w i e t r z u 7. K o n ie c z n o ś ć z a c h o w a n ia w i e l u u n i k a t o w y c h o b ie k t ó w s p o w o d o w a ła , iż b u d y n k i w z n o s z o n e s ą r ó w n o c z e ś n ie w e w s z y s t k i c h s e k t o r a c h , co o b e c n ie d a je n i e k o r z y s t n y o b r a z r o z p r o s z e n ia . N i e w i e l k a l ic z b a w z n ie s io n y c h o b ie k t ó w je s t w y n i k ie m p r a c p r z y t w o r z e n iu z a p le c z a k o n s e r w a t o r s k ie g o , j a k r ó w n ie ż w y m u s z o n y c h p r z e z u ż y t k o w n i k ó w r o z b ió r e k 30 o b ie k t ó w , k t ó r e p r z e w ie z io n o n a t e r e n s k a n s e n u . P r z y w z n o s z e n iu o b i e k t ó w s t o s u je się t e c h n ik ę p r ó b n e g o m o n ta ż u . N a j t r u d n i e j s z y m o b e c n ie z a d a n ie m M u z e u m W s i K i e l e c k i e j je s t w y p o s a ż e n ie w n ę t r z z a b y t k o w y c h z a g r ó d w i e j s k i c h . W w y n i k u b a d a ń t e r e n o w y c h p r o w a d z o n y c h w l a t a c h 1977— 1981 n a t e r e n ie c a ł e j K i e l e c c z y z n y u z y s k a n o in f o r m a c je o9. Skansen w Tokarni
—urządzone w n ętrze (izba) cha
łupy z C hrobrza (fot. J. M ąkow ski)
10. Skansen w Tokarni
—urządzon e w n ętrze (komora)
chałupy z C h robrza (fot. J. M ąkow ski)
p a r u t y s i ą c a c h z a b y t k o w y c h s p r z ę t ó w i p r z e d m io t ó w c o d z ie n n e g o u ż y t k u . Z 3000 z a k u p io n y c h e k s p o n a t ó w 200 z o s t a ło p o d d a n y c h z a b ie g o m k o n s e r w a t o r s k im , p r z e d e w s z y s t k i m s ą to m e b le , s p r z ę t r o l n i c z y o r a z o b r a z y . P r a c e w y k o n y w a n e b y ł y z a r ó w n o p r z e z w ła s n ą p r a c o w n ię s t o la r s k ą , j a k i o d d z ia ły P K Z w Ł o d z i i K i e l c a c h o r a z P S P i S p ó łd z ie ln ię „ P l a s t y k a ” z W a r s z a w y . Z a k u p s p r z ę t ó w , p r z y b r a k u w ła s n y c h s a m o c h o d ó w c ię ż a r o w y c h , w ł a s n e j k o m i s j i z a k u p ó w i z m i e n i a j ą c y c h s ię c e n a c h , s t a n o w i t r u d n y p r o b le m . M im o to od 1978 r. o r g a n iz o w a n e s ą w s k a n s e n ie w o k r e s i e m a jo w y c h D n i K u l t u r y , O ś w i a t y , K s i ą ż k i i P r a s y w y s t a w y w n ę t r z u r z ą d z o n y c h o b ie k t ó w . E k s p o z y c je p r z y g o t o w u j e się n a p o d s t a w i e s c e n a r i u s z y o d p o w ia d a ją c y c h o b ie k t o w i i r e g io n o w i, z k t ó r e g o t e n ż e p o c h o d z i. O c z y w i ś c i e n ie je s t to w y p o s a ż e n ie z o k r e s u p o p r z e d z a ją c e g o r o z b ió r k ę o b ie k t u (na o g ó ł z d e k o m p le t o w a n e , z d u ż y m u d z ia łe m m e b li i s p r z ę t ó w w s p ó łc z e s n y c h ) lu b w y s t a w a n a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a c y j n y c h i n a j a t r a k c y j n i e j s z y c h p r z y k ł a d ó w m e b l a r s t w a lu d o w e g o , r z e m i o s ł a i s z t u k i (te z o s ta n ą p o k a z a n e n a o s o b n y c h e k s p o z y c j a c h t e m a t y c z n y c h w b u d y n k u a d m i n i s t r a c y j n o - d y - d a k t y c z n y m ) , le c z w n ę t r z e c h a r a k t e r y s t y c z n e d la d a n e g o o b ie k t u w o k r e ś lo n y m c z a s ie . P r e z e n t o w a n e w n ę t r z a b ę d ą t y p o w e d la d a n e g o r e g io n u , s t o p n ia z a m o ż n o ś c i i o k r e s u h i s t o r y c z n e g o ( p r z y z a c h o w a n iu w y g l ą d u a u t e n t y c z n e g o g o s p o d a r s t w a c h ł o p s k i e go). I n n e w n ę t r z a b ę d ą w i e r n y m o d t w o r z e n ie m k o n k r e t n e g o o b ie k t u . C z ę ś ć o b ie k t ó w m a b y ć p o k a z a n a w „ s z a c i e ś w i ą t e c z n e j ” , w o k o l i c z n o ś c io w y m w y s t r o j u lu b b ę d z ie d e m o n s t r o w a ć z a w ó d w ł a ś c i c i e l a ( z w ła s z c z a w a r s z t a t y r z e m i e ś ln ic z e ) c z y w y t w ó r c z o ś ć p o z a r o ln ic z ą . O p o t r z e b ie o ż y w ie n ia s k a n s e n ó w m ó w io n o i p is a n o w i e l e 8, le c z n a j b a r d z i e j k o n t r o w e r s y j n y je s t p r o b le m p r z y s t o s o w a n ia p r z e p is ó w d o t y c z ą c y c h r o l n i c t w a , r z e m i o s ł a i in n y c h d z ia łó w ż y c i a w s i d o w a r u n k ó w m u z e a ln y c h . I n w e n t a r z ż y w y , n a w e t w y p o ż y c z o n y , u p r a w d o p o d o b n ia i d o d a je a u t e n t y z m u c a ł e m u s k a n s e n o w i. Z t e g o t e ż p o w o d u w in ie n p r a c o w a ć m ły n , w i a t r a k , w i n n a b y ć c z y n n a k a r c z m a . T a k te ż w id z i m y M u z e u m W s i K i e l e c k i e j , ż y j ą c e b a r d z i e j ż y c i e m w s i w X I X w . n iż „ c e p e l j a d ę ” z t a ń c a m i, n a k t ó r e n a w s i je s t z a w s z e m a ło c z a s u . 7 M . C z a j n i k ,
P roblem y organi-
za cyjn o -k o n serw a to rsk ie w
m u ze
ach ty p u skan sen ow skiego
, (w :)Mu
zea skan sen ow skie w Polsce
, P o z n a ń 1979; H . O l s z a ń s k i ,T ech
n iczne p ro b le m y kon serw acji w m u
zeach skansenow skich,
(w :)M uzea
skan sen ow skie
w
Polsce,
P o z n a ń 1979; t e n ż e ,D okum entacja kon
serw ator sko-bu dow lan a dla potrzeb
m u zeów
skansenow skich,
„A cta
s c a n s e n o lo g ic a ” , t. I, S a n o k 1980; J. C z a j k o w s k i ,
W ybrane zagadn ie
nia m etodologiczn e dotyczące u rzą
dzania ek sp o zyc ji
skansenowskich,
„ A c t a s c a n s e n o lo g ic a ” , t. I, S a n o k 1980; H . O l s z a ń s k i ,
P roblem y
rekon stru kcji w
budow ie p arków
etnograficznych,
„ M a t e r i a ł y M u z e u m B u d o w n ic t w a L u d o w e g o w S a n o k u ” , n r 21, 1976; W . K u r p i k ,P roblem y k o n serw acji drew n a za
bytkow ego,
„ M a t e r i a ł y M u z e u m B u d o w n ic t w a L u d o w e g o w S a n o k u ” , n r 21, 1976; I. P i e c z u l ,Doku
m entacja m łyn ó w i w ia tra k ó w na
p rzyk ła d zie prac zw iązanych z or
ganizacją M uzeum W si K ieleckiej,
„ M a t e r i a ły M u z e u m B u d o w n ic t w a L u d o w e g o w S a n o k u ” , n r 24, 1978. 8 I. S k o w r o n e k - P i e c z u l ,
P ro
je k to w a n e ty p y ek sp o zyc ji w Mu
zeu m W si K ieleckiej,
„ M i ę d z y n a r o d o w a K o n f e r e n c j a S k a n s e n o w s k a ” , S a n o k 1978; M . K u r z ą t - k o w s к i,Skansen
o ży w io n y
—im ifacja, inscenizacja c z y m is ty fi
kacja,
„ M ię d z y n a r o d o w a k o n f e r e n c ja s k a n s e n o w s k a ” , S a n o k 1978; R . R e i n f u s s,Problem
e k sp o zyc ji
pracow n i rzem ieśln iczych i w ie j
skich u rządzeń prze m ysło w y ch w
m uzeach
na
w oln ym
pow ietrzu ,
„ M ię d z y n a r o d o w a k o n f e r e n c ja s k a n s e n o w s k a ” , S a n o k 1978.
Wykaz
{Obiektów
etnograficznych
województwa
kieleckiego,
przy
których trw ały prace konserwator
skie lub wykonywano dokumenta
cję naukowo-techniczną
1. B i e l i n y — c h a łu p a n r 60 z 1789 ro k u .
2. Bieliny — kurnik z XIX w.
3. B i e l i n y — s t o d o ła z X I X w . 4. B r o n k o w i c e (gm . P a w łó w ) — c h a łu p a n r 21 z X V I I I w . 5. B r z e z i n y (gm . M o r a w ic a ) — o b o r a n r 88 z X I X w . 6. B r z e z i n y (gm . M o r a w ic a ) — s t o d o ła n r 72 z X I X w . 7. B r z u c h a n ia (gm . M ie c h ó w ) — s t o d o ła n r 5 z X I X w . 8. B u k o w s k a W o la (gm . M ie c h ó w ) — z a g r o d a n r 86 z X I X w . 9. C i u ś l i c e (gm . C z a r n o c in ) — s t o d o ła z X I X w . 10. C h r o b e r z (gm . Z ło ta ) — c h a łu p a n r 159 z X I X w . 1 1 . D a le s z y c e — d o m d r e w n ia n y z X I X w . p r z y u l. G ło w a c k ie g o 24. 12. G ę s ic e (gm . Ł a g ó w ) — z a g r o d a n r 5 z X I X w . 13. G o ź lic e (gm . K lim o n t ó w , w o j. T a r n o b r z e g ) — p le b a n ia z X V I I I w i e k u . 14. G ó r y (gm . M ie c h ó w ) — s t u d n ia g r o m a d z k a z X I X w . 15. G r z m u c in (gm . G ó z d , w o j. R a do m ) — w i a t r a k „ p a l t r a k ” z X I X w ie k u . 16. G r z y m a ł k ó w (gm . M n ió w ) — w i a t r a k „ h o le n d e r ” z 1931 r. 17 . K o l. J a n ik (gm . K u n ó w ) — w i a t r a k „ k o ź l a k ” z 1884 r. 18. K a l i n a M a ła (gm . M ie c h ó w ) — z a g r o d a n r 24 z X I X w . 19. K o r z e c k o (gm . C h ę c in y ) — k u ź n ia d r e w n ia n a z X I X w . 20. M ir o g o n o w ic e (gm . W a ś n ió w ) — d w ó r d r e w n ia n y z 1778 i X I X w . 21. N ie d z ia łk i (gm . R y t w i a n y , w o j. T a r n o b r z e g ) — c h a łu p a n r 41. 22. O k ó ł (gm . B a łt ó w ) — z a g r o d a n r 156, X X w . 23. O s t r o w c e (gm .
