Jakub Lewicki
Zabytkowe okna : metody badań i
konserwacji
Ochrona Zabytków 51/3 (202), 273-293
Jakub Lewicki
ZABYTKOWE OKNA. METODY BADAŃ I KONSERWACJI
Bardzo w ażną częścią elewacji zabytkow ego bud y n ku są jego okna. Podobnie jak pozostałe elem enty w y stroju zew nętrznego okna ulegają szybkiem u zniszcze niu, a ich form a i konstrukcja musi uw zględniać nie tylko funkcje użytkow e (np. ochrona cieplna, p rzep u szczalność św iatła), ale także pow inna odpow iadać panującym p rąd o m estetycznym . Wszystkie te czynniki spraw iają, że daw ne okna są szczególnie narażone na zniszczenie i wym ianę.
O k n a, podobnie jak inne elem enty w ystroju, posia dają w artości zabytkow e i dlatego pow inny podlegać ochronie. W polskim piśm iennictw ie zw rócono już uwagę na problem atykę związaną z zabytkow ą sto lar ką okienną i na jej elementy, które pow inny zostać zach o w a n e 1. O becnie daje się jednak zauważyć znacz ne zwiększenie tem pa i skali niszczenia zabytkow ych okien oraz wym iany daw nych rozw iązań na now e (il. 1).
1. U sunięta za b y tk o w a stolarka (O porów , ze sp ó l za m k o w y , stolarki kla sycy styczne). F o t.J . L ew ick i 1 9 9 7
1. R e m o v e d historical w o o d w o rk ( O p o ró w , castle co m p lex, Classi cistic w o o d w o rk). Photo: ]. L e w ic k i 1 9 9 7
S pow odow ało to pojaw ienie się na rynku okien plastikow ych, które są trw alsze, łatwiejsze w eksploa tacji i posiadają korzystniejsze w arunki ochrony te r micznej. W intensyw nie użytkow anych budynkach za bytkow ych m asow o w ym ienia się daw ne rozw iązania na now e o zupełnie innej budow ie technicznej.
Jedno-1. Z. M ączeński, P oradnik b u d o w la n y dla a rc h ite któ w , Warszawa 1 9 5 4 , s. 4 9 1 - 4 9 3 ; J. Lepiarczyk, Konserw acja z a b y tk ó w a rc h ite k tu
ry, Kraków 1 9 5 4 , s. 4 7 -4 9 ; J. Tajchman, N o w o ży tn a stolarka o k ie n n a w Polsce, Studia i Materiały PKZ, W arszawa 1979; tenże, D as H o lzfe n ste r u n d seine Restaurierungs P roblem atik, Fachhochschule,
Lippe 1987; tenże, Stolarka o kien n a w Polsce. R o zw ó j i p ro b le m a
ty k a konserw atorska, Biblioteka M uzealnictw a i O chrony Zaby
tków , Studia i M ateriały, Seria C, t. V, Warszawa 1990; tenże,
cześnie często w ystępuje zjawisko zupełnie odw rotne. W konserw ow anych zabytkach usuw a się zabytkow e stolarki okienne (naw et klasycystyczne i eklektyczne pochodzące z pocz. XIX w.) i projektuje się now e 0 form ie nawiązującej do wcześniej istniejących (np. z czasów now ożytnych).
Te dw ie, z pozoru zupełnie przeciw staw ne ten d en cje, pow odują szybkie zm niejszanie się liczby zabytko wych rozw iązań. Law inow o narastającym niekorzyst nym zjawiskom towarzyszy bezradność specjalistów 1 zupełny brak refleksji teoretycznej. K onserw ato- rzy-urzędnicy nie są w stanie zaham ow ać niszczenia zabytkowej struktury budow li, a praktycy (architekci, konserw atorzy dzieł sztuki, historycy architektury) nie są o d pow iednio przygotow ani do praktycznych dzia łań konserw atorskich i bieżącego dokonyw ania w a rto ściow ania i dokum entacji zabytkow ych rozw iązań. D latego też podjęto próbę krótkiego przeanalizow ania wszystkich m etod, które m ogą być przydatne w anali zie (badaniach) i konserw acji zabytkow ych okien oraz zw rócono uwagę na niekorzystne zjawiska wiążące się z tym zagadnieniem .
Okno jako część zabytku architektury i jego materialnej struktury
Używając term inu „ o k n o ” należy pam iętać, że d o tyczy on nie tylko stolarki okiennej, ale także otw oru okiennego, który został celow o uform ow any od zew nątrz budynku oraz od jego w nętrza. D latego też ana lizie i ochronie pow inien podlegać cały o tw ó r okienny, w idziany od zew nątrz (w pow iązaniu z elewacją) i od w ew nątrz (w połączeniu z w ystrojem każdego w n ę trza). W skład analizow anego okna w chodzą:
— zew nętrzny o tw ó r okienny w raz z architektonicz nym obram ieniem (kam iennym czy też tynkow ym ) pow iązany zawsze z elewacją budow li2;
— stolarka okienna w raz z m echanizm em zam ykają cym i oszkleniem ;
— elem enty związane ze stolarką — kraty, okiennice, żaluzje itp.;
— w ew nętrzne rozglifienie o tw oru okiennego zawsze pow iązane z w ystrojem danego w nętrza (wysokość o tw o ru , poziom podłogi, wystrój).
Stolarka okienna. S ło w n ik term in o lo g iczn y a rc h ite k tu ry , Warszawa
1993.
2. O związku fasady i jej dekoracji z oknami por. P .-H . Boerlin, E. Forssman, I. Haug, E. Kubach, W . Prohaska, hasło: Fassade, (w:)
R eallexikon z u r deutschen K unstgeschichte, M ünchen 1 9 81, szp.
5 3 6 -6 9 0 ; C. Klemm, hasło: F assadenm alerei, (w:) tamże, szp. 6 9 0 - 742; F. Kobler, M . Koller, hasło: Farbigkeit der A rch itektu r, (w:) tamże, M ünchen 1976, Bd. 7, szp. 274^128; hasło: F assadenm alerei,
D latego też analizie pow inny podlegać wszystkie w y m ienione wyżej elem enty związane z funkcjonow a niem okna oraz ich w zajem ne powiązanie, które zaw sze należy uw zględniać w projekcie konserw atorskim . O kno zawsze stanow iło ważny elem ent elewacji, gdyż nie tylko było o n o eksponow ane od zewnątrz, ale stanow iło zam knięcie w nętrza i było jego pod staw o wym elem entem kom unikującym z otoczeniem . N ie jednokrotnie okna rozw iązyw ano dużo uważniej niż samą elewację — o czym świadczy np. rola okien w now ożytnych fasadach kościołów i budow li świec kich czy też znaczenie okien w architekturze eklektycz nej i m odernistycznej.
Metody badawcze przydatne w analizie i ochronie dawnych okien
Z abytkow e okno, podobnie jak każdy inny elem ent poddaw any zabiegom konserw atorskim , pow inno zo stać dokładnie zbadane. Celem przeprow adzonej a n a lizy jest dokonanie w artościow ania istniejących ro z w iązań oraz w ybór najlepszej m etody konserwacji. Także w celu przeprow adzenia popraw nej rek o n stru k cji nieistniejącego już rozw iązania należy wcześniej przeprow adzić dokładne badania.
Podejmowane studia m ożna podzielić na dwie grupy: B adania nieniszczące. Polegają one na analizie ź ró deł historycznych — pisanych, ikonograficznych itp.3
M ogą one dostarczyć bardzo wiele m ateriału o okoli cznościach pow stania okien oraz o ich wyglądzie i fu n kcjonow aniu. M ogą to być daw ne inw entarze, opisy, rachunki budow lane oraz ryciny, obrazy, zachow ane projekty architektoniczne. W inw entarzach zw racano uwagę na wszystkie elem enty posiadające w artość m a terialną (okucia, ilość szyb) i dlatego łatw o pozwalają one zrekonstruow ać konstrukcję stolarki i jej podział (liczba skrzydeł i kw ater, rodzaj oszklenia) — por. Aneks. Szczegółowe wyliczanie opisyw anych okuć że laznych i szyb w oknach (naw et uszkodzonych i wybi tych) w ynikało z ich w artości pieniężnej — były to elementy, za k tó re trzeba było zapłacić, co na pew no w zbudzało czujność każdego właściciela.
W analizie tych źródeł kryje się jednak pewne nie bezpieczeństw o. Lustracje sporządzano w celach osza cow ania w artości dóbr, np. do celów spadkow ych czy też podatkow ych i dlatego często zawyżano lub zani żano w artość opisyw anego budynku przez zmianę licz by w ym ienianych detali.
Innym rodzajem źródeł są opisy z epoki, które m ogą dostarczyć inform acji o zew nętrznym i w ew nętrznym opracow aniu o tw o ru okiennego oraz o sposobie o t wierania okien. Także analiza zachowanych rachunków budow lanych pozw ala uściślić dane o budow ie tech-Wszystkie elem enty są indyw idualnie o p racow ane,
co było św iadom ym zabiegiem wykonaw ców , a także projektujących je architektów . Każde dzieło a rch ite k tury jest efektem konkretnego zam ierzenia p ro je k to wego i inwestycyjnego, a więc także i okno jako n ie zm iernie w ażna część budow li było zawsze precyzyjnie zaplanow ane przez architekta. N a okna zw racano uwagę już w czasie rozw iązyw ania planu oraz w tra k cie opracow yw ania przekroju i projektow ania fasady. O tw ó r okienny kształtow ano podczas budow y w tra k cie wznoszenia ścian, kiedy zostawiano nie opracow ane otw ory z zam ontow anym i elem entam i konstrukcyjny mi (il. 2). D opiero podczas prac w ykończeniow ych m ontow ano stolarkę i jej inne elem enty tow arzyszące. N a końcu budow y w ykonyw ano opracow anie faktu- ralne i kolorystyczne ścian od zew nątrz i od w ew nątrz.
2. Sposób osadzenia w m u rze profilow anego obram ienia o kiennego:
najpierw w zn o szo n o ściany b u d y n k u pozostaw iając o tw o r y na o kn a , p ó źn ie j m o n to w a n o w nich pro filo w a n e k a m ien n e o bram ienia m o cując je przy p o m o c y za p ra w y i niew ielkich ka m ie n i (P odzam cze P iekoszow skie, fasada, ok. 1 6 5 0 r.). Fot. J. L ew ick i 1 9 9 7
2. T he m a n n e r o f fix in g in th e w all o f a p ro filed w in d o w fram e: first, the w alls were erected in such a w a y as to leave w in d o w openings; this stage w as fo llo w e d b y the assem bly o f p rofiled sto n e fra m es fix e d w ith m o rta r a n d sm a ll stones (Podzam cze P iekoszow skie, façade, a b o u t 1 650). Photo: J. Lew icki 1 9 9 7
(w:) L e x ik o n der K u n st, Leipzig 1 9 89, B. 2, s. 4 5 5 - 4 5 6 — w pracach tych szersze wykazy literatury. Por. też. E. Badstübner, F enster. D ie
F u n k tio n des Fensters von der R o m a n ik bis z u m G egenw art, Leipzig
1970.
3. M . D ayczak-D om anasiew icz, Form a i zakres opracowania w stę p
nych badań h isto ryczn ych i ikonograficznych, „Materiały i Sprawo
zdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego” 1973, s. 3 7 -5 4 ; A. Ryszkiewicz, Ź ró d ła do d zie jó w sztu k i w archiwach, (w:) W stęp
3. C e n n y m źró d łem są d a w n e tra k ta ty b u d o w la n e i rzem ieślnicze, w k tó r y c h o p isy w a n o b u d o w ę o kien i u k a zy w a n o p rzykła d y sto so w a n yc h rozw iązań. W g T. K raut h, D ie g esa m te Bauschreinerei einschliesslich der H o lztre p p e n , der G laserarbeiten u n d der Beschläge, Leipzig 1895, B a n d 2, tabl. 56
3. A valuable source are o ld buildings a n d artisan treatises describing th e c o n stru c tio n o f w in d o w s a n d d e m o n stra te d exam ples o f applied solutions. A ccording to T. Krauth, D ie g esa m te Bauschreinerei einschliesslich der H o lztre p p e n der G laserarbeiten u n d der B eschläge, Leipzig 1895, vol. 2, table 56
nicznej okna. M ożna tutaj w yróżnić rachunki p ro w a dzone przez inw estorów , przez w ykonaw ców i przez urzędy budow lane. W artość tych źródeł m oże obniżyć ich niesolidność, k tó ra w ynika z nie w pełni w ykształ conego doku m en to w an ia procesu budow lanego, np. nierejestrow anie pochodzących z darów m ateriałów budow lanych, feudalnych świadczeń czy też w ykorzy stanych zasobów inw estora. D latego też należy zw ró cić uw agę, że źródła pisane i ikonograficzne są o k re ślane jako „źródła p o śre d n ie”. Oznacza to , że dopiero ich analiza m oże dostarczać inform acji o poznaw anym przedm iocie historycznym . N iejednokrotnie m ogą one odbiegać od zachow anej badanej m aterialnej struktury
d o h istorii s z tu k i, t. I: P rzedm iot, m etodologia, za w ó d , W arszawa
1 9 7 3 , s. 3 1 3 - 3 2 4 ; A. W yrobisz, Ź ró d ła pisane w badaniach n a d
z a b y tk a m i a rc h ite ktu ry, „R ocznik P.P. PKZ” 1 9 8 7 , z. 1, Warszawa
1 9 8 8 , z. 1, s. 4 7 - 6 1 .
w jej pierw otnej, istniejącej niegdyś form ie. D latego pierw szeństw o przekazu ma źródło bezpośrednie — sam a stru k tu ra m aterialna zabytku, a źródło pisane dow odzi tylko niesolidności au to ra — inw estora, w y konaw cy czy też oglądającego.
Ź ró d ła pisane m ożna w ielokrotnie interpretow ać udoskonalając ich odczytanie i popraw iając błędy p o pełn io n e przez poprzedników . Bardzo ważne jest prze analizow anie daw nych rycin, obrazów i zachow anych p ro jek tó w architektonicznych, gdyż często bezpośred nio ukazują one wygląd badanych rozw iązań4.W an a lizie zabytkow ych okien bardzo przydatne m ogą być także publikow ane daw ne traktaty i podręczniki
bu-4. Por. D. Frey, haslo: A rch itektu rzeich n u n g , (w:) R eallexikon zu r
d eu tsch en K unstgeschichte, M ünchen, szp. 9 9 2 -1 0 1 3 ; A rc h ite k te n zeich n u n g en 1 4 7 9 -1 9 7 9 , (w:) Katalog zu r A usstellung in der S o n derausstellungshalle der Staatlichen M useen in B e rlin -D a h lem , red.
dow lane5. Prezentow ano w nich podstaw y teoretyczne projektow ania oraz w ykonyw ania otw orów okiennych i stolarek (por. il. 3 i 4). N iek tó re z nich były w ielo k ro tn ie w znaw iane i w ydaw ane w rep rin tach 6. N iezbędna jest też analiza daw nych trak tató w b u d o w lanych, w których okna trak to w an o jako elem ent nierozerw alnie związany z a rch itek tu rą7.Ważne są ta k że opracow ania przem ian stolarki okiennej8. Szczegól nie cenne są zaw arte tam inform acje o rozwiązaniach technicznych stosowanych w konstruow aniu dawnych okien i ich elementach towarzyszących (kraty, okienni ce, żaluzje)9.
B adania niszczące. O bejm ują one analizę stru k tu ry m aterialnej budow li — m ateriału i techniki w obec nym stanie zachow ania. W analizie okien m ogą być przydatne m etody badań właściwe dla badań tynków i pow łok m alarskich, badań architektonicznych oraz badań archeologicznych10. W badaniach tych źródłem podstaw ow ym , „pierw szym ”, jest substancja zabytku.
5. T. Krauth, D ie g esa m te Bauschreinerei einschliesslich der H o lztre p
pen, der G laserarbeiten u n d der Beschläge, Band I—II, Leipzig 1 8 9 5 ,
w yd. II 1899; H . Koch, Fenster, Türen. H a n d b u c h der A rch itektu r, Teil 3, Band 3 , H eft 1, Darmstadt 1 8 9 6 , wyd. II Stuttgart 1901; A. N übel, H o lza rb eiten , Frankfurt am M ain 1917; O. V ölckers,
Glass u n d F enster, Berlin 1934; Z. Żniński, Stolarstw o b u d o w la n e,
cz. 1, Warszawa 1 9 5 2 , s. 1 3 -8 3 , 9 9 -1 0 6 ; O. M eyer, T üren u n d
Fenster. Ihre G e sta ltu n g nach a lten u n d n euen H a n d w e rkstech n iken ,
Berlin 1924.
6. M ożna tu przykładow o wym ienić: A. Graef, D er praktische
Fensterbauer, wyd. I, W eim ar 1 8 74, ost. wyd. H annover 1 9 92.
7. D otyczy to nie tylko traktatów W itruwiusza, Palladia, Serlia czy V ignioli, ale także teoretyków mniej znanych w naszym obszarze kulturowym , np. J. Furtenbach, Architectura civilis, architectura
récréations, architectura privata: drei B ände in einem B and, Ulm
1628 und Augsburg 1 6 4 0 - 1 6 4 1 , reprint — H ildesheim 1 9 7 1 , D o cu menta technica, Reihe 2: Q uellenschriften zur Technikgeschichte. 8. E. V io lle t-le -D u c , hasło Fenêtre, (w:) D ictio n n a ir raisonne de
l ’architecture française d u X l- e au X V l-e siècle, Paris 1 8 6 1 , t. V,
s. 3 6 5 -4 1 9 ; F. O stendorf, Über den Verschluss des Profanfensters im
M ittela lter, „Zentralblatt der Bauverwaltung” 1901; R. Herbig, Fenster a n T em p eln u n d m o n u m e n ta le n P rofanbauten, „Jahrbuch
des Deutschen Architektur Institut”, R. 4 4 , 1 9 2 9 , s. 2 2 4 -2 6 2 ; R. Offermann, D ie E n tw ic k lu n g des gotischen Fensters a m M itte l
rhein im 13 u n d 14 Jahrhundert, W iesbaden 1932; A. J. W acker, D as Fenster im deutschen W ohnhaus, Danzig 1938; P. Janak, O k n o ja ko p a m d tk o v ÿ d o k u m e n t, „Zprâvy pamâtkové pććce”, R. 3, 1 9 39,
s. 3 1 -4 0 ; G. Lill, D e n km a lp fleg e Praktische, M ünchen 1941; P. Ja- nak, O kn a P razského hradu, „Zprâvy pamâtkové pćće”, R. 1 4 ,1 9 5 4 , nr 9 - 1 0 , s. 2 7 2 - 2 7 8 ; Z. M ączeński, E le m e n ty i detale a rc h ite k to
niczne w ro zw o ju h isto ry c zn y m , Warszawa 1956, s. 1 6 6 -1 9 7 ; J. H e-
rout, Üprava o ken p a m â tk o v ÿ c h ob jektù , „Zprâvy pamâtkové p ćće” ,
R. 2 3 , 1 9 6 3 , nr 1, s. 1 8 -2 5 , 3 9 -5 2 ; E. Badstübner, op. cit.; H. E. Beckett, J. A. G odfrey, W indow s. Perform ance, D esign a n d
In sta lla tio n , London 1 9 7 4 , s. 1 1 7 -1 4 4 ; M . Kupf, D as F enster in der historischen Fassade, „Restauratorenblätter”, R. 4 ,1 9 8 0 , s. 148—
172; E. Seifert, D ie B ed eu tu n g des Fensters im D e n k m a lsc h u tz, „Deutsche Kunst und D enkm alpflege”, R. 3 9 , 1 9 8 1 , nr 1, s. 2 5 -3 4 ; H . H abel, Sprossenlose F euster an B a u d en km ä lern ? Ü berlegungen z u
historischen B a u plänen, tamże, s. 3 5 -3 8 ; S. Lietz, Das F enster des Barock. F enster u n d F ensterzubehör in der fürstlichen Profanar c h ite k tu r zw ich en 1 6 8 0 u n d 1 7 8 0 , „Kunstwiessenschaftliche Stu
d ien”, M ünchen 1 9 8 2 , Band 54; Fenstersanierung, opr. Arbeitskreis der Bautechnik der Vereinigung der Landes D enkm alpfleger, C. Arendt u. s., M ünchen 1 9 84; S. M . Sondergaard, R ib e -lo d p o ste , „Bygningsarkaeologiske Studier”, t. III, 1 9 8 6 , s. 9 3 -1 0 0 ; C.
Ger-276
Jej analiza z odm iennych p u n k tó w w idzenia, d o k o n a na przez różnych specjalistów, m oże dostarczyć m ak sim um inform acji o wszystkich częściach składow ych zabytku architektury, a więc także o oknach. N ajw aż niejszym zadaniem przed podjęciem każdej analizy jest ustalenie jej celu i określenie, jakich inform acji może ona dostarczyć. M a to chronić przed w ykonyw aniem niepotrzebnych czynności i przed ponoszeniem zbęd nych kosztów oraz pozw ala opracow ać najwłaściwszy tryb postępow ania.
1. B adania m etodam i stosow anym i w b a d an iach ty n k ó w i p o w ło k m alarskich n a obecność p o lich ro m ii11. Badania te m ogą ustalić pierw otny w ygląd okna, jego kolorystykę i pom óc w datow aniu stolarki i o t w o ru okiennego. Pierwszym celem analizy jest o k re ślenie przem ian kolorystyki stolarki przez w ykonanie odkryw ek stratygraficznych (zarów no od w ew nątrz, jak i od zew nątrz). Bardzo w ażne jest przebadanie miejsc tru d n o dostępnych, a więc nie narażonych na
lach, F enster aus W estfalen. Z u r k o n stru k tio n u n d E tw ic k lu n g des
Fensters im F achw erkbau, W estfälisches Freilichtm useum , D etm old
1987; E. Rem mest, Jugendstilfenster in D eu tsch la n d , W iengarten 1 9 88; H . H. Engqvist, V induer og vinduesprofiler 1 5 5 0 -1 8 5 0 , „Bygningsarkaeologiske Studier”, t. V, 1 9 8 8 , s. 7 1 - 8 1 ; H. Grieß,
F en stera rch itektu r u n d F en sterko n stru ktio n in Bayer. V o m ausgehen den 18 Jah rh u n d ert bis z u m E rsten W eltkrieg, „Arbeiteshefte des
Bayerischen Landesamtes für D enkm alpflege”, M ünchen 1 9 90; M . Gerner, D. Gärtner, H istorische F enster E n tw ic k lu n g D e n k m a l
pflege, Stuttgart 1996; Najpełniejszy wykaz literatury dotyczącej
różnych zagadnień związanych z zabytkową stolarką okienną podaje
R ea llexiko n zu r D eutschen Kunstgeschichte, Band VII—VIII, M ü n
chen 1 9 8 1 - 1 9 8 3 , w następujących hasłach: W . H aas, A. Reinle, F. Kobler, Fenster, szp. 1 2 5 3 -1 4 6 6 , W. Sage, Fenstererker, szp. 1 4 6 7 - 1 4 7 4 , R. Prandtstetten, I. Haug, Fenstergitter, szp. 1 4 7 4 - 1 5 0 1 , A. Reinle, Fensterladen, szp. 1 5 0 1 - 1 5 2 4 , E. von Kirchbach-M uller,
Fensterverriegelung, szp. 2 0 3 , E. Fitz, W . Haas, I. H aug, F. Kobler, F ensterverschluß, szp. 2 1 3 - 2 5 6 . Por. także hasło F enster i następne
w: W a sm u th s L e x ik o n der B a u k u n st, Band 2, Berlin 1 9 3 0 , s. 4 3 3 - 4 3 9 ; haslo F enster i następne w: L e x ik o n der K u n st, Band 1, Leipzig 1 9 6 8 , s. 6 9 5 - 6 9 7 .
9. N ależy tu zw rócić uwagę na literaturę dotyczącą także okien późniejszych i bardzo pobieżnie analizującą zabytkow e rozwiązania, np.: W. F. Crittall, A M eta l W in d o w D ictio n a ry , London 1953; A. G. Schneck, Fenster aus H o lz u n d M etall. K o n stru k tio n u n d
M aueranschlag, Stuttgart 1 9 3 2 , kolejne w yd. 1 9 5 3 , 1 9 67; U. R eit
mayer, H o lzfe n ste r in handw erklicher K o n stru k tio n , 6 Aufl., Stutt gart 1 9 67; L a Fenetre. M onographies de techniques hospitaliers, C 1, Paris 19 6 7 ; P. Smith, W in d o w s, Blandford 1 9 67; D. P. Turner (ed.),
W in d o w s a n d E n v iro n m e n t, London 1 971. Z polskich prac należy
w spom nieć o podobnym wzornikach: W . Klein, N o w o c ze sn e o kn a , W arszawa 1 9 7 8 . Tam że na s. 1 9 7 -2 0 3 wykaz literatury dotyczącej w spółczesnych okien. Por. także tegoż, D as F enster u n d seine A n
schlüsse P ro b lem a tik u n d k o n stru k tiv e Z u sa m m e n h ä n g e , Köln 1974;
V. Lee, P iękne o kn a , Warszawa 1 9 9 7 .
10. A. M iłobędzki, Badania n a d historią a rc h ite ktu ry, (w:) W stęp do
h istorii sz tu k i, 1.1: P rzedm iot, m etodologia, za w ó d , Warszawa 1 9 7 3 ,
s. 4 7 1 - 4 9 4 ; M . Brykowska, D o k u m e n ta c ja do prac ko n serw a to r
skich, „Prace N au k ow e Politechniki W arszawskiej, B u d ow n ictw o”
1 9 8 1 , z. 7 0 , s. 1 3 5 -1 5 4 ; taż, Badania z a b y tk ó w a rc h ite ktu ry, „R ocz nik P. P. PKZ” 1 9 8 7 , z. 1, Warszawa 1 9 8 8 , z. 1, s. 2 1 - 4 0 . 11. J. Gadom ski, W . Zalew ski, D o k u m e n ta c ja badań ty n k ó w
i w a rstw m alarskich. Stan i p o trzeb y, „M ateriały i Sprawozdania
K onserwatorskie W ojew ództw a Krakowskiego” 1 9 7 3 , s. 1 0 9 -1 1 9 ; Por. też M . Poksińska, Polichrom ia ro m a ń skiej i w czesnogotyckiej
4. W d a w n y ch p odręcznikach b u d o w la n yc h u k a zy w a n o szczegóły k o n stru kcyjn e okien, co jest bardzo p rzyd a tn e w pracach ko n serw a torskich. W g H . Koch, Fenster, Tiiren. H a n d b u ch der A rchitektur, Teil 3, B a n d 3, H e ft 1, w yd. II S tu ttg a rt 1901, s. 52
4. O ld building te x tb o o k s sh o w ed co n stru ctio n details o f w in d o w s, e xtrem ely useful fo r conservation. A ccording to H . Koch, Fenster, Turen. H a n d b u ch der A r c h ite k tu r , second ed. S tu ttg a rt 1901, p. 52
szybkie zniszczenie i w ym ianę pow łoki m alarskiej, np. podczas często stosow anego usuw ania wszystkich w arstw m alarskich do gołego drew na i pokryw ania go zupełnie now ą p ow łoką m alarską. Takie same badania pow inny obejm ow ać także okiennice, parapety i inne elem enty zw iązane z funkcjonow aniem okna.
Bardzo istotne jest także przebadanie kolorystyki i pow łok malarskich w otw orze okiennym od wewnątrz oraz na elewacji od zew nątrz (należy to koniecznie przeprow adzać przed rozpoczęciem badań arch itek to nicznych). Pozwalają one określić przem iany funkcjo now ania o tw o ru okiennego w raz ze stolarką oraz zm iany elewacji w tym rejonie (np. pow iększanie o t w oru okiennego, zm iany jego um iejscow ienia).
N ależy także zw rócić uwagę na m alow ane (iluzjo- nistyczne) stolarki, które bardzo często są odkryw ane w tym samym zabytku (il. 5). Dekoracje te m alow ano
12. M etodyka badań architektonicznych doczekała się bardzo licz nej literatury. M ożna tu przykładow o wym ienić: prace M . Brykow- skiej, (por. przyp. 10); J. T. Frazik, M a kro sko p o w a analiza m a teria
łu, tech n iki i stratygrafii m u r ó w oraz ty n k ó w za b y tk o w y c h b u d o w li,
„C zasopism o Techniczne. B udow nictw o”, R. 67, Kraków 1 9 69,
na zam urow anych otw orach okiennych oraz na ścia nach zew nętrznych w celu uzyskania sym etrii z p o zo stałym i, istniejącymi już oknam i (il. 6). M alow ane, iluzjonistyczne okna pozw alają bezbłędnie odtw orzyć kształt o tw o ru okiennego, wygląd stolarki i jej podział oraz, co jest niezm iernie ważne, kolorystykę rozw iąza nia (il. 7).
Podobną rolę m oże pełnić ikonografia z epoki, k tó rą analizuje się podczas kw erend historycznych w yko nanych w ram ach badań nieniszczących. R zadko się jednak zdarza, aby odnalezione ryciny przedstaw iały k o nkretne, interesujące nas zabytki. Ikonografia p o k a zuje tylko, jak w tym okresie w yglądały inne (analogi czne) okna, jednak niekoniecznie były one identyczne z badanym zabytkiem .
2. B adania m etodam i stosow anym i w b adaniach arch itek to n iczn y ch 12. Badania zachow anej struktury m aterialno-przestrzennej m ogą pom óc ustalić pier w otny wygląd okna (kształt o tw oru okiennego i b u d o wę stolarki). Powinny one objąć następujące elementy: cały w ew nętrzny o tw ó r okienny — jego rozglifienie, osadzenie kam iennego zew nętrznego obram ienia, ścia nkę pod parapetem (bywa z reguły później p ogrubia na), posadzkę przy oknie.
Badania m urów w otw orze okiennym pom agają określić przem iany w tym rejonie w nętrza oraz wyja śniają wygląd tego fragm entu w różnych okresach hi storycznych. Pozwala to stw ierdzić, czy dane okno jest pierw o tn e czy w tórne, jak była jego p ierw otna k o n strukcja i jak się ona zm ieniała. Jednocześnie badania te um ożliw iają określenie, czy dane okno posiadało w ew nętrzne okiennice i jak wyglądał m echanizm je zamykający. Bardzo często na rozglifieniu m uru znaj dują się niew ielkie otwory, które są śladem po urzą dzeniach zamykających okna lub okiennice (ślad po
5. M a lo w a n e ilu zjo n isty czn e o kn a (W iśnicz, dziedziniec za m k o w y ,
k a m ie n n e obram ienia przed 1640 r., m a lo w a n a stolarka o fo rm ie z 2 ćw ierci X V III w .). Fot. J. L e w ic k i 1 9 9 7
5. P ainted illusionistic w in d o w s (W iśnicz, castle courtyard, sto n e fra m e fro m prior to 1640, p a in te d w o o d w o rk w ith a fo rm fro m the seco n d quarter o f th e eighteenth century). Photo: J. L ew ick i 19 9 7
z. 3, s. 1 -1 5 ; tenże, A naliza m ateriału, tech n iki i stratygrafii m u r ó w
ja k o m eto d a badaw cza d zieł a rc h ite ktu ry z a b y tk o w e j, „Biuletyn
H istorii Sztuki”, R. 31, 1 9 69, nr 1, s. 1 2 1 -1 2 3 ; tenże, Z a m e k
w Krasiczynie, „Zeszyt N aukow y Politechniki Krakowskiej”, nr 12,
chow ały się relikty pierw otnego opracow ania ścian badanego w nętrza, gdyż fragm enty te w okresie b a ro ku (i później) zasłaniano pogrubioną ścianką podpara- petow ą (ił. 9), w ykonyw aną w związku ze zm ianą k o n strukcji okna (z pojedynczego na zdw ojone).
Bardzo w ażne jest także przebadanie elewacji b u dynku i jej lica m uru. O kno jest zawsze nierozerw alnie pow iązane z elewacją zarów no pod względem w ystro ju, jak i konstrukcji oraz stanow i jeden z jej najw aż niejszych elem entów. Z darza się, że podczas d ro b ia zgowej konserw acji elewacji nie przeprow adza się b a dań architektonicznych, k tó re w inny być prow adzone od „zew nątrz” jak i od „w ew nątrz” (właśnie od strony o tw orów ). Uniem ożliw ia to, do czasu następnej w y m iany tynków, rozpoznanie zm ian um iejscow ienia i rozm iarów otw orów okiennych (por. il. 1 0).
Badania te są konieczne do precyzyjnego określenia przem ian budow lanych zabytku i często jednoznacznie rozw iew ają w ątpliw ości związane z w yglądem p o szczególnych elem entów architektury w różnych o k re sach historycznych. Są one także bardzo przydatne do opracow ania koncepcji konserw acji elew acji13 i całego budynku. Ich w ykonanie jest niezbędne do opracow a nia szczegółowych p rojektów konserw atorskich.
Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że w ielokrotnie lepsze rezultaty dają badania całego lica m uru, w prze ciw ieństw ie do stosow anej w środow iskach byłych PKZ m etod analizy tylko narożników m uru. N iezm ier nie istotna jest dokładna dokum entacja przep ro w ad zo nych badań architektonicznych, gdyż tylko dzięki niej m ożna zarejestrow ać, w ykorzystać, a naw et spraw dzić rezultaty przeprow adzonych badań.
3. B adania m etodam i archeologicznym i14. Także badania archeologiczne m ogą pom óc w wyjaśnieniu budow y okna. Często podczas badań archeologicznych w sąsiedztwie zabytku odnajduje się fragm enty szybek okiennych. Pozwalają one odtw orzyć rodzaj oszklenia i jego k s z ta łt'\ M ożliw e jest także znalezienie p o d o bnych fragm entów we w nętrzach pom ieszczeń, gdzie znajduje się okno. A rcheologicznie pow inny zostać przebadane wszystkie odkryw ane w arstw y podłóg i piaskow o-gruzow a podsypka, na której układa się podłogi i posadzki oraz m ateriał, który w ypełnia p a chy sklepienne. N iejednokrotnie fragm enty daw nych, nieistniejących już stolarek odnajduje się w gruzie w y pełniającym fragm enty m uru (np. opus em p lectu m ) oraz w zm ienionych i przem urow anych później frag m entach m uru.
ryglu zamykającym lub przestrzeń przeznaczona na schowanie zamka okiennic, kiedy są one otw arte, il. 8).
Podczas badań architektonicznych w niszy okiennej często pom ija się spraw dzenie um iejscow ienia posadz ki, gdyż konserw atorom wydaje się, że nie ma to żadnego praktycznego znaczenia. Jed n ak w łaśnie w tym rejonie, nie narażonym na zmiany, zachow ało się wiele elem entów świadczących o przem ianach a r chitektury w nętrza budynku. M ożna tu określić pier w otny poziom i jego zm iany oraz znaleźć pozostałości pierw otnej posadzki, k tó rą w środkow ej części pom ie szczenia z reguły kilkakrotnie w ym ieniano. Jednocze śnie często tylko w niszy okiennej przy posadzce
za-6. M a lo w a n e ilu zjo n isty czn e o kn a w raz z ch a o tyczn ie ro zm ieszczo
n y m i o d k ry w k a m i u k a zu ją c y m i obram ienia o tw o ró w okien n ych z w cześniejszych fa z b u d o w la n yc h (W iśnicz, za m ek, fra g m e n t d zie dzińca za m ko w eg o ). Fot. J. L e w ic k i 1997
6. P ainted illusionistic w in d o w s w ith chaotically placed uncovered fragm ents d e m o n stra tin g fram es o f w in d o w openings fro m earlier phases o f co n stru ctio n (W iśnicz, castle, fra g m en t o f courtyard). Photo: J. L ew ick i 19 9 7
13. M . Brykowska, B adania h isto ryczn o -a rch itekto n iczn e elewacji
b u d o w li za b y tk o w y c h , (w:) Problem y konserw acji elew acji b u d o w li za b y tk o w y c h , „W iadom ości Konserwatorskie W ojew ództw a Krako
w skiego”, t. V, 1 9 9 6 , s. 7 7 -9 0 .
14. T. Poklew ski, M o żliw o ści p o zn a w cze archeologii w badaniach
architektury. O cena archeologa. W prow adzenie do dysku sji, „Rocz
nik P. P. PKZ” 1 9 87, z. 1, Warszawa 1 9 88, s. 1 0 -2 0 ; T. N aw rolski,
Uwagi na te m a t p rzyd a tn o śc i m ateriału archeologicznego w bada niach z a b y tk ó w a rch itektu ry, tamże, s. 6 2 -7 6 ; L. Kajzer, W stęp do badań a rc h eo lo g iczn o -a rch itekto n iczn ych , Łódź 1984.
15. Por. O. Vólckers, Glas u n d Fenster, Berlin 1939; P odstaw y
szkla rstw a , Warszawa 1954; A. W yrobisz, S zk ło w Polsce o d X LV do X V II w ie k u , W rocław 1968; J. Frycz, O szklenie n o w o ży tn e , „Szkło
i Ceram ika”, R. 2 3 , 1 9 72, nr 12, s. 3 7 4 -3 7 9 ; A. Polak, S zk ło i jego
historia, Warszawa 1980; J. Frycz, W itraże i oszklenia o d X V do X V III w ie k u , (w:) Polskie szkło do p o ło w y X IX w iek u , W rocław
1987; Z. Kamieńska, Produkcja szkła o d p o ło w y X V II do p o ło w y
16. Por. T. N aw rolski, W spraw ie k o m p lekso w o ści badań za b y tk ó w
a rc h ite ktu ry, „Kwartalnik H istorii Kultury M aterialnej”, R. 34,
1 9 86, nr 1, s. 1 1 9 -1 2 9 . N a s. 1 2 5 -1 2 6 podjęto próbę zebrania i usystematyzowania czynności badawczych dotyczących zabytku architektury. Przedruk tego artykułu w: „Rocznik P.P. PKZ” 1987, Warszawa 1988, z. 1, s. 1 7 7 -1 9 9 .
17. Obowiązujące określenia w y m ien ia j. Tajchman, Sło w n ik te rm i
n o lo g ic zn y ..., s. V III-X . N ależy tu zwrócić uwagę na normy
P N -6 0 /B -0 1 0 2 9 i P N -7 0 /B -0 1 0 2 5 — o wymiarowaniu i oznacze niach; por. też P N -8 8 /B -1 0 0 8 5 ; P N -7 2 /B -9 1 0 0 0 i P N -8 2 /7 1 5 0 -0 4 . W szystkie te normy dotyczą jednak w spółczesnych rozwiązań. Po miar zabytkow ych okien pow inien być dokładniejszy i wyjaśniający wszystkie szczegóły ich budowy.
7. M a lo w a n e ilu zjo n isty czn e o k n o (W iśnicz, za m ek, kaplica z a m k o
wa, ok. 1620). F o t.J . L ew ick i 1 9 9 7
7. P ainted illusionistic w in d o w (W iśnicz, castle chapel, a b o u t 1620).
P hoto: J. L e w ic k i 1997
Wszystkie w ykonane badania pow inny być ze sobą p o w ią zan e 16, a ich celem jest dostarczenie jak najw ięk szej liczby inform acji o wyglądzie otw o ru okiennego. Inform acje uzyskane podczas analizy stratygrafii w ę złów, m urów i pow łok m alarskich są zbiorem p o d sta w ow ych faktów, k tó re dop iero muszą być zin te rp re to w ane w pow iązaniu z w iedzą dotyczącą przem ian u kładów konstrukcyjnych, przestrzennych czy też fu n kcjonalnych badanego zabytku architektury. Koniecz nie należy pam iętać, że wszystkie w ykonane badania są czynnościam i niszczącymi. „ Ź ró d ło pierw sze” — sama stru k tu ra architektoniczna podczas procesu p o znania jest nieodw racalnie niszczona. D latego też b a r dzo w ażna jest dokład n a dokum entacja przep ro w ad za nych badań, opisow a i fotograficzna, ale przede
wszystkim rysunkow a. Pow inna ona objąć wszystkie elem enty związane z zabytkow ym oknem .
Inwentaryzacja konserwatorska
W ykonana dokum entacja ma trojakie znaczenie: ja ko narzędzie badawcze niezbędne do analizy daw nego okna i podstaw a do dyskusji o przyjęciu konkretnej koncepcji konserw atorskiej, jako p o d k ład do prac p ro jektow ych oraz jako dokum entacja nieodw racalnie n i szczonych elem entów . Każdy w ykonany rysunek p o w inien być zgodny z obow iązującym i n o rm a m i1 i
ko-8. Siady p o otw orach na za m k i w e w n ę trzn y c h okiennic. U d o i w i d oczne pogrubienie ścianki p o d parapetow ej i za c h o w a n y ty lk o w ty m m iejscu fra g m e n t m a rm u ro w ej po sa d zki w skazujący p ie rw o tn y p o zio m u ż y tk o w y w nętrza (Kielce, Pałac B iskupi, 2 P okój Biskupi, ok.
1644 r.). Fot. J. L ew ick i 1996
8. Traces o f openings fo r locks o f in n er shutters. A t th e b o tto m : visible th icken in g o f th e under-sill w all a n d th e sole e x ta n t fragm ent o f the m arble floor, indicating th e original level o f th e interior (Kielce, B ish o p ’s Palace, second room , a b o u t 1644). P hoto: J. L ew ick i 1996
18. M . Brykowska, D o k u m e n ta c ja do prac konserw atorskich..., 19. A. M iłobędzki, B adania na d historią a rc h ite ktu ry..., s. 4 7 6 - 4 8 0 ;
s. 1 3 5 -1 5 4 ; taż, Badania za b y tk ó w a rc h ite ktu ry..., s. 2 7. M . Brykowska, B adania za b y tk ó w a rc h ite ktu ry..., s. 2 5 , 34; J. Taj-chm an, Stolarka o kien n a w Polsce..., s. 4 0 -4 1 .
9. K olejne pogrubienia ścianki po d p a ra p eto w ej w raz z k o le jn y m i w a rstw a m i ty n k ó w i pobiał. Pogrubienia w y k o n y w a n o ze w zględu na zm ia n ę k o n stru kcji o kn a z krosnow ego (poi. X V II w .) na p o d w ó jn e (2 poi. X V III w.) i sk rzy n k o w e (lata sześćdziesiąte X IX w .) (Kielce, Pałac B iskupi, 4 p o k ó j biskupi). Fot. J. L e w ic k i 1996
9. C onsecutive th icken in g o f th e sub-sill w all w ith successive layers o f plaster. The thickenings were e xec u te d o w in g to a change in the w in d o w construction fro m lo o m (m id -se v e n te e n th ce n tu r y ) to do u b le (second h a lf o f th e eighteenth cen tu ry) a n d b o x (1860s) (Kielce, B ish o p ’s Palace, second room , a b o u t 1644). Photo: J. L e w ic k i 1996
dam i dokum entacji architek to n iczn o -b u d o w lan ej oraz należy go sporządzić w odpow iednich norm atyw nych skalach18. Zawsze pow inno się w ykonyw ać następują ce rysunki:
— analiza istniejących rozw iązań na rzutach i elew a cjach, skala 1:50 lub 1:1 0 0;
— inw entaryzacja każdej charakterystycznej stolarki w pow iązaniu z otw orem okiennym , w szystkie w i doki (z zew nątrz i od w ew nątrz) i całe przekroje (poziom y i pionow y), skala 1 :1 0 i 1 :1 (por. il. 1 1); — charakterystyczne detale i profile stolarki, okucia
i inne elem enty dekoracyjne, skala 1:1;
— dokum entacja wszystkich odkryw ek z badań arc h i tektonicznych, w idoki i przekroje, skala 1:1 0. Bardzo w ażne jest spełnienie następujących w a ru n ków:
— inw entaryzow ana stolarka pow inna być osadzona w otw orze okiennym , a na rysunku pow inien być w idoczny sposób jej osadzenia (por. il. 1 1);
— na rysunkach pow inien być ukazany sposób k o n strukcji stolarki — zaznaczenie odrębnych części konstrukcyjnych i szczegółów połączeń;
— zaznaczone pow inny być tylko połączenia i frag m enty o wyjaśnionej konstrukcji;
— należy unikać w ykonyw ania rysunków w skalach nienorm atyw nych, np. 1:5, 1:2, 1:7,5 czy 1:25. Inw entaryzację rysunkow ą pow inna uzupełniać d o kum entacja fotograficzna, k tó rą należy objąć podo b n e elementy. W ykonane fotografie w inny pokazyw ać ist
niejące rozw iązania na tle elewacji, w idoki każdej ch a rakterystycznej stolarki w pow iązaniu z o tw o rem okiennym z zew nątrz i od w ew nątrz, charakterystycz ne okucia i ew entualnie detale, profile stolarki, w szyst kie odkryw ki z badań architektonicznych oraz w szyst kie w ykonane odkryw ki stratygraficzne ukazujące k o lejne w arstw y kolorystyczne zarów no w sąsiedztw ie stolarki (otw ór okienny od w ew nątrz i od zew nątrz), jak i na samej stolarce (ramie okiennej od zew nątrz i od w ew nątrz). Tylko tak w ykonana dokum entacja zapew nia dostarczenie odpow iedniego m ateriału do przyjęcia koncepcji konserw atorskiej i do późniejszego procesu projektow ego.
Należy jeszcze raz podkreślić, że praw idłow o w y k o nany rysunek inw entaryzacyjny staje się środkiem um ożliw iającym odczytanie nieznanych wcześniej fak tów i uściślenie pro b lem ó w sform ułow anych w w y n i ku badań in situ — bez naruszania struktury obiektu. D latego też p o p raw n a inw entaryzacja pom iarow a m o że być trak to w an a jako narzędzie eksploracji obiektu arch itek to n iczn eg o 19. O bok inwentaryzacji pom iaro
-10. W idoczne d zię ki usunięciu ty n k u z elew acji kolejne p rze k szta łc e nia o tw o ru okiennego. (Łęczyca, X IX -X X w .). F o t.J . L e w ic k i 1 9 9 7 10. Visible successive tra n sfo rm a tio n o f a w in d o w o p en in g visible th a n k s to th e rem oval o f pla ster fro m th e elevation (Łęczyca, n in e te e n th -tw e n tie th century). P hoto: J. L ew ick i 1 9 9 7
11. P opraw nie w y k o n a n a inw en ta ryza cja w in n a u k a z y w a ć sposób osadzenia o kn a , w szystkie skrzydła o kien n e w raz z o kien n ica m i oraz pełne przekroje. W celu lepszej czyteln o ści z ry su n ku u su n ię to w y m ia ro w a n ie oraz u c zy te ln io n o przekroje przez ich za k resko w a n ie (Kielce, Pałac Biskupi, parter, o k n o w ie ży p d .-za c h .). P om iar i oprać. ] . L e w ic k i 19 9 4
11. S u ita b ly p erfo rm ed in v en to risa tio n sh o u ld disclose th e m a n n e r o f fix in g the w in d o w , all th e wings together w ith shutters a n d fu ll cross-sections. F or th e purposes o f greater legibility th e d raw ing is d e v o id o f m ea su rem en ts a n d th e cross-sections are rendered clearer b y lining (Kielce, B ish o p ’s Palace, so u th -w e ste r n tow er). M easured a n d prepared J. L e w ic k i 1994
w o-rysunkow ej, w ażny jest precyzyjny opis okna, na podstaw ie którego m ożna bezbłędnie odtw orzyć jego wygląd. N ależy stosow ać jednolitą term inologię, k tó rą ostatnio skodyfikow ano20.
Z a p ro p o n o w an e i stosow ane już reguły in w en tary zacji i dokum entacji zabytkow ych okien są bardzo p ra cochłonne. Pow inny być stosow ane w w ypadku roz wiązań najwyższej klasy. W codziennej praktyce k o n serw atorskiej, dotyczącej przeciętnych zabytków, tryb działania m ożna uprościć i skrócić. Niem niej jednak, o pracow ana dokum entacja rysunkow a i fotograficzna, w raz z krótkim opisem , pow inna koniecznie obejm o wać najbardziej charakterystyczne elem enty okna. D o tyczy to szczególnie rozw iązań w ym ienianych (usuw a nych). W w yniku przeprow adzonych analiz zawsze pow inno pow stać pisem ne spraw ozdanie. W tym m iej scu dotykam y jeszcze jednego problem u — w w y p ad ku niem ożności w ykonania dokładnej inw entaryzacji zabytkow ego okna, k tó re ulega zniszczeniu, należy
20. J. Tajchman, S tolarka o kien n a . S ło w n ik term in o lo g iczn y...
przeprow adzić jego ew idencję (np. w form ie białej karty), obejm ującą precyzyjny opis oraz dokładne fo tografie. Konieczne jest także opracow anie w zorcow ej karty inwentaryzacyjnej dla drew nianego detalu (np. okien), które coraz częściej ulegają w ym ianie i zni szczeniu.
Elementy wartościujące
Przyjęcie koncepcji konserw atorskiej zniszczonego zespołu okien należy poprzedzić w artościow aniem ist niejących rozw iązań (ił. 12). Po w ykonaniu badań za chow anych jeszcze zabytków oraz po przep ro w ad ze niu dokładnej ich inw entaryzacji, należy dokonać oce ny w artości przeznaczonych do konserw acji okien. Pozwala to podjąć decyzję, które rozw iązania pow inny zostać bezwzględnie zachow ane i poddane k onserw a cji oraz określa jej zakres. D o w artościow ania najlepiej przystąpić po zakończeniu badań źródeł historycznych,
0
10m
—
12. 'W artościow anie stolarki o kien n ej jest n iezbędne do przyjęcia m e to d y jej konserw acji. P o w in n o b y ć o n o p rzeprow adzane w całym b u d y n k u , a w y n ik i u k a zy w a n e na zestaw ieniach op ra c o w yw a n ych o d d zie ln ie dla każdej z kondygnacji, o d p o w ie d n im i ko lo ra m i zaznacza się w n io sk i z p rzep ro w a d zo n e j a n a lizy (Kielce, Pałac Biskupi, piętro, upro szczo n y plan w spółczesny). K olor c iem n y — o kna o d u że j w artości za b y tk o w e j, k o lo r ja sn y — o kn a lu b ich e le m e n ty z a b y tk o w e , p o zo sta łe o k n a — n ie m aja w artości za b y tk o w e j. O prać. J. L ew ick i
12. T h e e v a lu a tio n o f w in d o w w o o d w o rk is indispensable fo r th e acceptance o f a conservation m eth o d . It sh o u ld be p erfo rm ed in th e w h o le building, a n d th e results sh o w n on lists prepared separately fo r each storey; suitable colours m ark conclusions fro m the co n d u c te d analysis (Kielce, B is h o p ’s Palace, storey). D ark co lo u r — w in d o w s o f high historical value, light co lo u r — w in d o w s a n d their historical elem ents, the rem a in in g w in d o w s h a ve no historical value. Prep, b y J. L ew ick i
ikonograficznych (w tym daw nych fotografii!) oraz p o przep ro w ad zen iu badań stratygraficznych: w y stro ju m alarskiego i rzeźbiarskiego na zew nątrz i w e w n ątrz, tynków, m urów oraz samych stolarek. Podczas w aloryzacji pow inno się zwracać uwagę na następujące zagadnienia:
— zabytkow e okno jako nieodłączna część arch itek tu ry budow li (otoczenie i funkcja okien, ich pow iąza nie z p rogram em budynku, funkcją p ierw o tn ą i w tó rn ą , system em konstrukcyjnym i przestrzen nym ; kom pozycja wszystkich elem entów ; w pływ okien na zakw alifikow anie budynku do o kreślonego typu czy „klasy”);
— zabytkow e okno jako elem ent nierozerw alnie zw ią zany z elewacją i w nętrzem budynku, które zostało św iadom ie zaprojektow ane przez architekta i w y konane przez rzem ieślnika;
— unikalność cech stylowych okna jako niem ożliw ych do p ow tórzenia (dekoracja, konstrukcja, podział) — np. bogato dekorow ane stolarki eklektyczne, fan tazyjnie ukształtow ane okna secesyjne, czy też n ie rozerw alnie związane z w ystrojem budynku o kna m iędzyw ojenne;
— unikalność poszczególnych elem entów stolarki jako niem ożliw ych do pow tórzenia ze względu na ich dekorację czy konstrukcję (forma słupka i ślemienia, profile ram iaków , kształt okuć, rodzaj okiennic);
— stan zachow ania okna (m ożliwość jego napraw y i przystosow ania do w spółczesnych n o rm )21.
Analiza dawnych okien
Bardzo w ażna jest też analiza daw nych okien. Wy korzystuje się tutaj różne m etody badaw cze22. P rzepro w adzenie analizy (studium histo ry czn o -k o n serw ato r- skiego) poprzedza d okładne zapoznanie się z wszyst kimi w ynikam i dotychczasow ych badań zabytku archi tektury. N iezbędna jest także precyzyjna inw entaryza cja i dokum entacja, k tó ra jest punktem wyjścia do wszelkich analiz zachow anych rozw iązań. Inw entary zacja służy także do przeprow adzenia popraw nego w artościow ania zabytkow ej stolarki okiennej, co jest niezbędne do przyjęcia całościowej koncepcji konser w atorskiej każdego zespołu zabytków. Pom ocne są tu taj analizy w ykonane podczas badań nieniszczących (historycznych i ikonograficznych).
Uzyskane wyniki badań historycznych i arch itek to nicznych pow inny zostać uporządkow ane. D opiero na ich podstaw ie m ożna analizow ać przem iany okien ba danego zabytku w kolejnych okresach przem ian bu dow lanych. Z ag adnienie to należy opracow yw ać w form ie zestaw ień rekonstruujących w ystępow anie różnych rodzajów okien. N ależy je przedstaw iać na rzutach i w idokach budow li oddzielnie dla każdego z okresów historycznych. W zestaw ieniu pow inna być uw zględniona konstrukcja okna, jego podział oraz wszystkie elem enty tow arzyszące — np. zew nętrzne i w ew nętrzne okiennice (por. il. 13).
P rzygotow yw ane studium historyczno-konserw a- torskie, obok opracow anych zestaw ień nieistniejących już typów okien w poszczególnych okresach historycz nych i w artościow ania zachow anych zabytków, p o w inno zawierać skrócony opis historycznych przem ian zabytkowej stolarki i tekst opisujący uzasadnienie d o konanego w artościow ania okien przeznaczonych do konserwacji.
O bok tego istotne jest zebranie w aneksie najistot niejszych m ateriałów źródłow ych. D aw ne okna zawsze należy rozpatryw ać na tle całej budow li w pow iązaniu z danym i o jej bryle i poszczególnych elewacjach oraz
2 1. Przy w artościow aniu m oże być także przydatna praca W . Frödla,
Pojęcia i kryteria w arto ścio w a n ia za b y tk ó w . Ich o d d zia ływ a n ie na pra k tykę konserw a to rską , Biblioteka M uzealnictw a i Ochrony Z a
bytków, Seria B, t. XIII, W arszawa 1966.
2 2 . W śród publikowanych opracow ań okien należy wskazać nie zwykle ciekawą pod w zględem m etodologicznym pracę C. Gerlach,
F enster aus W estfalen...
2 3. W śród takich ekspertyz m ożna w ym ienić przykładow o prace: J. Tajchman, V o runtersuchung des F enstergerähm es im N e u e n Palais
Sanssouci in P o tsd a m , W arszawa 1 9 7 7 , mpis, Biuro H andlu Zagra
nicznego PKZ; tenże, A n a liza historycznej stolarki o kien n ej i d rzw io
w ej w h o telu B ristol w W arszaw ie, T oruń-W arszaw a 1 9 8 1 , mpis,
Biuro Projektów Budow nictw a O góln ego „B udopol” w Warszawie; tenże, O rzeczenie d o tyczą ce sto la rki o k ien n ej „ G rand H o te lu ” w S o
pocie, Toruń 1 9 8 9 , mpis; J. Lewicki, K oncepcja reko n stru kcji sto larki o k ien n ej w raz z d o k u m e n ta c ją sta n u istniejącego w korpusie
z jej układem przestrzennym (funkcja i w ystrój p o szczególnych w nętrz). N iedopuszczalna jest analiza daw nych okien ograniczona do samej d rew nianej sto larki, k tó rą często rozpatruje się jako elem en t sk ła d a jący się tylko ze skrzydeł okiennych!
W yniki analiz pow inny być o pracow aniem a u to r skim , a w w ypadku najcenniejszych zabytków w inny być recenzow ane pod kątem p o praw nego sto so w an ia m e to d badaw czych i w ysnutych na ich p o d staw ie w niosków. N iezm iernie ważne jest, aby o p raco w an ia pozostające w m aszynopisach cechow ała duża p rec y zja i solidność w ykonanych studiów 23.
W różnych polskich środow iskach (Toruń — IZ iK U M K i PKZ, K raków — PKZ, W rocław — PK Z i Po litechnika, W arszawa — PKZ i Politechnika) p ro w a d zo n o podo b n e studia. O pracow ania najcenniejszych zabytków w inny być publikow ane24. Publikacja p o d o bnych prac ma duże znaczenie poznaw cze i pom aga w przygotow aniu dokładnej syntezy przem ian okien na naszych terenach. Pozwala też zaprezentow ać m e to d y badań i analizy zabytkow ych okien o raz m oże być w zorcem do dalszych działań w tej dziedzinie. Prace publikow ane pow inny się jednak różnić o d prac w m aszynopisach — niezbędna jest w nich w iększa syntetyczność analiz. Ze względu na herm etyczność podejm ow anych studiów, konieczne jest w nich p rz e p row adzanie szerszych analiz porów naw czych i u k a zyw anie całego tła h isto ry czn o -k u ltu ro w eg o . Tylko taki tryb postępow ania m oże uchronić a u to ró w p u b li kow anych prac od zam knięcia się w kręgu te c h n icz nych rozw ażań, które nie zawsze są zrozum iale i łatw o przysw ajalne naw et dla profesjonalnych odbiorców .
C enne jest także podejm ow anie studiów n ad w ięk szymi zespołam i okien w obrębie miast. S tudia takie w y k o n an o nad oknam i Torunia i G dańska25. Pozw oli ły one wskazać najczęściej występujące tam typy okien oraz zwrócić uwagę na rozw iązania o unikalnych w a r tościach konstrukcyjnych i dekoracyjnych. P odobne stu d ia są bardzo przydatne w praktyce k o n se rw a to r skiej (napraw y zniszczonych i odtw arzanie n ieistn ieją cych okien) oraz znacznie uszczegółowiają naszą w ie dzę o daw nych oknach w poszczególnych regionach. D aw ne okna m ogą być także tem atem szerszych
roz-pa la cu biskupiego w Kielcach, Kielce 1 9 9 4 , mpis i rys. w zbiorach
D ziału Konserwatorskiego M uzeum N arod ow ego w K ielcach. 2 4 . J. Tajchman, Stolarka o kien n a w za b y tka ch T o ru n ia , „Biuletyn Informacyjny PKZ” 1 9 6 9 , nr 16, s. 2 1 -5 7 ; tenże, P ro b le m a ty k a
sto la rk i o k ien n ej w o d b u d o w y w a n y m Z a m k u , (w:) B u d u je m y Z a m e k , „Informacje Bieżące PKZ” 1 9 7 3 , nr 2 - 3 i 3 -4 ; tenże, S tolarka o k ie n n a Z a m k u Królewskiego w W arszawie, „Kwartalnik A rchitek
tury i Urbanistyki”, R. X IX , 1 9 7 4 , z. 4, s. 2 6 3 - 2 9 1 ; J. O trząsek,
S to la rka o kienna w X V lII-w ie c z n y m zespole p a ła c o w y m S a n sso u ci w P o czd a m ie i jej p ro b le m a tyka konserw atorska, praca magisterska
p od kier. J. Tajchmana, Toruń 1 9 91.
2 5 . J. Tajchman, Stolarka o kien n a w za b y tka ch Torunia...-, I. Berent,
S to la rka o kienna w G dańsku w św ietle m a teria łó w ik o n o g ra fic z n y c h , praca magisterska pod kier. J. Tajchmana, Toruń 1 9 9 4 .
13. A naliza historyczna sto la rki o kien n ej o b ejm u je graficzną re ko n stru kcję w y stęp o w a n ia ró żn ych ro d za jó w o kien w poszczególnych okresach h istorycznych. W zesta w ien iu p o w in n a b y ć u w zględniona ko n stru k c ja okna, jego p o d zia ł oraz w szystkie e le m e n ty tow arzyszące (Kielce, Pałac B iskupi, piętro, stan w l. 1 7 8 8 -1 7 8 9 ). R ekonstrukcja p la n u i sto la rk i z ep o ki oprać. J. L e w ic k i 1998
1 — w ielkie o k n o dzielone k a m ie n n y m i la sk o w a n ia m i na 9 p ó l sz k lo n e sz y b k a m i m o c o w a n y m i na k it w szczeblinach krzyżo w ych ; 2 — w ielkie o kn o d zie lo n e k a m ie n n y m i la sk o w a n ia m i na 9 p ó l szklo n e sz y b k a m i m o c o w a n y m i o ło w ie m ; 3 — o k n o p o d w ó jn e; 4 — o k n o p o jed yn cze; 5 — o k n o szko ln e szy b k a m i m o c o w a n y m i o ło w ie m ; 6 — o k n o sz k o ln e o krą g łym i sz y b k a m i m o c o w a n y m i o ło w iem ; 7 — skrzyd ło o k ie n n e szklo n e szy b k a m i m o c o w a n y m i na k it w szczeblinach krzy żo w y c h o 32 kw aterach; 8 — skrzyd ło o kien n e szklo n e sz y b k a m i m o c o w a n y m i na k it w szczeblinach krzy żo w y c h o 2 8 kw aterach; 9 — sk rzyd ło o k ie n n e szklo n e szy b k a m i m o c o w a n y m i na k it w szczeblinach k r zy żo w y c h 0 2 4 kw aterach; 10 — skrzyd ło o kien n e szklo n e szy b k a m i m o c o w a n y m i na k it w szczeblinach k rzy żo w y c h o 2 0 kw aterach; 11 — o k n o z o kien n ica m i; 12 — o k n o z ża lu zja m i; 13 — o k n o m a łe; 14 — o k n o m a le do u stę p u („m iejsca se kretn eg o ”); 15 — liczba k w a te r lu b szyb ek w ca łym oknie; 16 — o kn a z m a lo w a n y m i o kien n ica m i b ez określenia ko lo ru — „ m ” lu b m a lo w a n e na p opielato — „ p ”; 17 — „ la w y sosnow e na ankrach że la zn ych za k rzy w io n y c h leżące na różne k w ia tk i”
13. H istorical analysis o f th e w o o d w o rk encom passes a graphic reco n stru ctio n o f th e occurrence o f various typ es o f w in d o w s in particular historical periods. T he list sh o u ld ta ke in to consideration th e w in d o w co n stru c tio n o f th e w in d o w , its d ivision a n d a ll acco m p a n y in g e le m e n ts (Kielce, B ishop’s Palace, storey, sta te in 1 7 8 8 -1 7 8 9 ). Prep, by J. L e w ic k i 1 9 9 8
1 — Large w in d o w d ivid ed b y sto n e tracery in to 9 t areas, gla zed w ith panels fix e d w ith p u tty in cross bars; 2 — large w in d o w d iv id e d w ith sto n e tracery in to 9 areas g la zed w ith panels fix e d w ith lead; 3 — d o u b le w in d o w ; 4 — single w in d o w ; 5 — w in d o w gla zed w ith p a n els fix e d w ith lead; 6 — w in d o w gla zed w ith ro u n d panels fix e d w ith lead; 7 — w in g w in d o w g la ze d w ith panels fix e d w ith p u tty in cross w in d o w bars w ith 3 2 quarters; 8 — w in d o w w in g gla zed w ith panels fix e d w ith p u t t y in cross bars w ith 2 8 quarters; 9 — w in d o w w in g gla zed w ith panels fix e d w ith p u tty in cross bars w ith 2 4 quarters; 10 — w in d o w w in g g la ze d w ith panels fix e d w ith p u tty w ith cross bars w ith 2 0 quarters; 11 — w in d o w w ith shutters; 12 — w in d o w w ith louvers; 13 — sm a ll w in d o w ; 14 — sm a ll w in d o w fo r a cubicle “secret p la ce”; 15 — n u m b e r o f quarter o r panels in th e w h o le w in d o w ; 16 — w in d o w w ith p a in te d sh u tte rs w ith o u t d e fin e d co lo u r — “m ” or p a in te d ash — “p ”; 1 7 — “p in e ” benches o n b en t iron bars fo r assorted flo w ers
w ażań pisanych z p u n k tu w idzenia historii arch itek tu ry i historii sztuki26. N iezbędne się także prace, w k tó rych zw raca się uwagę na piękno zabytkow ych okien i potrzebę ich o ch ro n y 27.
Rekonstrukcje dawnych okien
D aw na stolarka okienna doczekała się już g ru n to w nego i solidnego opracow ania. Publikacje są d o stęp ne dla architektów i konserw atorów . Są także czytane przez historyków sztuki. I nagle pojaw ił się problem zupełnie nie przew idziany przez opracow ujących to zagadnienie badaczy.
Publikacja m ateriału, w którym bezsprzecznie u d o w o d n io n o zm iany form y (podziału) daw nych okien, uśw iadom iła wielu osobom decydującym o losie zaby tków, że istniejące w starszych budow lach rozw iązania pochodzą z reguły z X IX -X X w. (il. 14). Tymczasem w edług opracow anych reguł form a okien w tych w cze śniejszych zabytkach pow inna być zupełnie inna. Spo w odow ało to pojaw ienie się m ody na w yrzucanie ist niejących oryginalnych rozw iązań i rekonstruow anie okien o podziale naw iązującym do stylu obiektu, w którym się one znajdują.
Tak oto na terenie całej Polski pojaw iła się fala purystycznych rekonstrukcji, k tó ra tym razem objęła detal drewniany. Co gorsza, w w ypadku tych rek o n strukcji nie w ykonuje się w yczerpującego program u badań i analizy daw nych rozw iązań, gdyż najczęściej autorzy p rojektów lub inw estorzy-profesjonaliści nie dysponują dostateczną w iedzą na ten tem at (il. 15). O dtw arzane rozw iązania w ykonuje się m echanicznie kopiując podziały okien stosow ane w tym czasie na innych terenach, k tó re gruntow nie zostały już przeba dane. Ten tryb postępow ania pow inien zostać naty chm iast zaham ow any lub o d pow iednio u k ieru n k o w a ny przez zw rócenie uw agi na następujące zagadnienia:
1. D okładna analiza źródeł i struktury m aterialnej konserw ow anego zabytku z reguły pozwala stwierdzić, jak wyglądały jego okna w różnych okresach historycz nych (il. 16, 17, 18). N ie w olno odtw arzać rozw iązań, których wygląd jest hipotetyczny.
2. Ż adne względy nie uspraw iedliw iają niszczenia oryginalnych (naw et klasycystycznych) rozw iązań ze w zględu na chęć rekonstrukcji okien now ożytnych lub wcześniejszych. Jednocześnie ochronie pow inny p o d legać nie tylko eklektyczne okna X IX -w ieczne, ale rów nież rozw iązania secesyjne i pochodzące z d w u dziestolecia m iędzyw ojennego, gdyż stanow ią one cha rakterystyczną część budowli, w których je umieszczono. 3. K onstrukcja okien i wymogi term iczne uległy nieodw racalnym zm ianom . D aw ne rozw iązania miały 2 6. Przykładow o H . J. Louw , T h e O rigin o f th e S a sh -w in d o w , „Architectural H istory”, X X V I, 1 9 83, s. 4 9 - 7 2 , czy też S. W iliński,
O kn a term a ln e w w illach A ndrea Palladia, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki”, R. 16, 1 9 71, z. 1, s. 2 3 - 3 8 . Dużym zainteresow a niem cieszy się także problem atyka związana z maswerkiem i witra żami, ale zagadnienia te nie dotyczą bezpośrednio badań i
konser-zupełnie inny sposób m ocow ania w m urze i odm ienną konstrukcję (np. stosow anie pojedynczych skrzydeł w oknach krosnow ych), której pow tórzenie nie jest dzisiaj m ożliwe. D latego nie m ożna dokładnie o d tw o rzyć budow y rozw iązań gotyckich czy now ożytnych, m im o znajom ości szczegółowych danych na ten tem at (il. 19). Dotyczy to nie tylko samych stolarek, ale także o tw o ró w okiennych. Pogrubieniu uległy ściany pod- okienne, zupełnie inaczej ogrzew a się w nętrza i inne są norm y w ilgotnościow e i tem peraturow e. Ponie w aż nie jest m ożliw e przeprow adzenie w iernego o d tw o rzen ia najstarszych rozw iązań, należy zastano wić się, czy w arto dokonyw ać rekonstrukcji, które
14. Z a b y tk o w a klasycy sty czn a stolarka o kienna w p ro filo w a n ym b a ro k o w y m obram ieniu ze śladam i m o co w a n ia krat (Kielce, Pałac B iskupi, fasada, obram ienie przed 16 4 4 r., stolarka 1868 r.). Fot. J. L e w ic k i 1997
14. H istorical Classicistic w in d o w w o o d w o rk in profiled Baroque fram es w ith traces o f bar fastenings (Kielce, B ish o p ’s Palace, facade, fra m in g fro m prior to 1644, w o o d w o rk fro m 1868). Photo: J. L ew ick i
19 9 7
wacji zabytkow ych okien i dlatego ważniejsza literatura na ten temat nie będzie cytowana.
2 7 . J. Tajchman, W obronie d eta lu budow lanego w obiektach za b y
tk o w y c h , „Biuletyn Informacyjny PKZ” 1 9 67, nr 6, s. 5 -1 3 ; J. M ro
zowska, Ł ó d zk ie o kn a , „Spotkania z Zabytkami”, R., 15, 1991, nr 1, s. 1 3 -1 6 ; A. Dym ek, O k n a , tamże, R. 2 1 , 1997, nr 4, s. 2 5 -2 6 .
15. B łędnie zreko n stru o w a n a stolarka o podziale ro k o k o w y m (szcze- blina krzyżow a, szyb y m o co w a n e na kit) i ko n stru kcji sk rzyn ko w ej, która m iała n a w ią zy w a ć do o kien z 1 poi. X V II w. (Kielce, Pałac Biskupi, w ieża p łn .-w sc h .). Fot. J. L e w ic k i 1996
15. E rroneously reconstructed w o o d w o rk w ith a Rococo division (cross w in d o w bar, panels fix e d w ith p u tty ) a n d b o x c o n stru ctio n w hich was to refer to w in d o w s fro m th e first h a lf o f th e se ven teen th cen tu ry (Kielce, B ish o p ’s Palace, n o rth -ea stern tow er). Photo: J. L e w icki 1996
z reguły ograniczają się do po w tó rzen ia podziału stolarki.
D latego konieczne jest szczegółowe rozw ażenie każ dej decyzji o rekonstrukcji form y okna, gdyż rozw ią zanie rekonstruow ane będzie zawsze inne od niegdyś istniejącego. R ekonstrukcja jest dopuszczalna w w y padku zupełnego zniszczenia oryginalnych, później szych rozw iązań (por. il. 16, 17, 19). N ie wydaje się ona słuszna, jeżeli prow adzi do usunięcia zachow ane go zabytkow ego rozw iązania. Przy podjęciu decyzji o rekonstrukcji należy dokładnie, komisyjnie sk o n tro lować, czy nie jest możliwe zachow anie i napraw a istniejących okien. N iejednokrotnie zdarza się, że in w estorzy sztucznie zawyżają ocenę zniszczenia zaby tkow ych rozw iązań, aby uzyskać zgodę na dokonanie rekonstrukcji. Należy w yraźnie podkreślić, że więk-28 . M ożna tu w ym ienić przykładowo: E. H. H eim ann, E in b a u von
Fenstern, Ttiren u n d T oren, Koln 1985, czy też z polskich prac:
A. W yszyński, W ym ia n a starego o kn a , „M urator”, R. 7, 1 9 8 9 , nr 4,
szość w ykonanych dość sw obodnie rekonstrukcji, zgodnie z m iędzynarodow ym ustaw odaw stw em (np. K arta w enecka), nie m oże zostać zaliczona do prac konserw atorskich i nie pow inna być finansow ana z funduszów przeznaczonych na ochronę zabytków.
Wymiana dawnych okien na plastikowe
O bok opisanej powyżej tendencji, obecnie daje się zauważyć drugi, dużo powszechniejszy proces — m a sową w ym ianę daw nych okien na now oczesne ro zw ią zania plastikow e. Proces ten narasta i p raw d o p o d o b n e jest, że może on doprow adzić do zniszczenia ogrom nej większości wszystkich zabytkow ych rozw iązań. J e d n o cześnie większość urzędów konserw atorskich jest zu pełnie bezradna w obec tej praktyki. Tymczasem w licz nych kam paniach reklam ow ych udow adnia się w yż szość okien plastikow ych nad daw nym i. W wielu a r tykułach, ukazujących się zarów no w prasie fachow ej, jak i w popularnych poradnikach architektonicznych, nam aw ia się do w ym iany daw nych o k ien 2S. P ro d u cen ci p ro p o n u ją naw et pow tarzanie podziału stolarek
16. R eko n stru o w a n e barokow e obram ienie o kien n e ze w spółcześnie p ro je kto w a n ą stolarką o podziale i o szklen iu w zo ro w a n y m na ro z w iązaniach barokow ych. O szklen ie i ko n stru kcja naw iązująca do barokow ego z e le m e n ta m i w sp ó łcze sn ym i (W arszawa, Z a m e k K ró lewski). F o t.J . L ew ick i 1998
16. R eco n stru cted B aroque w in d o w fra m e w ith m odern designed w o o d w o rk w ith a division a n d glazing m o d elled on Baroque so lu tio n s. G lazing a n d co n stru ctio n refer to th e Baroque w ith co n tem p o ra ry e lem en ts (W a rsza w a , R oyal Castle). P hoto: J. L ew ick i 1998
s. 5 7 - 6 1 ; tenże, Przeróbka ościeża okiennego, tamże, R. 7, 1 9 8 9 , nr 5, s. 5 7 - 6 2 .
