William A. Oddy
Konserwacja czarnej japońskiej laki
Ochrona Zabytków 28/2 (109), 129-132Dublowano kolejnym i płaszczyznam i wielkości usuwano jeszcze resztki niewłaściwych zeszyć około 20X 20 cm, następnie uzupełniano jedw abny i cer. N a koniec całość zabezpieczono od spodu h a ft. W czasie ty ch prac w m iarę możności podszewką i przygotowano do zawieszenia.
mgr Jadw iga Faust Pracownia Konserwacji Tkanin Zabytkowych Muzeum Narodowe — Kraków
RESTORATION OF THE EMBROIDERED GREMIAL DATING FROM THE 17TH CENTURY
The gremial, or a square-shaped piece o f cloth placed on a bishop’s lap when he was seated at Mass, has been m ade from the bright green coloured silk satin and decorated w ith the slightly raised floral ornaments. The border is filled w ith an ornament composed of irregular runners w ith flowers. In the style o f decorative m otifs clearly apparent are the Turkish influences. The embroidered gremial was in 1973 sent to Laboratory for Restoration of Old Textiles, N ational Museum, Cracow exhibiting a far advanced deterioration as e.g. rotted satin warp, decayed embroidery threads, worn out yarn in ornaments, etc. The restoration was carried out by the author o f the present report who prior to
restoration proper subjected a number o f dyes to trials aimed at establishing of their fastness.
As the first step the old mends were removed and the whole cloth sewn onto a cotton gauze. The cleaning was carried out in a bath prepared from th e fuller’s herb (Radix Saponariae officinalis) and distilled water. The cotton gauze underlay has been rem oved from the dried cloth which in turn was relined on a thin cotton cloth layer thus providing reinforcement to the original cloth background. The restoration was completed b y securing the cloth w ith a new lining and then prepared for hanging.
WILLIAM A. OD DY
KONSERWACJA CZARNEJ JAPOŃSKIEJ LAKI*
L akai weszła w użycie w Chinach nie później niż około początku drugiego tysiąclecia p.n.e. i od tego czasu była szeroko stosow ana w rękodziel nictw ie i produkcji dzieł sztuki. Surowiec do wyrobu laki otrzym uje się ze specjalnego gatunku drzew (Rhus vernicifera), k tó re przypuszczalnie wywodzą się z Chin, skąd przeniesione zostały do Jap o n ii. U zyskuje się go przez nacinanie pni 8-10-letnich drzew i zbieranie ściekającej żywicy, w sposób podobny do zbierania żywicy kauczuko wej. N astępnie przez długotrwałe mieszanie i fil trow anie przez konopną tkaninę, oczyszcza się go, gotowy zaś p ro d u k t przechowuje w herm etycz nych pojem nikach.
L aka stosow ana jest niem al wyłącznie jako deko racyjna powłoka n a przedm iotach w ykonanych z ceramiki, drzewa, tk an in y lub odpowiedniego m etalu. Spotykana często gruba powłoka laki, uzyskiw ana przez nanoszenie cienkich jej warstw, posiada powierzchnię reliefowo rzeźbioną. W za
leżności od domieszek laka wschodnia w ystępuje w różnych kolorach. Świeżo nałożona uzyskuje odpowiednią tw ardość przez suszenie w p o mieszczeniach o stosunkowo wysokiej wilgotności. Z p u n k tu widzenia historii sztuki wschodnia laka została szeroko opisana w wielu różnych publi kacjach2 i choć szczegóły produkow ania i p rzy gotowania surowca podane są w Encyclopaedia Brytannica oraz w różnych naukowych leksyko n ach 3, to jednak dokładny sposób produkow ania laki jest poza Azją mało znany.
Stosowane na W schodzie trad ycyjn e m etody napraw y uszkodzonych przedm iotów m uzealnych p okrytych laką polegają na użyciu świeżej laki, odpowiednio zabarwionej, jednakże surowiec ten nie jest łatw o dostępny w Europie. S tąd też przy podejm owaniu prac konserw atorskich i restauracyjnych szuka się m ateriałów zastęp czych.
* Składam w tym miejscu podziękowanie p. Elżbiecie Nosek za jej pomoc w pracy eksperymentalnej. Składam także w yrazy wdzięczności dr. A. E. Wernerowi, kierow nikowi Laboratorium Badawczego przy British Museum, za zachętę do podjęcia tej pracy.
1 Słowo ,,laka” u żyte w tym artykule oznacza w yciąg
z drzewa Rhus vernicifera, używ any szeroko w Chinach 1 Japonii przy produkcji dzieł sztuki.
2 L e e Y u - K u a n , Oriental Lacquer A rt, Tokyo 1972 ; О. L u z z a t o - B i l i t z , Oriental Lacquer, London 1969.
• „7T1pi z b r o j a w sc h o d n ia składa się zazw yczaj
" e ’ i t b y z a ch o d zą cy ch n a sm bie p ły te k l,.h łu se k Ł u s k i te w y k o n y w a n o bądz z m eta lu , L w vkle z ż e la z a lub b rą zu , b ąd ź te ż z w yp raw ion ej
lub su ro w ej sk ó r y . W k a ż d y m z t y c h w y p a d k o w p o w ie r z c h n ia d la celó w d ek oracyjn ych m ogła b y c p o k r y ta la k ą 4 •
7baf1on ie p r zesła n eg o k a w a łk a japońskiej zb roi i ™ ło że w p a ru m iejscach la k a z o sta ła S i e c z o n a , a p o d sp o d em w id o c z n y b y ł b r u n a tn y t r i n k t k o r o z ji. M ikroskopow e obserw acje w y k a z a ły że ó w b r ą z o w y n a lo t sk ład a się z tle n k ó w
żelaza a b a d a n ie zb ro i m agn esem p o tw ierd ziło S k o n a n i e jej z żela za li b te ż z n ie z b y t tw ardej S b P o w ie r z c h n ia żelaza b y ła skorodow ana i w m iejsca ch g ra n ic z ą c y c h z uszk od zon ą pow ierzch n ią n o w s ta ły sp ęk a n ia sp ow od ow an e korozją m eta lu L r l la k a T rudno je st stw ierd zić, czy zelazo u legło k orozji p o o d p r y śn ię c iu la k i, czy też sto p n io w o ro z szerzająca się jego k orozja sp ow od ow ała złu szcze- n ia sie la k i. S tą d te ż isto tn e b y ło p rzyjęcie m eto d y k o n serw a cji p oleg a ją cej n a sta b iliza cji zelaza,
1. Japonia, zbroja z X V I I I / X I X w. Fragment obojczyka od maski (fot. Research Laboratory B ritish M useum)
1. Japan. A n 18th- 19th-century armour. P art of a mask gorget (photograph courtesy of the Reasearch Laboratory, B ritish Museum)
W jesieni 1972 r. wraz z kaw ałkiem japońskiej zbroi wpłynęła do B ritish Museum prośba od Muzeum Narodowego w K rakow ie o podanie odpowiedniej m etody restaurow ania uszkodzo nych obiektów p o k ry ty ch laką.
B a d a n i e z b r o i . P rzysłany fragm ent zbroi składał się z czterech wąskich pasków m etalowych, po k ry ty ch czarną laką. Zgodnie z praktyk ą stosow aną w J a p o n ii paski te były połączone ze sobą kolorowymi taśm am i. W przeciwieństwie do większych p ły t żelaza lub stali, używ anych z zasady d<> w ykonania europejskiej zbroi
średnio-następn ie zas n a rekonstruow aniu brakującej laki.
M e t o d a k o n s e r w a c j i . S ta b iliza cja żelaza n L z a ła się za g a d n ien iem tru d n y m z p o w o d u ztożonej fa k tu r y o b ie k tu : ob ecn ości w łók ien tek - ïtv ln v c h lak i i m eta lu . Z lok alizow an a do p ew n y ch p u n k tó w korozja i złu szczen ie sugerow ały o b ecn osc rozpuszczalnej soli w m eta lu . Z w yk le sto so w a n e m e to d y n su w an ia drobin soli przez g o to w a n ie te îa z a w d estylow an ej w o d zie lub przez m oczen ie w 5 ° / roztw orze sesk w iw ęglan u so d y a lb o te z przez u ż y c ie e le k tro d ia lizy m o g ły b y w ty m k on k retn ym w y p a d k u w yw rzeć u jem n e d zia ła n ie n a w łók n a u ż y te do p ołączen ia ze sobą p ły te k m eta lo w y ch , m o g ły b y też u szk o d zić lakę. W z w ią z k i, z ty m zd ecyd ow an o s ię na u ży cie przem y sio- wpito środka stosow an ego do zab ezp ieczan ia przed w SL Z azw yczaj środki a n ty k o ro zy jn e chronią m e ta l przed korozją przez p o zo sta w ien ie n a jego pow ierzchni cienkiej pow łok i zela zisteg o fosforanu.
Тя. m etoda chronienia żelaza jest dobrze z n an a5, o s ta tó o jednak ukazał się w Wielkiej B ry tan ,, n ^ y p r e ß t e t , przy produkcji którego wykorzy- „ostały ochronne właściwości związków Spinow ych. J.B .P elicśn 6 opisał sposób używania ta n in dla zabezpieczania żelaznych znalezisk archeologicznych oraz omówił ich właściwości chemiczne. Stosowanie ta n in m e jest jednak W ielkiei B rytanii powszechne, głownie dlatego, ostatnio wydane podręczniki konserw atorskie m e podają szczegółów tego rodzaju zabiegów. Nowy produkt przem ysłowy w ykorzystujący właściwości związków taninowych znany jest pod w
że nie
4 Рог. H. K u s s e l R o b i n s o n , Oriental Arm our,
London 1967. , ,
s L . B i e k , E . S . C r i p p s , D .M .D . T h a c k e r , Some methods for protecting cleaned iron objects, „Museum Journal” , 54 (1954), ss. 32— 36; K .J . B a r t o n , The protection of cleaned iron objects, „Museum Journal ,
an i 1961) «• 2 8 4 -2 8 8 ; J.B . P e l i c a n , The use of ъ i hnJohote complexes in the conservation of iron and f Ä Ä t u d f e s in Conservation” , 9 (1964), sa. 6 9
-66.
f T D P e l i c a n , Conservation of iron with Tannin,
2 Japonia zbroja z X V I I I / X I X w. Fragment oboic^Aa
‘lw a
n^zdSĆZ
( S o l B i Ł Z T F Z l l T p o r e e ta u ra c ji
2. Japan. A n 18th -19th-century armour. Part, of the mask gorget. A — microphotograph showing two dan-,Lw on one of the plates, В — the same a re a ? f t l T *
KS.TA
S C
°Wtoy 0/ “e /ieS№
C;i
nazwą „T rusten” ’. Zapobiega on dalszej korozji [lianę istniejącej warstwy rdz'v w niebieskoczarny związek «--•-<* • ■ - y „Trust an ”
żelaza przez zamianę
iązek „źelazistej taniny* и з -, , ]e8t brązouT m płynem , któres-o składnik aktyw ny stanowi pochodna kwasu t a n in o wego, zawierająca znaczną ilość grup hM roxvlo- ■wych vv każdej cząsteczce, umożliwiaiacei im na połączenie się z rdzą. J J J Zabieg za pomocą „Trustanu” polega jedynie л , powleczeniu powierzchni preparatem / po czvm przedmiot pozostawia się na czas około 12 godzin
Ltd Edwalton, N ottm ghL T W ystęp uj?/"?
wielkości puszki. Nr 23 przeznaczony jest
domowego, nr 40 do użytku przemysłowego. ytku rS A ? nil0ld B,72,! Produk °w an y p rzez‘Robin i Haas,
p o tr z e b n y d o p e łn e j r e a k c ji z rdzą. Z c h w ilą , g d y n a lo t r d z a w y c a łk o w ic ie z m ie n i k olor, re a k c ja j e s t z a k o ń c z o n a ; n a s tę p n a w a r stw a m o ż e b y ć z a a p lik o w a n a n a p o w ie r z c h n i sk o r o d o w a n e g o m e t a lu . W w y p a d k u k o n s e r w o w a n ia a r c h e o lo g ic z n y c h w y r o b ó w ż e la z n y c h p o w ie r z c h n ię z a z w y c z a j z a b e z p ie c z a s ię p r z e z r o c z y s ty m la k ier em lu b m ik r o k r y s ta lic z n y m w o s k ie m .
Fragment japońskiej zbroi został poddany stabili zacji przez wprowadzenie kilku kropli ,,T rustanu” w miejsca, w których laka została zniszczona. Płyn został naniesiony za pomocą cienkiego pędzelka malarskiego, a po 24 godzinach można było przystąpić do następnego zabiegu: do rekon strukcji zniszczonej laki. '
M e t o d a r e k o n s t r u k c j i . Stosowany w Chinach i Japonii sposób naprawy przedmiotów z laki polega na użyciu metod tradycyjnych, a więc na nakładaniu licznych, cienkich, warstw laki, z których każda musi wyschnąć przed nało żeniem, następnej. W Europie brak jest jednak szczegółowych wiadomości o stosowaniu tej tech niki, co uniemożliwia użycie prawdziwej laki do restauracji uszkodzonych przedmiotów. Z tego też powodu stosuje się zazwyczaj syntetyczne żywice, zabarwione w ten sposób, b}" ich kolor nie różnił się od koloru przedmiotu pokrytego laką ^ oryginalną. W wypadku fragmentu zbroi japońskiej użyto lśniącej czarnej laki, ekspery menty polegały więc na dodaniu czarnych pigmen- tow do syntetycznych żywic.
Zastosowane zostały żywice dwóch rodzajów : 10% roztw ór żywicy akrylowej 8 z acetonem 1 podobna koncentracja polistyrenu rozpuszczo nego w 1 : 1 roztworze acetonu z ksylenem. Ja k o barw nika dodano m iałko zmielonego węgla zwierzęcego, sadzy i sproszkowanego grafitu. K ażdy z ty ch pigm entów był dokładnie zmieszany z osobną próbką żywicy, a następnie naniesiony n a m ałą powierzchnię eksperym entalnej p ły tk i skorodowanego żelaza. D odatkow o przygotow ano zabarwioną m ieszaninę żywicy z woskiem9, uzyska n ą przez stopienie 7 części Wagowych estry fik o wanej gum y z 3 częściami surowego wosku pszczelego oraz z 2 częściami węgla zwierzęcego. Mieszaninę tę za pom ocą rozgrzanej szpatułki przeniesiono n a podobną p ły tkę doświadczalną skorodowanego żelaza. W ysuszone i stw ardniałe kom pozycje zostały ze sobą porównane, a n a stę p nie wypolerowane m etalow ym gładzikiem i tam , gdzie było to potrzebne, nadano im lekki połysk pmez użycie odpowiedniego polerującego wosku ю. Л aj bardziej zbliżoną wyglądem do japońskiej +1 л-°1 a ,s^ m ieszanina wosku pszczelego, es ryfikowanej gum y i węgla zwierzęcego. Z tych
™ ‘ e s - J o n e s , P.F.J.M . H o r m e n d o r f , hea(lhes%ve strenght of whiting wax-resin cements, „Studies in Conservation , 4 (1959), ss. 5 12.
/ H - J- P h n d e r l e i t k A. E. A. W e r n e r , The Conservation of antiquities and works of a r t, London 1971, s. 374.
powodów zastosowana została ona na fragmencie zbroi przez nanoszenie jej rozgrzaną szpatułką na uszkodzoną powierzchnię laki. Po całkowitym w ystygnięciu dla uzyskania odpowiedniej gru bości n adm iar wosku usunięto za pomocą ostrego noża lub skalpelu.
W n i o s k i . Opisana m etoda konserwacji w y robów żelaznych pokrytych laką jest zarówno
łatw a, ja k i skuteczna, a — co najw ażniejsze — konserw uje ona żelazo pokryte laką. Pozwala przy ty m na uniknięcie trudności w ystępujących przy stosow aniu płynnej laki. N adto m ieszanina wosku z estryfikow aną gum ą może być dowolnie zabarw iana w w ypadku konserwowania laki kolo rowej .
W illiam A . Oddy B ritish Museum-Londyn
RESTORATION OF THE JAPANESE BLACK LACQUER
The author gives a short story of the Japanese lacquer, describes the method of its obtaining b y incising o f tree trunks and th at of its cleaning. W ithin the further parts of his report he deals with application of lacquer as the decorative coating on objects made of p otter’s material, wood, tex tix les or m etal.
In 1972 the National Museum, Cracow, has applied to the author for supplying them w ith a m ethod o f restoration o f a part o f the Japanese armour coated writh black lacquer. In the course of exam inations it has proved nam ely th at the lacquer exhibits losses in some places and beneath its layer is to be found a brown-coloured deposit o f iron oxides. I t became evident that the iron parts have been attacked by corrosion and, as a result,
their restoration was required. A decision was made to apply a new ly developed product known as TRUSTAN which is being used for preventing the corrosion o f iron. This com position contains a derivative of tannic acid accom panied b y a considerable number of hydroxyl groups.
The reconstruction of the decayed lacquer was carried out w ith the use o f synthetic dyed with black pigments. After a series o f tests applying various components a m ixture o f resin and wax has been selected which was obtained from the melted estrificated rubber and the raw w ax. This m ixture was coloured by the use of the ground carbon, soot and graphite. The dry mass was polished and the final finish was applied by means of wax.
Omawiany poniżej zabytek spalił się w marcu 1974 r. na skutek nieostrożnego zaprószenia ognia przez użytkownika. Z uwagi na związaną z nim szerszą problematykę badawczą zasługują na opublikowanie materiały dotyczące tego zabytku, znajdujące się w Zespole Inwemarzy Problemowych IS PAN .
RY SZA R D BR Y K O W SK I
a rc h ite k tu ry sakralnej w Polsce)
DREWNIANA CERKIEW W KULASZNEM
(Z m ateriałów IS PA N do inw entarza drewnianej
K U L A S Z N E
Pow. bieszczadzki, woj. rzeszowskie.
D A W NA CER K IE W F IL . G R .— KAT. P.W. ŚW. M I KOŁAJA BPA.
I. W AŻNIEJSZE MATERIAŁY
A. Ź r ó d ł a a r c h i w a l n e i r ę k o p i s y : 1. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo rzeszowskie. Powiat sanocki (opr. K azim iera K utrzebianka), IS PAN, masz., 1956— 1957; 2. K a rta ewidencyjna z k arto tek i zabytków nie ruchom ych Ośrodka Dokum entacji Zabytków, założona w 1959 r. przez Aleksandra Rybickiego,
spraw dzana 21.V II. 1959 przez Teresę Żurawski i w V II. 1963 przez Jerzego Pietrusińskiego. B. Ź r ó d ł a d r u k o w a n e : —
C. B i b l i o g r a f i a : 1. Schematyzm greckc-katolickiego obrządku połączonych biskupstw Przt- myskiego, Samborskiego i Sanockiego, m.in. z lat: 1898, 1926, 1934; 2. S p is zabytków architekturf i budownictwa, W arszawa 1964; 3. Zabytki architek tury i budownictwa w Polsce. Zeszyt 13. \Toj<- wództwo rzeszowskie (opr. R yszard Brykow eki, W arszawa 1973.
