M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
J Ó Z E F KAZIMIERSKI
Opisanie krzyw d wyrządzonych poddanym w dobrach
H olszany i Pasikiszki na Białorusi w 1554 roku
B ad an ia n a d s y tu a c ją gospodarczo-społeczną o ra z w alk ą klasow ą,
chłopów w w ielk ich m a ją tk a c h ziem skich n a B iało rusi, a tak że p o lity k ą
k o lo n ialn ą m a g n a te rii o raz sz la c h ty polskiej i b iało ru sk ie j w o k resie
p rze d u n ią lu b elsk ą ciągle jeszcze n ie ro zw in ę ły się w p e łn i — m im o
zachow ania się zn acznych zasobów a k t dotyczących w ie lk ic h m a ją tk ó w
ziem skich ta k ż e w arc h iw a c h polskich. N ie w ą tp liw ie jeszcze w iele in fo r
m acji dotyczących p rz e d e w szystkim w a lk i k laso w ej chłopów b iało
ru sk ic h je s t ro zsia n y ch po· ró żn y ch zespołach a rc h iw a ln y c h i ty lk o p rz y
padkow o m ożna będzie do nich dotrzeć. P rz y p a d k ie m ró w nież n a tr a f i
łem w a k ta c h grodzkich i ziem skich w arszaw sk ich n a p ro te s ta c ję B eaty
K ościeleckiej (1515— 1576; có rką jej b y ła s ły n n a H alszka O strogska),
w dow y po E liaszu K o n sta n ty n o w ic z u O stro g skim (1510— 1539) i, w ła
ścicielki m ięd zy in n y m i i d ó b r H olszany, położonych w pow iecie
oszm iańskim , p rzeciw ko szlachcicow i Tom aszow i D o m aniew sk iem u po
chodzącem u z D om aniew ic, położonych w ziem i ra w sk ie j, iż te n w cza
sie pełn ien ia obow iązków a d m in is tra to ra w H olszanach dopuścił się
pow ażnych nadużyć, a n a w e t żbro d n i w sto s u n k u do chłopów tam
osiadłych.
P u b lik o w a n y d o k u m en t jest więc s k ru p u la tn y m , chociaż n iep ełn y m ,
o pisem n a d u ż y ć T om asza D om an iew sk ieg o w sto s u n k u do· p o d d an y ch
w d o b rach H o lszan y i P asikiszk i. D o w ia d u je m y się z niego o licznych
zab ó jstw ach d o k on an y ch przez T om asza D om aniew skiego i jeg o słu żb ę
w w y m ien io n y ch dob rach o ra z sio łach do n ich n ależący ch : G ird uszk ach,
K o rk in aćh , K rem oszach, K rzy czn ik ach , M ikuliczach, P ru sa c h , P u sc z i-
skach, O dzkow iczach, O nanicach, Suchorow czinach, Szadkow iczach, S
o-1 N ajw ażniejsza literatura dotycząca O strogskich i p ow iatu oszmiańskiego- z położonym i tam że H olszanam i: Cz. J a n k o w s k i , P o w ia t oszmiański. M ateriały
do d z ie jó w zie m i i ludzi, cz. 1—4, Petersburg — K raków 1896—1900; K. L e
w i c k i , K siążęta O strogscy w służbie Rzeczpospolitej, R ów ne 1938; K. L e w i c k i , .
K s ią żę K o n s ta n ty O strogski a unia b rze sk a 1595 r., L w ów 1933; P a m ię tn ik zja z d u gospodarczego w Oszmianie w dniu 11 X 1931 r., W ilno 1932; K. P u ł a w s k i , K s ią żę ta Holszańscy, W arszaw a 1882; Z. L. R a d z i m i ń s k i , K n ia zio w ie na Ostrogu Ostrogscy, K raków 1880; E. R u t k o w s k i , Genealogia dom u Ostrogskich,
W ilno 1871; E. W. S z c z e r b i с ki , Rok 1831 w p o w iec ie oszm ia ńskim , W ilno 1926; S. W y s ł o u c h , Ziem ia oszm iańska na r u b ie ż y d w u kultur, W ilno 1932 oraz I, B a r a n o w s k i , H als zka z Ostroga i j e j lennicy podlascy, 1907.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T o m L I I I — z e s z y t 4
w ieżach o raz W dow ikach, a tak że o licznych g w ałtach ja k zab ieran ie
in w e n ta rz a o raz w y m u szan ie ró żny m i śro d k am i przem o cy dodatk ow ych
św iadczeń p ien iężn y ch i w n a tu rz e . P o w o d u je to m ięd zy in n y m i ró w nież
i ucieczki p o d d any ch o raz służby.
D o k u m en t te n jest je d n a k b ard zo in te re s u ją c y n ie tylko· ze w zględu
n a n ielu d z k ie g w a łty o raz k rz y w d y w yrządzone p o d d anym p row adzące
do ich ru in y , a ty m sam y m m a ją tk u B eaty K ościeleckiej, co stało· się n ie
w ą tp liw ie pow odem o d szuk ania a d m in istra to ra d ó b r Tom asza D om aniew
skieg o i p ostaw ien ia go w s ta n o sk arżen ia na te re n ie K orony, lecz ta k ż e
i ze w zględu n a szereg in n y ch in te re s u ją c y c h danych. D o w iad u jem y się
z n ic h pośrednio o stosu n k o w o znacznej zam ożności poddanych, o ro li
g osp odark i p ien iężn ej n a ty m te re n ie , o u p raw ia n y c h zbożach, o d u ż y c h
ilościach p łó tn a posiadanego przez po d dany ch , hodow li owiec, ta rg a c h
m iejscow ych itp . N ależy tu p o d k reślić, iż H o iszany leż a ły na w ażnym
sz la k u h an d lo w y m w iodącym z W ilna aż na o d leg ły W ołyń.
T en sk ro m n y p rz y k ła d n a pewno· n ie u p o w ażnia do daleko id ący ch
w niosków , a le m oże być tra k to w a n y jak o sy g n a ł d la podjęcia szerszych
p ra c n a d ro lą sz la c h ty p o lsk iej w k o lo nizacji ty c h te re n ó w przez m a g n a -
te rię po lsk ą i lite w sk ą o raz zysków o siągan y ch s tą d p rz y pom ocy, ja k
w n aszy m p rzy p a d k u , n a jb a rd z ie j o k ru tn y c h i zw y ro d n iały ch m etod.
F a k t te n o raz różn ice w y znan io w e i n arodow ościow e m u sia ły pow odo
w ać, iż n a n ie k tó ry c h te re n a c h B iało rusi już w o k resie p rze d u n ią
lu b elsk ą dochodziło do o stry c h p rze jaw ó w w a lk i k lasow ej n a wsi.
W zak ończeniu ch ciałb y m k ró tk o zanalizow ać w iarogodność p ro te -
stacji i m an ifestac ji w noszonych do g ro du przez w łaścicieli, dzierżaw ców
i poddzierżaw ców o ra z chłopów , ja k o źródła historycznego. A k tów ty c h
b a rd z o d u ż o z n a jd u je się w k sięg ach grodzkich z X V I—X V III w ieku.
N a podstaw ie znajom ości m a te ria łó w sądow ych z o k re su staro p o lsk ieg o
m uszę stw ierd zić, iż są to m a te ria ły ja k n a jb a rd z ie j w iarogodne. M ożna
p rze k o n a ć się o ty m z e sta w iają c w szy stk ie in n e d o k u m en ty dotyczące
d a n e g o w y d a rz en ia , czego w w y p a d k u p u b lik o w an y ch n iżej m a te ria łó w
uczynić nie m ogłem z pow odu b ra k u odpo w iedn ich dokum entów , jak
np. w y ro k i są d u re fe re n d a rs k ie g o czy te ż assesorskiego, in w e n ta rz e
dóbr, lu stra c je itp . M a te ria ły t e św iadczą, iż rzad k o b y ły różnice zdań
co do k rz y w d w y rząd zo n y ch chłopom , ró żn ice istn ia ły ty lk o co· do pod
s ta w p raw n y ch , w edle k tó ry c h p a n o w ie fe u d a ln i egzekw ow ali n a d
m ie rn e pow inności, s ta le z resztą je zw iększając. W w y p a d k u p u b lik o
w an eg o źródła m ożna z całą pew nością stw ierd zić, iż r e je s tr k rz y w d n ie
jest p ełn y , poniew aż ze w zględu na dużą odległość o raz o k res siew ów
jesie n n y ch (rzecz dzieje się w e w rześniu) n ie w szyscy m ogli się staw ić,
b y podać w grodzie k rz y w d y im w yrządzone.
P rz y o p rac o w an iu n in iejszeg o m a te ria łu do· d ru k u , zn ajdu jącego się
w księd ze grodzkiej i ziem skiej w arszaw skiej z 1554 r. (dutka), o p a rłe m
się w zasadzie n a in s tru k c ji w yd aw n iczej dla źródeł h isto ry cz n y c h od
XVI do połow y X IX w ieku, o p raco w an ej przez PA U , W rocław 1953.
W n ie k tó ry c h w y p ad k ach o d stą p iłe m od je j zasad, a m iano w icie
ze w zględu n a duże tru d n o śc i n ie m o dernizo w ałem nazw isk i im ion,
zachow ałem ró w n ież o ry g in a ln ą pisow nię n ie k tó ry c h tru d n ie jsz y c h w y
rażeń i słów . Z naczenie poszczególnych w yrazó w u sta liłe m na p o d staw ie
słow nik ów — B. S. L i n d e g o , „S łow nik języ k a p olskiego“, w yd. 2,
L w ów 1854—-1860 o ra z
J. K a r ł o w i c z a ,
A. K r y ń s k i e g o ,
O P IS A N IE K R Z Y W D P O D D A N Y C H Z H O L SZ A N I P A S IK IS Z E K
W. N i e d ź w i e d z k i e g o , „S łow nik języ k a polskieg o“, W arszaw a
1900— 1927, a d a n e b io g raficzn e u sta liłe m n a p o d staw ie h e rb arzó w i pod
ręc z n ik a „G enealogia p o lsk a “.
A ctum in curia reg ia v arsh o v ien si sa b b ato
p o s tfestum s. F ra n cisc i
proxim e a. d. 1554 in p ra e se n tia m agn ifici G eo rg ii Jeżew ski c a ste lla n i
et c a p ita n e i v arsh o v ien si
[6 października 1554]
Ingrosatio iniuriarum H olshany ducis O stroszensis
D om aniew ski
Illustris ac m agnifica domina B eata a K osczielecz relicta illustris ac m agnifici ducis H eleae C onstantinow icz de Ostrorog palatinidis troczensis coram m agnifico dom ino castellano et capitaneo varshoviensis in actu contento officio q u e praesen ti castrensi varshoviensi deposuit in querella contra et adversus nobilem Thomam D om an iew ski de' terra raw en si servitorem eit adm inistratorem curiae suae in O lshany et Pasikiskl terrae m agni ducatus L itu aniae et aliarum curiarum ad hanc idem curiam spectantium per praefatum Thomanm D om aniew ski in adm inistratione e t factura habitarum per integros septem annos. Q uoniam ille collectis m ultis litteris prom otorialibus a m agnificis am icis su ae Illustritatis cum quibus h ic V ar- sh oviam ven iens presentatis illis litteris suae Illustritatis p etiit instantissim e assignari sibi constituique diem facien d i calculi seu rationis de adm inistratura om nium proventuum curiae O lshany et aliorum bonorum ad curiam praedictam p ertinentium per annos septem per ipsum perceptorum et retentorum offeren s sese de om nibus proventibus bonorum praefatorum per eu m in adm inistratione sua habitorum per annos sep iem su fficien ter suae Illu stritatis redditurum rationem ac d e querellis om nium subditorum coram sua Illu stritati d om in ae uti domina sua sese iustificaturum . Quo audito consideratoque sua Illustritas quod is Doma n iew sk i existen s in eodem o ffic io subditos ipsius alios interem it alios vero ver beribus a fflix it e t alios m inus iu ste depactavit dam naque m ulta in bonis ipsis p atravit propter m agnam loci distantiam ut subditi su a e Illustritatis p ossin t con stitu i pro term ino fu tu rae ration is deposuit assignavitque praefato Thom aa Do m an iew sk i pro term ino perem ptorio diem sabbati fe s ti san cti M ichaelis proxim e [22 w rześnia] praeteriti. Quem term inum ipse idem Thomas D om aniew ski tanque servitor ultro eit aequo anim o suscepit com pariturum que verbo suo n ob ili die p raefato coram su e Illustritatae dom ine tanquam domina sua stare· e t comparera prom issit ac de om nibus proventibus bonorum per eu m adm inistratorum in terem ptionibus ac verberacionibus subditorum depactatione illorum ac d e aliis iniuriis per eum factis et illatis su fficien tem rationem redditurum iustificaturum - que pollicitus est constitutis tandem praem issis et pro fid e sua prom issis cum sua Illu strita ta e o b litu s honoris su i e t p rom isionis tanquam servitor, q u i n on est d e serv itio m anu ir.issus non exp ectato d ie redd en d ae ration is cum sua Illu stritatae constituta nec se se de querellis subditorum iu stifican do sub ignorantia quinim o n u lla accepta a sua Illustritatae licen tia nescitur, quo sese transtulit tem erque p rofugit et term ino assign ato non com paruit. Tandem sua Illu stritas exp ecta to eo a d ie festo san cti M ichaelis p roxim e [29 w rześnia] p raeterito hucusq ue in clu sive
satisfatien do d iei constituta© vocatisq u e subditis suis hic V arshoviam e x bonis factu rae suae collocavit certos iudices et auditor&s iniuriarum suorum subditorum . Quarum conscriptum regestrum coram auditoribus p roduxit e t quilibet subditorum suam iniuriam .contra illum proposuit et probąre voluit. Parata insuper existen s ration em a praefecto Them a D om an iew ski d e proventibus bonorum p raefectorum audire et acceptare de occisionib usqu e ac verberationibus subditorum conquirendis et illatis dam nis iustlficationem , quia vero ipse existen s servitor tanquam profugus su i honoris immemor existen s non comparuit, ideo sua Illustritas ad hoc idem negotium postulabat a m agn ifico dom ino castellano e t capitaneo w arsh ovien si deputari m inisterialem e t in in stanti additus est suae Illustritati m inisterialis curiae V arsh oviensis providus V alentinus F alek cum nobilibus duobus Joanne P aczk ow sk i e t Laurentio P lon iew sk i coram quo m inisteriali et nobilibus prote statio de his facta est quibus om nibus idem m inisterialis cum nobilibus praesens in terfuit e t audivit propositionesque subditorum et regestra super damnis et aliis super eum patratis excessibu s vid it e t audivit facta nobilibus sibi adiunctis prote>- statione ad acta p raesen tia praem issa recognovit. Quorum dam norum e t excessu u m Thom ae D om aniew ski series est talis.
Popisanie* krzyw d poddanych Jej M ości K siężny O stroszkiej H olszańskich, który m ienią być im podzialany od D om aniew skiego urzędnika holszańskiego.
Z Prus Iw aniecz S tepanow icz żałuje na D om aniew skiego, iż zabił na śm ierć brata jego rodzonego Jew lascha w łasn ą ręką sw oją w Pasch k isch kach w dw orze Jej M ości na robocie jegoż siekierą.
Z H olszan M ielniczka H olszalska, poddana Jej M ości M ieczkowa Brinnikowa, żałuje się na tegoż służebnika D om an iew skiego na W alentego, iż n aszedłszy na dom tam że w H olszanach męża jej M ielnika na śm ierć zabił.
Z K orkin Sim on M ilochow icz żału je na D om aniew skiego, iż zabił na śm ierć w łasn ą ręką sw ą brata jego rodzonego Petrasza na d w orze w Puscziskach na robocie.
Z M ikulicz N astusia H rinczow a żału je na D om aniew skiego, iż n ajachaw szy na dom męża jej Hrincza zabił na śm ierć w łasn ą ręką. A na ten czas w kleiczi1 z kubła w zięto u niej 2 kopie g r o s z y 2, 100 lokieth płótna. P o tym zapieczętow ał jej dom, a za to iżby odpieczętow ał w ziął na niej kopę groszy, ośm solan ek 3 ow sa.
Jeszcze ta N asthusa żałuje na D om aniew skiego, iż sędziw szy męża jej n ie boszczyka H rincza w© spółek z urzędnikiem k niazia D u b row ieck iego4 n a V asku Jakubow iczu poddanym tegoż kniazia D ubrow ieckiego, na którym nieboszczyku H rinczu m ężu jej skazali 6 kóp groszy i perresud 5 w zięli, a teraz jej tego w yp ra w ić n ie chce.
Z K ricznikow Parolik Stasink ow icz żału je na D om aniew skiego, iż ojca jego Stasinka n a śm ierć zab ił w P uscziskach w dworze w łasn ą ręką.
M ichałcza stróża dw ornego D om an iew ski zabił, statek i w szy tk ie m ajętność zabrał, syna jego Jakim ca przegnał, drugiego syna Łukasza zaw iózł na V o lin 6 n ie w ied zieć gdzie go podział, a trzeciego m niejszego M iska Sczekow i oddał, k row ę cielną, a drugą cielicę, konia sw ego jako półtory kopy, w ieprzów 2, gęsi, kury i w szytko co było etc.
1 K leć — budow anie z gliny lepione, lepianka.
2 Kopa groszy litew skich — równa 75 groszom polskim .
3 Solanka — miara objętości gospodarska, w ięcej n iż 1J8 część beczki, m ierzy się nią sól,,
kartofle.
4 D ubrowiecki Siem ion, kniaź.
5 Perèssud — w yd a tki procederowe. e Volin — W ołyń.
O P IS A N IE K R Z Y W D P O D D A N Y C H Z H O L SZ A N I P A S b K IS Z E K
813
U bojar p u tn y c h 7 P erch alow D om aniew ski w ziął 5 kóp groszy bezw innie krom praw a etc.
U W oldzinka poddanego Jej M ości w ziął w ołów 2 dobrych, s t h a li8 3 kóp, a krow ę trzecią sam em u dał obw iesić.
O inszych od M arsczinach co D om aniewski brał św iadom w szytkich m orderstw
Tarasz O lizarewicz poddany Jej M ości bojarzyn putny żałuje na D om aniew skiego, iż w H olszaniech sam sw ą ręką utopił go był pod koło, aż go m ieszczanie w yjęli.
D m itr Schirkow icz bojarzyn tego D ubrow iackiego odjął ziem ię poddanym Jej M ości na 30 beczek; D om an iew ski n ie dbał, n ie bronił ani dojeżdżał.
Surw iłow ie bojary królow i od jęli ziem ie na 30 beczek poddanym Jej M ości Snikrniathom ; D om aniew ski nie dbał, n ie bronił ani dojeżdżał.
K tórzy dla krzyw d odeszli.
Fedor W argulicz z synm i sam otrecz z Prus 9 w yszed ł do W ilna i tam m ieszka. Z S ow icz Januk z żoną i z dziećm i poszedł precz.
Z Korkin D asch elis Z w ęki i ze w szytk ą siem ią p oszedł precz; p ow ied zieli, iż syna jego d ał ob w iesić bezw innie, a m ajętność zabrał.
Z K ricznikow Prus P etrelis ze w szytk ą siem ią poszedł precz. H rnielis Iw ask ow icz p oszedł precz z tegoż sioła.
Fedorecz Zając parobek n iew oln y z dwora u ciekł precz dla bicia w ielkiego. Jadw igę d ziew kę poddaną Jej M ości z sobą w ziął.
D om aniew ski pobrał od Marcina w ed le pow iesczi Iw ancza Pietucha po bracie jego Lukum czu.
Iw aniecz Jew lasch żałuje n a D om aniew skiego, iż krom praw a b ezw in n ie w y dał w niew olę poddanego Jej Mości, a siestrzeńca jego na im ę Kondratcza K osiń skiem u p rzyjacielow i sw em u pisarzow i w ojew od y w ileńsk iego.
Z Prus D anikow a M arina żałuje na D om aniew skiego, iż po śm ierci pierw szego m ęża jej IWana Sem enow icza b ezw in n ie krom praw a zap ieczętow ał dom i nie chciał odpieczętow ać aż m usiała dać 10 kóp groszy.
P o tym stanow iąc tych złodziejów ku prawu, którzy zabili m ęża jej, w ziął na niej kopę groszy. Świątość, którą zjęli ci złodzieje zabiw szy męża jej, tę wykupiła·, u D om aniew skiego, dała 2 k opie groszy.
K iedy już D om aniewski tych złodziejów osądził na śmierć, w ziął u jednego 7 kop i 20 groszy — to p ien iąd ze m ęża jej.
Po tym od tych złodziejów peresh ud u w ziął u niej 5 kóp groszy, a jej niczego n ie przysądził, ani w rócił p olan czu zn ego10 od dw u złodziejów kazał po 12 groszy dać, a katu po 12 groszy.
Jeszcze ta D aniłow a żału je na D om aniew skiego, iż b ezw in n ie odjął b ył u niej sanczeciej Lazunthiską. Ona, aby jej d ał pokój, m usiała dać 2 k opie groszy od tego co jej zasię w rócił.
Teiż co na sw ej ziem i w łasn ej przerobiła n iw y D om an iew ski p rzyjachaw szy zaręczył, aby tych n iw nie robiła. M usiała m u dać od tego półtory kopy groszy, 2 czm icze u , m iodu za 15 groszy jem u kupiła.
7 Bojar p u tn y c h — ludzie p u tn i — rodzaj szla ch ty zależnej, zobow iązani do słu żb y w oj
skow ej, jazdy z p a ń skim i lista m i oraz do częstych w ty m czasie czynszów i posług dodatko w ych (tło k i, u d zia ł w polow aniu itp .). Z aliczeni ostatecznie do lu d zi prostych stali się powol n y m narzędziem kszta łto w a n y m przez w ielką własność wedle je j po trzeb .
8 S th a li — znaczenia nie ustalono. 9 Prus — nazwa sioła. *
10 P olanczuzne — rodzaj pow inności. 11 C zm icze — rodzaj tka n in y.
P o tym parobcy jej do w łasn ego lasu p ojechali w la b o 12 D om aniew ski n a je chaw szy tych parobków jej pobił, k onie pobrał i w ziął u niej przez w innie 3 kopy groszy, funt pieprzu.
T enże D om an iew ski n apraw ił na n ię poddanego Jej M ości Czięgacz ją bez w in n ie i w zią ł na niej 12 kóp groszy.
Jeszcze ta Daniło.wa żałuje na D om aniew skiego, iż kiedy dow ied ział się, iż mąż jej D aniło w tych krzyw dach p ojech ał do K siężny Jej M ości żałow ać się, rozkazał jej, aby p ieniądze i wszytkiei m ajętn ość sw oję przed nim położyła. Ona bez męża tego uczynić nie śm iała. On za to k azał ją pojm ać i do w ięzien ia osadzić aż Fedor Zankowicz, a Linko poddany Jej M ości w yręczyli ją do w torku. A kiedy w torek p rzyszedł porucznicy postaw ili ją przed nim. On zasię k azał ją był do w ięzienia posędzić. Ona bojąc się w ięzienia jednać go przez tesz poruczniki i m u siała dać 2 kopiei groszy, złoty czerw ony, fun t pieprzu, ćw ierć szafranu, 4 J o ch cz ie13. Z Prus Fedor L enkow icz żałuje n a D om aniew skiego, iż w H olszanach naje chaw szy na dom jego podw ornika, jego na im ię Żuka i żonę jego H anię zbił i zranił, szkody poczynił, beczki z piw em porąbał, 2 w ary piw a rozlał, co on sza cuje 80 groszy. Tegoż czasu służebnik jego M isko u tej p odw orn ice z g ie ln ik ie m M półtrzeci kopy groszy od erw ał, a w św ietlicy sam D om an iew ski p iec rozbił szacuje jak o 40 groszy. A ten podw ornik jego dla tych krzyw d z podw órza precz poszedł posiedzianego k op ę gToszy niezapłaciw szy.
Po tym zasię drugiego podw ornika jego Iw ańcza i żonę jego Owdoczię n a je chaw szy na dom D om an iew ski tak że zbił i zranił. Ludzie w karczm ie pobił, pora nił i beczki z piw em porąbał, czego szacuje 40 groszy. Tegoż czasu Misko służebnik jego u podw ornice Zmossną [s] od erw ał 2 kopie groszy. Po tym po trzeci kroć sam D om an iew ski najech aw szy na toż podwórze jego u m yślnie chcąc go zabić, alie go pow iada w domu n ie zastał. M ało na ty m m ając trzeciego podw ornika na im ię H eidzinka i żonę jego M arynę kazał p u h a m i15 bić przed sobą, a służebnik jego W alenty w ten czas u podw ornicy -oderwał półtory kopy groszy, a -niewiastkę tegoż podw ornika n a im ię Hannie w ten czas niem ocną po dziecięciu trzeci dzień puham i bić kazał, która -mało n ie um arła, a W alenty służebnik jego z gielnikiem spod głow ią 40 groszy u niej w yjął. A co na ten czas sedy porąbał szacuje pół kopy groszy.
Z Prus Iw an W argulica z bratem sw oim Bohdanem i syny sw ojem y D aniłem A w ram em żałują na D om aniew skiego, iż k ied y jah ali z H olszan z targu do domów sw oich n aku piw szy rzeczy targow ych, on za niem i począł gonić za Iw anem W ar- gulą gonił, który do dworu księdza biskupa w ileń sk iego u ciekł przed nim i stąd go w ziął gw ałtem , zbił, zranił i zw iązaw szy do Paschkiszek przyw iódł i w okrutnei w ięzien ie posadził. A na on czas 2 w ozy z końm i w ziął, na których w oziech sukna było litew sk iego sierm iężnego 4-sta lokieth, płótna 3-sta lokieth, czim czow p ięćset siodło szafian ow e i inszych rzeczy n ie mało-, a gotow ych pieniędzy 15 kóp z cze- resłem na niem w zięto. O ty krzyw dy raczyła Jej Mość pisać list swój do D om a niew sk iego, aby się u sp raw ied liw ił przede m ną i przed bojary Jej M ości w e w sz y t- kim, gdzie ustpraw iedliw ić się n ie chciał.
Z S ow iczow Janusko D askow icz w e spółek z synem sw oim Bartłom iejem ża łują na D om aniew skiego tym obyczajem , pokradł u Bartłom ieja Januszkow a syna n ie jaki A nd reiecz Iw ankow icz tegoż sioła człow iek w k leczi z kubła 20 kóp i 3 kopy groszy, gdzie Bartłom iej z ojc&m sw oim Januskiem uciekli się do D om a
12 Wlabo — znaczenia nie ustalono.
13 Joch — mórg.
14 G ielnik — porcyjka, węzełek.
O P IS A N IE K R Z Y W D PO D D A N Y C H Z H O L S Z A N I P A S IK IS Z E K
815
n iew sk iego do urzędnika żałując n a tego szkodnika sw ojego. D om an iew ski po on ego złodzieja p osłał i kazał go pojm ać i osadzić po tym też i po onem pieniądze posłał, o których złodziej pow iedział, gdzie je był zachow ał pokradszy. Służebnika sw ego Miska Diaka przistw ą 16 Hordzie ja a fedcza Brim inka poddanych Jej M ości, a synm i Bojarzyna księdza biskupa w ileńsk iego L iczkow skiego stroną. Bartłomiej z ojcem sw oim za on em i p ien ięd zm i sw ojem i przyszli. On prawo na złodzieja osadził. Złodzieja dał obw iesić, a pieniędzy 23 kopy do siebie w ziął, a pereszudu jeszcze 2 'kopy 20 groszy m usieli dać, co nie na n iego m iało prziscz, ale Jej Mość księżnie..
Z S ow iczow Buczko Iw anow icz żałuje na D om aniew skiego, iż kiedy brata jego A ndrzejcza za ty p ieniądze 23 kopy, które pokradł u Januszkow a syna ob w ieson o trojei d zieci po nim w dwor zabrał. Tych w dw orze na ten czas n ie masz. Przy tym jeszcze w ziął troje bydła rogatego, klacze, ow iec ośm ioro, zboża z klęczy 5 beczek, kurów 10, pszczół dw oje tego n ie masz, kożuch now y zonaczki, soroczek pospolitych 9, rządna 2, płótna cienkiego 40 łokci w w ale, zgrzebnego płótna 25 lokieth, nam iethczow 6 17.
Z S ow iczow M arciniec Iw anow icz żałuje na D om aniew skiego, iż b ezw in n ie w sadził go w w ięzien ie i dzierżał go półtorej niedzieli, drzewiej go n iew ypuscził aż m u siał dać 70 gr., a beczkę ow sa k upiw szy za 20 gr.
Jeszcze w szisczy Sow iczan ie żałują na D om an iew skiego tym obyczajem . Jej Mość K siężna, gdy raczyła być w P aszikiszk ach p rzesiedziała na poddaniu sw oim na B ochdzielni M ichnow iczu W ojciechow i M ichałowskiemu, bojarzyno księdza biskupa w ileńsk iego za głow sczinem człow ieka jego 10 kóp gr., gdzie po w y je c h a niu Jej Mość z P aszkiszek ten M ichałow ski p rzez n iem ały czas prosił D om an iew skiego, aby odpraw ę dał. On odpraw y dać nie chciał. M ichałow ski najech aw szy na imiemie Jej Mość Sow iczi mocno gw ałtem poddanego Jej Mość p raw ego człow ieka Januszka pojm ał za gardło i okrutnym go w ięzien iem dręczył przez n iem ały czas. S yn ow ie żałując ojca sw ego ok u p ili go z onego w ięzien ia i d ali za n iego 10 kóp. Po tym Janusko w yszedszy z onego w ięzienia uciekł się do D om aniew skiego opowiadając, iż go b yło n iew in n ie pojm ano. D om aniew ski m im o onego w in o - w aczca, który m iał czym płacić, nakinął na niego w szy tk ie onem 10 kóp, którą m usieli Januszkow i zapłacić, gdzie też służebnikow i jego dzieczkow ania zapłacił 44 gr. W tym on i od niego krzyw dę sobie m ienią być.
Z Sow iczow M iczko Petriczyc żałuje na D om aniew skiego, iż bezw innie syn ów jego dwóch na im ię S tassynka Janka pobraw szy ich do tarasa 18 posadził, drzew iej n ie w yp u ścił aż 40 gr. da, d w ie b eczki ow su.
Z Sow jczow Peczko Januskow icz żałuje na D om aniew skiego, iż go b ezw in n ie zbił i zm ordow ał na roboczie w Paszkiskach, którego k on i 2 h o d y 10 n ie m ógł i teraz kaleka.
Z K rzicznikow P aw eł N ieszczerew icz żałuje na D om aniew skiego, iż bez c z e r h i20 w zią ł u niego konia w podw odze, sam ego do w ięzien ia osadził, drzew iej n ie w yp u ścił aż m u dał polczniem groszy.
Z Girduszek Zofia M arczinczowa żału je na D om aniew skiego, iż p o śm ierci pierwszego męża jej w ziął u niej konia i w ołu bezw innie. Wołu okupiła, 20 gr. dała,
ie Przystaw — straż, ochm istrz, włodarz, nadzorca, ekonom .
17 N am iotka, n a m ie tk a — ubranie głowy u w ieśniaczek (n a Polesiu i R usi) składające się
z wąskiego, rzadkiego, lecz dość cienkiego i białego płótna, zw ykle oszyte czerw onym i brzeż ka m i; po zaw inięciu n im głowy, jed en koniec przeprowadza fię pod brodę, a drugi, nieco roz pięty, spuszcza się na plecy.
18 Taras — więzienie, kłoda, turm ą, wieża.
i« Hody — a ni weź, ani sposób, ciężko, trudno. so Czerka — znaczenia nie ustalono.
a koń ł do tych czasów u niego. A nad to jeszcze w ziął u niej bezw innie gotow ych kopę groszy. Jeszcze też Zofia żału je na D om aniew skiego. P rzysłał M ichała M or- dasa bojarzyna Jej Mość i w ziął pospolitego zboża, żyta, ow sa, greczychy, jarzicze w szytk iego 10 beczek b ezw in n ie krom prawa.
Z Girduszek Czernel żałuje na D om aniew skiego, iż b ezw in n ie krom prawa w ziął u niego konia, którego b y ł k up ił za kopę i za 3 gr.
Z S ow iczow Bochdan M arczinow icz p rzestaw żałuje na D om aniew skiego, iż bezw innie krom prawa w ziął u niego konia, a po tym woła.
Nad to w szytk o żałują na D om aniew skiego poddani Jej M ość tych siół K rziczniki, Sow iczi, Girduski, K orkini, Krem oszi, Szadkow iczi i n o w in sć z in e 21, którą na nich nakinął roku 1551 z każdej służby po 6 gr, a tych służb 11, z dymu zasię po kurzycy i po jajec. Nad t o jeszcze z słu żb y po 2 beczek owsa. A na on czas służebnik jego M ęsko D ijak w ybierając na nich te n ow in sćzin e w ziął grabiecz- nego w K ricznikach z służby N iesczerew iczów 13 gr, 10 lo k iet pótna jako 8 gr. Z służby P aczikow icz w zią ł grabieżnego 13 gr., z słu żb y Z licz w ziął 13 gr. gra- bieżnego, U ssow iczow służby u M iczka, u Sidzinka grabieżnego w zią ł 13 gr. Z służby Zam iska D askow icza grabieżnego w zią ł 3 gr. W Girduszkach z służby w ziął grabieżnego pół kopy gr., a przed się z każdej służby dali po 6 gr. tej no- w in sczin i i po 2 beczki owsa. A po tym sk ładzie w zią ł jeszcze u nich krow ę, którą przedał za 40 gr. W ojcielow i tam że poddanemu Jej Mość i pow iadają, iż n ie w iedzą, aby to co na nich brał m iało do Jej Mość dosez jeszcze. Czy W olosczanie żałują na D om aniew skiego, iż rok u 52 także nakinał na n ie now insćzine na 11 służeb na każdą służbę po 2 beczek ow sa, a tego niniejszego roku 54 w ziął na nich n ow insczin y 5V2 beczki ow sa, 9 kurów , a z dymu po 10 jajec.
Z Sow iczow Bartłom iej D ask ow icz żałuje na D om aniew skiego, iż bezw in n ie krom praw a w ziął u niego klaczę, a po tym w ołu.
Z K ricznikow Schnim żałuje na D om aniew skiego, iż b ezw in n ie krom prawa w ziął u niej 2 kopy gr. gotow ych, 40 łokie.t płótna, ln u 100, a w w ięzien iu dzierżał ją 2 n ied zieli beizwinnie.
Z Krerr.eszow P ietrasz M ieczkow icz żałuje na D om aniew skiego, iż bezw innie krom praw a w ziął na nim P/2 kopy gr., a p o tym za jakąś n ow insczin ę w zią ł na nim 12 gr. bezw innie.
Z Korkin M ikołaja N anikow icz w e spółek z m atką sw ą żałuje na D om aniew skiego, iż beizwinnie krom praw a w zią ł na niej kopę groszy, 40 lok iet płótna a na rogi dwoje, 2 topory, 3 soroczki, d w ie koszie. Skowroda, Andrzejka służebnika sw ego p szysłał grabiąc.
Z M ikulicz Lazar żałuje na D om aniewskiego p rzysyłał hum iennika Trochima i k azał mu w zięć k row ę od cielęcia b ezw in n ie krom prawa.
Z M ikulicz H ordziejew a żałuje na D om aniew skiego, iż bezw innie krom praw a w zią ł u niej w oła, a w ieprza karm ionego.
Dem id syn jej żałuje na D om aniew skiego, iż co sędził z urzędnikiem kniazia W iszinow ieczkiego z krupką na poddanym tegoż kniazia na W ojczielni K riw czo- w iczu za szkody 4 kopy bez 15 groszy i peireszud na nim w ziął, a teraz tego w y p raw ić n ie chce.
Z M ikulicz Hrin Fedzko Paszkow iczy żałuje na D om aniewskiego, iż b ezw in n ie krom praw a k azał u n ich 2 sierm iedze w ziąć.
Z Suchorow cziny A lek siej żału je na D om aniew skiego, iż b ezw in n ie krom praw a w zią ł n.a nim 2 kopie, groszy. A p o tym b ezw in n ie krom praw a w ziął na nim kopę groszy, w ieprza karm nego, 2 solan k i ow sa,
21 N ow insczina — pow inność feudalna, wynosząca w 1551 roku na Białorusi po 6 gr z kaZ- ■ d ej sluâby i 2 beczki owsa.
O P IS A N IE K R Z Y W D P O D D A N Y C H Z H O L SZ A N I P A S IK IS Z E K g ^ 7
M atka jego Iw aszkow a żału je na D om aniew skiego, iż bezw in n ie krom praw a w z ią ł u niej kopą gr., w ieprza karm nego, 15 lok iet płótna.
Z Odzkowicz Jurgieło S tan k iew icz żałuje na D om aniew skiego, iż b ezw in n ie krom prawa, gdy był hum iennikiem ptacy straw ili 3 sn opy żyta w stercie. On za to w zią ł na nim 2 kopy groszy, 2 beczki owsa. A po tym powiada. Gdy tą styrtę w głodny czas poddanym Jej Mość rozdano tedy zupełna i te 3 snopy znaleziono i doliczono. P o tym drugi raz ta k ż e b ez w in y krom p raw a w zią ł na nim kopą groszy.
Z K ricznikow A ndrejko M ikolajow icz żału je na D om aniew skiego, iż b ez w in y krom praw a k azał mu w ziąć w o łu ornego i n ie w rócił aż m usiał dać 70 gr.
A po tym drugiego, czasu pow iada, iż przistaw Hordziej z hum iennikiem Jurgedeschem ow cę pograbioną z S ow iczow p rzyw ieźli do jego domu,, którą w io ząc gorących dni u du sili i w rzucili m artw ą do jego chlewa. On obw iódł to sąsiady sw oim i, przistaw z hum iennikiem nie biorąc onej ow cy jachali precz. D om aniew sk i b ezw in n ie krom w szelak iego praw a k azał mu w ziąć d w oje ow iec. On poszedł do dworu za on em i owcam i. D om an iew sk i k azał go w taras posadzić i dzierżał go 3 dni i w zią ł na nim 10 gr. Po tym także b ezw innie krom prawa kazał w ziąć u n iego k rew ę, k tćrą pow iada od esłał panu K oczieleczkiem u na on czas kiedy b ył w W ilnie, a kiedy chodził do niego o te krow y. On k azał go w sadzić w taras i n iew yp uścił aż m usiał dać kopą groszy.
Tenże A ndrejko żałuje na D om aniew skiego, iż b ezw innie przysłał przystaw a dzisiejszego i k azał u n iego w ziąć drugą krow ę i n iew yp u ścił aż m usiał dać beczkę ow sa k upiw szy za 7 groszy.
Tenże A ndrejko żałuje na D om aniewskiego, iż przesłał tegoż przystaw a i kazał mu w ziąć trzecią krow ę bezw in n ie krom praw a, którą w ym orzył dzierżąc w chle w ie i m usiał ją w ykupić. D ał od niej 200 lnu, a po tym , gdy onę krow ę w ziął w ym orzoną, n ie dow iózł do domu i zdechła. Co pow iada obw odził ludźm i dobremi cudzosielcy i sw oim i.
Iw aniec żałuje na D om aniew skiego, iż żonę i doczki jego w yd ał Bochdanu W argulie za pokliep. O złodziejstw o o to by D om an iew ski m iał sąd swój odkażać, którym to obyczajem będzie sędził.
Z H olszan Hriczko Jaczkow icz żałuje n a D om aniew skiego, iż b ezw in n ie krom prawa w ziął na nim pół kopy groszy. A po tym powtóre, gdy przyszedł do n iego do dwora bezw innie kazał go osądzić i dzierżał go 3 dni aż m usiał dać 20 gr.
Z sioła Onanie Iw an liie z żałuje na D om aniew skiego W alentego, iż naszedłszy na gospodę jego w H olszanach, gdzie beł bezw in n ie go zbił i zranił i dw a palcza uciął mu, które jest chrom.
Z Prus Toma Ladicz żałuje na D om aniew skiego, iż sędził go z Fedorem Zan- kow iczem o w ybranie pszczół, czego nań Fedor n ie przyw iódł w sk azał na Tom ie półkopy groszy, za którą półkopy gr. kazał mu w ziąć dw oje klacz.
T enże Toma żału je na D om aniew skiego, iż bez w in y w zią ł na nim r u b l.22 gr. Z Perchalow Ambrożej żału je na D om aniew skiego, iż bez w in y w sadziw szy go do okrutnego w ięzien ia w zią ł u niego konia, a w o łu i zaprzedał poddanemu Jej Mość do Prus Fedoru Z ajaczu w kopie gr. co m usiał w ykupić.
Z Prus Iw an W argulicz z bratem sw oim Bochdanem żałują na D om an iew skiego, iż bez w in y krom praw a w ziął na nich dwie kopie gr. Też A bramczu dwornem u parobku tak że bezw in n ie w yd ał na nich półtory kopy gr.
22 R u b l, ru b y — gruby.
Tenże Iwan żału je na D om aniew skiego, iż bezw in n ie synów jego Daniła, Awranr.a pojm aw szy do w ięzien ia posadził, drzew iej ich n iew yp u ścił aż m usiał dać Iw an 4 kopy gr.
Z Prus A w ram W argulicz żałuje n a D om aniew skiego, co parobcy jego w e w ła snym lesie jego drwa rąbali i tak jako by m ieli naleść lisic ę umarłą, którą D o m aniew ski w ziął. A w ram a sam ego pojm ał i do w ięzienia osadził bezw innie, drze- w iej n iew yp u ścił aż d w ie kopie gr. dał.
Po tym inszego czasu czeladź Awram owa^ na niby chodzili. On także bez w in n ie k azał ich pojm ać i do w ięzien ia posadził i za to w zią ł na Abramie» 3 kopy gr.
Jeszcze in sze krzyw dy mogą być pisane jeno, iż poddani Jej M ość jeszcze nie w szyscy m ogli się zebrać, a to za robotam i, drudzy iż daleko a różno żyw ią.
K rzyw dy od D om aniew skiego poddanym Jej Mość z W dowikow.
üwaszczuk A lex iejew ie z żału je na D om aniew skiego, iż M oisznik tegoż sioła człow iek poddany Jej Mość za sw oje c z er d ę23 najął go z koniem w podw odę jechać za D om aniew skiem z p ościelą do Girdrojć i za tę drogę dał mu 7 gr. P o tym k ied y Iw aszuk z tej d rogi zjezdił M oisynk p ozw ał go przed D om an iew skiego, iż by on tych pieniędzy na tej drodze straw ić tak w ie lie n ie m iał, aby mu w rócił ostatek. D om aniew ski one 7 gr. Iw ask ow i przysądził i w zią ł na nim p ere- szudu półosm adziesiąt gr.
К tem u jeszcze D om aniew ski zaw iód ł k siężn ie Jej M ość z sąsiad am i jako z kniaziem D ubrow ickiem Siemienean, a z p anem A ugu stynem Fin fem poddanych ich niektórych pozabijał na śm ierć, niektórych poranił, pobił, podrał, połupił,. szkody poczynił.
Q uibus sic peractis e x p a rte p raefatae illu stris ac m agnificae dom inae Beatae ac subditorum om nium supra expressorum tam coram p raesen ti officio castrensi w arsovien si iudicibusque quam etiam coram m inisteriali et nobilibus praefatis et aliis m ultis contra praefatum D om aniew ski tanquam servitorem profugum &t d e praem issis inculpatum ut praefertur facta est solennis p rotestatio e t diligentia protestatis coram p raefato dom ino castellano varszow ien si tanquam capitaneo huius loci e t iudicibus m inisterialique et nobilibus d e eisdem D om an iew ski tam quam servitoris non m anu m isi ex cessu contum atiaque ac non sa tisfa ctio n e ter m ini ut prem issum est per eum su scepti prout praefatus m in isterialis et cum nobilibus sib i adiunctis de his om nibus relation em coram p raesenti officio fecit personaliter quia his om nibus p raesen s in terfecit eaq u e suprascripta vid it et audivit.
A G A D , W a rsza w sk ie zie m sk ie i g rodzkie, nr 38 (1554r.), k. 160— 170.