D Y S K U S J E
JA C E K K O CH A N O W IC Z, M A RC IN K U L A , ST E F A N MELLER
S tabilność? K o n se rw a ty z m '' R ad y k alizm ? W ok ó ł n ie d a w n y c h p ra c o te m a ty c e c h ło p sk ie j
C h łop stw o jest z ja w is k ie m zagad k ow ym . Z d aw ać się m oże, że jest w a rstw ą w y ją tk o w o sta b iln ą i k o n se r w a ty w n ą , że za m k n ięcie w ram y m a ły ch , izo lo w a n y ch u k ła d ó w i p o w ta rza n ie z p o k o len ia n a p o k o len ie teg o sam ego cy k lu ży cia sk u tecz
n ie p r z e c iw sta w ia się ta k pod atn ości n a m o d ern iza cję, ja k i zd oln ości w p ły w a n ia na p rzek szta łcen ia sp o łeczn e, au to n o m iczn eg o w y tw a r z a n ia w ie lk ic h ru ch ó w sp o łe c z n y c h i w ła sn y c h id eo lo g ii. „P arcela, ch łop i rodzina; obok inna p arcela, in n y ch łop i in n a rod zin a. K op a te g o sta n o w i w ie ś , a k op a w s i jest d ep artam en tem . W te n sposób p o d sta w o w a m asa narod u fra n cu sk ieg o tw o rzy się przez z w y k łe d od aw an ie je d n o im ie n n y c h w a rto ści, ta k m n iej w ię c e j ja k w o rek k a rto fli sta n o w i w su m ie w o rek k a r to fli” — p is a ł w sły n n y m zd a n iu M a r k s 1. W ed le L e n i n a ,
„ob alić p a n o w a n ie b u rżu a zji m oże ty lk o p roletariat, ja k o osob n a k la sa sp ołeczn a, którą ek on om iczn e w a r u n k i p rzy g o to w u ją do ta k ie g o czy n u oraz d ają jej m ożność i s iłę dla ta k ie g o d o k o n a n ia ” 2. M ożna jed n a k w sk a z a ć p rzy k ła d y p o w ta rza ją cy ch się co p e w ie n czas, z w y k le n ie u d a n y c h — cza sem k o ń czą cy ch się su k cesem — w ie lk ic h ru ch ó w c h ło p sk ich , k tó re oga rn ia ją c a ły kraj i p rzy czy n ia ją się do ob a
len ia sp o łeczn y ch i p o lity c z n y c h u k ła d ó w . O d k rycie T rzecieg o Ś w ia ta , stu d ia n a d rew o lu cja m i m e k sy k a ń sk ą , ch iń sk ą , a lg iersk ą czy w ie tn a m sk im ru ch em w y z w o leń czy m , z w r ó c iły u w a g ę n a r e w o lu c y jn y p o ten cja ł w a r stw y ch łop sk iej i u n a o czn iły zdolność ch ło p ó w do p rzeła m a n ia izo la cji. O kazało się , że w p e w n y c h w a ru n k a ch ch łop i są zd o ln i do p rzeła m a n ia a to m iza cji. Id eo lo g a lg ie r sk ie j w a lk i w y z w o le ń czej, F ran z F a n o n , p o su n ą ł się n a w e t do stw ie r d z e n ia , że „ w k ra ja ch k o lo n ia l
n y c h r e w o lu c y jn e je s t ty lk o ch ło p stw o ” 3.
W b a d a n ia ch h isto r y c z n y c h i so cjo lo g icz n y c h , w r o zw a ża n ia ch teo rety czn y ch na te m a t sp o łeczn o ści i ru ch ó w ch łop sk ich , p o ja w ia ją s ię m n iej lu b b ardziej e x p lic ite w y ra żo n e p y ta n ia o czy n n ik i sta n o w ią c e o w ew n ę tr z n e j w ię z i i sta b il
n o ści, a ta k ż e o to, co w y tr ą c a c h ło p sk ie sp o łeczn o ści ze sta n u ró w n o w a g i.
N ie w ą tp liw a (zw ła szcza w T rzecim S w ie c ie ) rola ch ło p stw a w p rzem ian ach sp o łeczn y ch z jed n ej stro n y , a m a te r ia ło w e tru d n o ści z d ru giej p ow od u ją, że sta le p ow racają ro zw a ża n ia n a te m a t jeg o roli. N o w e źródła p o zw a la ją lep iej o d p o w ie d zieć n a sta re p y ta n ia , a le jed n o cześn ie n o w e p e r sp e k ty w y m etod ologiczn e s t w a rzają n o w e p y ta n ia i sk ła n ia ją do in n eg o sp o jrzen ia n a zn an e ju ż źródła i do r e - in terp reta cji u z y sk a n y c h n ie g d y ś w y n ik ó w . H isto r y c y się g a ją p o h ip o tezy sfo rm u ło w a n e przez b a d a czy w sp ó łc z e sn y c h k r a jó w za co fa n y ch , c i o sta tn i zaś próbują stw ierd zić, k tó re z p r a w id ło w o śc i d ostrzeżon ych w p rzeszło ści agrarn ej dadzą się od n ieść do r z e c z y w isto śc i d z isie jsz e g o czy w c zo ra jszeg o T rzecieg o Ś w ia ta . W ty m m ie jsc u ch cem y s ię zatrzy m a ć n a d n ie k tó r y m i z o sta tn io sfo rm u ło w a n y ch p ogląd ów .
1 K . M a r k s , O s ie m n a s ty b r u m a tr e ’a L u d w ik a B o n a p a r te , [w :] K . M a r k s , F. E n g e l s , D zie ła w y b r a n e t. I, W a rs z a w a 194!), s. 399.
2 W . I. L e n i n , P a ń s tw o a r e w o lu c ja [w :] D z ie ła w y b r a n e t. I I (w y d . z 1940 r.), s. 149.
* F . F a n o n , L e s d a m n é s d e la te r r e , P a r i s 1961 s. 46.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X , 1979, Z E S Z . 1
W k o n tek ście rozw ażań n a d czy n n ik a m i, k tó re sp o w o d o w a ły ro zk ła d u stroju feu d a ln e g o w E uropie, r e in terp reta cję d a w n y ch w y n ik ó w b ad ań p o d ją ł u czon y a m ery k a ń sk i, R obert B r e n n e r 4. P u n k tem w y jśc ia b y ło d la n ie g o z a k w e stio n o w a n ie dw óch za sa d n iczy ch ty p ó w w y ja śn ie ń u p ad k u u stro ju fe u d a ln e g o w E uropie, k tó re n a z w a ł m od elem ry n k o w y m i m o d elem d em o g ra ficzn y m .
M odel r y n k o w y 6 — r e p rezen to w a n y np. p rzez P. S w e e z y ’ e g o , D. N o r t h a , A. G. F r a n k a , I. W a l l e r s t e i n a , a m ożna b y do tej lis ty dopisać i J. H i c k - s a 6 — polega, b ez w ch o d zen ia w szczeg ó ły , n a ty m , że w zro st h a n d lu (w jed n y ch w a r ia n ta c h n a lin ii m iasto— w ie ś , w in n y ch n a o si E uropa— k o lo n ie) p o w o d o w a ł n ieo p ła ca ln o ść n a tu ra ln y ch św ia d c z e ń fe u d a ln y c h i sto p n io w ą zam ian ę ich n a czyn sz, co z k o le i p rzy czy n ia ło s ię do in d y w id u a liz a c ji p o sia d a n ia , in te n sy fik a c ji p rod u k cji i stw a rza ło w a r u n k i dla ro zw o ju sto su n k ó w k a p ita listy c z n y c h . M odel d em o g ra ficzn y sfo rm u ło w a n y z o sta ł w zn acznej m ierze w p o le m ic e z teo rią h a n d lo -’
w ą . Jak o jeg o g łó w n y c h rep rezen ta n tó w w y m ie n ia B ren n er M. P o s t a n a i E. L e R o y L a d u r i e 7. Z god n ie z w y ja śn ie n ie m ty p u d em o g ra ficzn eg o , w o k resa ch d e
p r e sji lu d n o ścio w ej brak s iły roboczej sk ła n ia ł fe u d a łó w do u stę p stw , co p o w o d o w a ło k o m u ta cję św ia d czeń , sto p n io w e u p ie n ię ż n ie n ie g o sp od ark i itd. W e F ra n cji f a le w zro stu d em o g ra ficzn eg o p r z y c z y n iły się d od atk ow o do ro zd rob n ien ia ziem i, a n ie w ie lk ie gosp o d a rstw a ch ło p sk ie b y ły odporne n a p rzen ik a n ie e le m e n tó w k a p ita lizm u . U p ad ek fe u d a liz m u n ie b y ł w ię c to żsa m y z k sz ta łto w a n ie m się k a p ita lizm u . N ie ch cem y w ty m m ie jsc u p rzed sta w ia ć a rg u m en tó w B ren n era n a rzecz tezy , że żadna z w y m ie n io n y c h te o r ii n ie w y ja śn ia w z a d o w a la ją c y sposób przem ian , ja k ie za szły w E uropie (a z w ła szcza ich reg io n a ln y ch różn ic), ch cem y ty lk o w sp o m n ieć o k o n cep cji, jak ą im te n a u to r p r z eciw sta w ia . J eg o zd an iem , sto p n io w y , p o
stę p u ją c y już od sc h y łk u śr e d n io w ie c z a rozk ład sy s te m u fe u d a ln e g o b y ł sp o w o d o w a n y przed e w sz y stk im n a p ię c ia m i k la so w y m i p o m ięd zy ch ło p a m i i p an am i. M e
ch a n izm ry n k o w y ty c h p rzem ia n n ie w y ja śn ia ; b o w ie m p o d sta w o w y m ry se m u stro ju fe u d a ln e g o b y ło p o d d a ń stw o o so b iste (serfd o m ), szerok o zresztą rozu m ian e, a „ istotą p od d ań stw a b y ła m o żliw o ść w y w ie r a n ia p rzez pana n a c isk u p o z a r y n - k o w e g o [podkr. n a sze — au torzy] n a ch łop ów cele m u sta le n ia p oziom u ren ty f e u d a l n e j --- P o d d a ń stw o b y ło sto su n k iem o p a r ty m o siłę , sto su n k iem , k tó ry m ó g ł zostać zm ien io n y w op a rciu o w ła sn e r eg u ły gry, p op rzez zm ia n ę ró w n o w a g i k la s o w e j” 8. W o k resie d ep resji d em ograficzn ej „logik a ch ło p a ” n a ty m p o leg a ła , b y sy tu a c ję zd y sk o n to w a ć n a sw ą k orzyść, podczas g d y „logik ą p a n a ” b y ło bronić sw e j p ozycji o g ra n icza ją c w o ln o ść ch łop ów . R ezu lta tu n ie da się w y ja śn ić w k a te g o r ia c h d em o g ra ficzn o -ek o n o m iczn ej gry podaży i p op ytu , g d y ż w ią ż e się z ty m k w e stia w ła d z y i s i ł y 9.
W yn ik w a lk i n ie b y ł z góry zd eterm in o w a n y , za w sze z a le ż a ł od lo k a ln ej s y tu a c ji i w zg lęd n ej s iły p o szczeg ó ln y ch k la s sp o łeczn y ch , od ic h św ia d o m o ści, o rg a n iz a c ji, sto su n k u do n ie r o ln ic z y c h grup sp o łeczn y ch {zw ła szcza do p o ten cja ln y ch sp rzy m ierzeń có w m iejsk ich ) i do p a ń stw a , k tóre n ie k ie d y sta w a ło się k o n k u ren tem f e u d a łó w w ek sp lo a ta cji lu d n o ści ch łop sk iej.
i R . B r e n n e r , A g r a r ia n C lass S tr u c tu r e a n d E c o n o m ic D e v e lo p m e n t in P r e - In d u s tr ia l E u r o p e , „ P a s t a n d P r e s e n t ” n r 70, F e b r u a r y 1976 tw r . 1978 „ P a s t a n d P r e s e n t ” z a m ie ś c ił k i l k a a r ty k u łó w p o le m ic z n y c h i o d p o w ie d ź B r e n n e r a . P rz y p . R e d .].
ί B a rd z ie j sz czeg ó ło w ą p e le m ik ę z e z w o le n n ik a m i ta k i e j i n t e r p r e t a c j i , a z w ła sz c z a z X.
W a l l e r s t e i n e m , p rz e p ro w a d z ił R . B r e n n e r w a r t y k u l e T h e O rig in s o f C a p ita list D e v e lo p m e n t: A C r itiq u e o f N e o - S m ith ia n M a r x is m , „ N e w L e f t R e v ie w ” , n r 104, 1977.
« J . H i c k s , A T h e o r y o f E c o n o m ic H is to r y , L o n d o n -O x fo rd -N e w Y o rk 1969, z w łaszcza ro z d z ia ł I II
7 B r e n n e r p o w o łu je s ię p r z e d e w s z y s tk im n a a r t y k u ł P o s t a n a w C a m b r id g e E c o n o m ic H is to r y o f E u ro p e . P o r . ta k ż e M . M . P p s t a n , T h e M e d ie v a l E c o n o m y a n d S o c ie ty . A n E c o n o m ic H is to r y o f B r ita in In t h e M id d le A g e s , P e n g u in B o o k s 1976.
8 R . B r e n n e r , A g r a r ia n S t r u c tu r e , s. 44.
• T am że.
S T A B I L N O S C ? K O N S E R W A T Y Z M ? B A D Y K A L IZ M ? Ю 9
Z d an iem B ren n era , n ie ty le w ie lk ie ża k erie ch ło p sk ie p r zy czy n iły się do sto p n io w e g o sp a d k u zn a czen ia in s ty tu c ji i z w y c z a jó w fe u d a ln y c h , le c z raczej cich a, z dnia n a d zień , k rok po kroku prow ad zon a w a lk a w sp ó ln o t w ie js k ic h z p resją p a n ó w g ru n to w y ch . T en c o d zien n y opór p r z y czy n ia ł s ię do w zro stu so lid a rn o ści w ram ach w ie js k ie j w sp ó ln o ty ch ło p sk iej i do w z r o stu zn a czen ia in s ty tu c ji w ie j sk ich . N a zn a czen ie teg o czy n n ik a w sk a z u je p o ró w n a n ie N ie m ie c za ch o d n ich i w sch o d n ich . N a w sc h o d z ie p óźn iejsza, b ard ziej p la n o w a , w w ię k sz y m sto p n iu org a n izo w a n a p rzez w ie lk ą w ła sn o ś ć k o lo n iza cja u n ie m o ż liw iła u k sz ta łto w a n ie s ię sam orząd ow ej o rg a n iza cji w ie js k ie j, w ła śc iw e j sto su n k o m zach od n im . W r e zu lta cie b ra k oporu ch ło p sk ieg o u ła tw ił p o w sta n ie fo lw a r k u p a ń szczy źn ia n eg o .
P o d sta w o w y m czy n n ik ie m oporu ch ło p sk ieg o , p rzy czy n ia ją cy m się w sp r z y ja ją cy ch o k o liczn o ścia ch do r e d u k c ji u p ra w n ień fe u d a ła , b y ła w ię c w ie js k a w sp ó ln o ta , k rok po k rok u ro zb u d o w u ją ca solid arn ość i sam orząd i o g ran iczająca ro szczen ia fe u d a ła , u sta la ją c np. za sa d y u ży tk o w a n ia z iem g m in n y ch , sta ło ść czy n szó w , d zie
d zicze n ie n a d z ia łó w ziem i, zd o b y w a ją c w sp ó ln o cie p ra w a do rep rezen ta cji i u d zia łu w są d o w n ic tw ie .
Z a in te r e so w a n ie zn a czen ie m w sp ó ln o t ch ło p sk ich d la fu n k cjo n o w a n ia i p rze
m ia n sp o łe c z e ń stw a w ie js k ie g o o b ecn ie w zm a g a s i ę 10. N iek tó re o sta tn ie p race b a d a czy fr a n c u sk ic h m ogą słu ż y ć u sz c z e g ó ło w ie n iu i w e r y fik a c ji w sp o m n ia n y c h
h ip otez B ren n era 41.
W spólnota, ja k p isze w sy n te ty c z n y m sz k ic u J. J a c q u a r t 13, k r y sta liz o w a ła s ię od ok oło 1000 r., w X III w . jej org a n y r e p r e z e n ta c y jn e s ą ju ż w y r a ź n ie u k szta łto w a n e, a u p ra w n ien ia p o lity c z n e i p ra w a u ż y tk o w e n a b r a ły tr w a ło śc i. Z y sk a ła u zn a n ie fe u d a łó w i K o ścio ła . W zm ocniła ją w o jn a stu le tn ia , w ie js k a so lid a r
n o ść b y ła b o w ie m n iezb ęd n a dla ob ron y przed w o js k ie m i m aru d eram i. W iek X V , g d y ro ln ictw o fr a n c u s k ie w y c h o d z iło z d ep resji, to k o le jn y e ta p u stę p stw fe u d a łó w n a rzecz o rg a n iza cji g m in n e j.
W sp óln ota b y ła ś c iś le sp le c io n a z ż y c ie m p a r a fii i se ig n e u rie , g ra n ica m ię d z y zg ro m a d zen iem p a r a fia ln y m i g m in n y m n ig d y n ie b y ła śc isła . D ec y z je w sp ó ln o ty m u s ia ły m ieć sa n k c ję p a n a fe u d a ln e g o , d y sp o n u ją c eg o p ra w em w e ta . W sp óln ota p e łn iła ta k ż e r o lę k o m ó rk i n a jn iż sz e g o szczeb la a d m in istr a c ji p a ń stw o w e j, lo k u ją c p rzem a szero w u ją cy ch żo łn ierzy , w y p o sa ża ją c w y r u sz a ją c y c h n a w o jn ę i p rzed e w s z y stk im tw o r z ą c p o d sta w o w ą jed n o stk ę fisk a ln ą . W sp ó ln o ta p e łn iła w r e sz c ie fu n k c je is to tn e d la ż y c ia w si: o rg a n izo w a ła ż n iw a , u sta la ła te r m in y w in o b ra n ia , r eg u lo w a ła u ż y tk o w a n ie z ie m g m in n y ch . Z a jm o w a ła s ię „ u słu g a m i k o m u n a ln y m i” : c z y sto śc ią u lic , p ra ln ią , fo n ta n n ą czy stu d n ią ; u tr z y m y w a ła n a u c z y c ie la i k sięd za . O d p ow iad ała za śr o d k i n ie z b ę d n e d la k u ltu r e lig ijn e g o , b y ło t o je j za d a n ie p od s ta w o w e.
N a jw a ż n ie jsz ą in s ta n c ją b y ło zgrom ad zen ie g m in n e, w k tó r y m p raw o u c zestn ic
tw a m ia ły g ło w y rod zin . N ie w o la w ię k sz o ś c i d ecy d o w a ła , b o w ie m ra c ję m ie li, w e d le p rzek on ań ep o k i, n a jle p si, n a w e t g d y b y b y ło ic h n ie w ie lu . W spólna w ła s n ość — z iem ie g m in n e i d zierż a w y — sta n o w iła p o d sta w ę m a teria ln ą fu n k c jo n o w a n ia w sp ó ln o ty m ieszk a ń có w .
A u to n o m iczn o ść i sk u teczn o ść d zia ła n ia w sp ó ln o ty b y ła o g ra n icza n a p rzez f e u dała, a g łó w n y m p u n k tem sp oru b y ło zazw yczaj u ż y tk o w a n ie z iem g m in n y ch . S p ory to czo n e z K o śc io łe m n a s ila ły s ię w ó w c z a s, g d y b y ł on je d n o cześn ie w ła śc ic ie le m danej w si. W reszcie i w ła d za k ró lew sk a , w y k o r z y stu ją c a w sp ó ln o tę jak o e le m e n t
» P r z y k ła d e m z o r g a n iz o w a n y w W a rsz a w ie w m a j u 1976 r . p rz e z P A N 1 S o c ié té J e a n B o d in m ię d z y n a ro d o w y k o n g r e s n a t e m a t w s p ó ln o t w ie js k ic h .
i i M a m y t u n a m y ś li s e r i ę p r a c o p u b lik o w a n y c h n a ła m a c h „ B u lle tin d u C e n tr ę d ’h is to ir e é c o n o m iq u e e t s o c ia le d e l a r é g io n ly o n n a is e ” [c y t. d a l e j — „ B u lle tin
1* J . J a c q u a r t , R éflex io n s su r la com m unauté d ’h a b i t a n t s , „ B u l l e t i n ...” , n r 3, 1978.
sw ej a d m in istra cji, sta ra ła się ją k on tro lo w a ć i ogran iczać. N a d łu ższą m etę utru d n ia ł d ziałaln ość w sp ó ln o ty w zro st cen , zm u szając do z a sta w ia n ia lu b sprzed aży jej w ła sn o śc i, a ty m sa m y m p o d cin a ją c ek on om iczn e p o d sta w y b ytu . T akże n ie u m iejętn o ść dokonania sp r a w ie d liw e g o p od ziału ob ciążeń fin a n so w y c h p om ięd zy p o szczeg ó ln y ch czło n k ó w o sła b ia ła sp oistość w sp ó ln o ty , ek o n o m iczn ie n a js iln ie jsi p o tr a fili b o w iem n a jsk u te c z n ie j b ron ić się przed p ła cen iem . N a k ła d a ło się na to w zra sta ją c e ro z w a r stw ie n ie w s i i r y su ją ce się w jej ram ach coraz w y ra źn iej p o
d zia ły k la so w e.
M a rk sisto w sk i punkt w id z e n ia n a proces rozpadu w sp ó ln o t w ie js k ic h w e F ra n cji w X V III— X IX w . p rzed sta w ił A . S o b o u l 13. P ro cesy teg o ro zk ła d u rozpoczęły się je szcze przed R ew o lu cją na sk u te k p en etra cji n a w ie ś to w a r o w y c h form g osp o
darki i p ostęp u jącego w śla d za ty m ro zw a rstw ien ia sp o łeczn o ści w ie js k ie j. D opó
k i jed n a k tr w a ł ustrój fe u d a ln y , sprzeczn ość p od sta w o w a p rzeb ieg a ła p om ięd zy ca ło ścią m as ch łop sk ich a w ie lk im i w ła śc ic ie la m i ziem sk im i. D zia ła n ia ty c h o sta t
n ich , m ające n a c elu o g ra n iczen ie p ra w u ży tk o w y ch lu d n ości w ie js k ie j, w zm a c
n ia ły jej w e w n ętrzn ą so lid arn ość, sta n o w ią c p rzeciw w a g ę ro d zą cy ch się n ap ięć k la so w y ch . S p rzeczn ości m ięd zy b o g a ty m i i b ied n y m i ch ło p a m i sta ły się w y ra źn e w o k resie R ew o lu cji, gd y m asy ch ło p stw a sp ro leta ry zo w a n eg o lu b p roletaryzacją zagrożon ego dom agały się e g a lita r n e g o p od ziału ziem w sp ó ln y c h , podczas gdy w a r stw a b ogatsza ch cia ła p o d zia łu p rop orcjon aln ego do sta n u p o sia d a n ia . Spór w za sa d zie z o sta ł r o zstrzy g n ięty po m y śli b o gatszych ch ło p ó w , n a ja k ty w n ie jsz y c h a g e n tó w p rzen ik ającego n a w ie ś k a p ita lizm u . W spólnota, n ieu ch ro n n ie sk azan a na za g ła d ę, b yła już odtąd, w e d le Sob ou la, jed y n ie ariergard ą w w a lc e z p ostęp em k a p ita lizm u . L ata 1848— 1851 b y ły ty lk o o sta tn im zry w em d o g o ry w a ją cej, przeżytej fo rm y o rgan izacji ży cia w ie js k ie g o .
P rzy jęta przez S ob ou la p ersp ek ty w a a n a lizy , k o n cen tru ją ca s ię n a ro li czy n n ik a k la so w eg o i m ająca c h w ila m i, ja k się w y d a je , n ieco a p rioryczn y charakter, s iłą rzeczy a k cen tu je raczej to, co św ia d czy ło o z a n ik a n iu w sp ó ln o t, a n iż e li e le m en ty ich trw a ło ści, tk w ią c e zarów n o w k orzyściach ek o n o m iczn y ch , jak i w sp o łe c z n o -k u ltu r o w y c h cech a ch sp o łeczn o ści w ie js k ie j.
In teresu ją cy m , choć troch ę n ie ty p o w y m , p rzyk ład em za ch o w a n ia aż po dziś d zień isto tn y c h ry só w d aw n ej o rg a n iza cji w ie js k ie j jest a lp e jsk a gm in a C ervières, n ie g d y ś elem en t liczącej k ilk a d z ie sią t w s i fed era cji gm in , fe d e r a c ji n a ty le siln ej, że jej w e w n ętrzn ej so lid a rn o ści n ie p rzerw a ło p rzecięcie w 1713 r. gran icą fr a n - cu sk o -p iem o n ck ą 14. Te ro ln ic z o -p a ste r sk ie w sie o ty le b y ły n ie ty p o w e , że n ie znały feu d a lizm u . Inne ich ch a ra k tery sty czn e cech y, od k ryw an e o b ecn ie w e w sp ó ln y ch b a d a n ia ch h isto ry k ó w i e tn o g ra fó w , to au ton om ia i d em ok racja in s ty tu c ji g m in n y ch , eg a lita rn y p od ział d ochodu (i ub óstw a) zarów n o p o m ięd zy g m in a m i, jak i w ram ach p o szczeg ó ln y ch w sp ó ln o t, p rzew aga w ła sn o śc i w sp ó ln ej (lasy, p a stw i
ska). P o n iew a ż fed era cja leża ła n a szla k u h a n d lo w y m F ra n cja —W łochy, u z y sk i
w a n y d zięk i tem u dochód u zu p ełn ia ł k o rzy ści czerpane z g o sp od ark i roln ej, a ich p ien iężn a form a u ła tw ia ła p ła cen ie p od atk ów . C erv ières, choć o sła b io n a o d ejściem w cią g u o sta tn ich d z ie się c io le c i zn aczn ej liczb y lu d zi do m ia st, n a d a l zach ow u je z a sa d n icze ry sy d aw n ej k u ltu ry i d aw n ej o rgan izacji sp o łeczn ej. T ę trw a ło ść, p isze С. В a u d o u y, tłu m a czy ć m eżn a jej p ołożen iem n a uboczu od d a w n y ch cen tró w fe d e r a c ji, w a ru n k o m w c ią ż jeszcze sp rzy ja ją cy m h o d o w li, u tr z y m y w a n iu się tra d y cy jn eg o sy stem u w ła d a n ia ziem ią i siln y m p rzy w ią za n iem m ie sz k a ń c ó w do tra d y cy jn ej k u ltu ry.
13 A. S o b o u l , P ro b lè m e s d e la c o m m u n a u té r u r a le (X V IÏIe—X IX e siè c le s), [w :] P r o b lè m e s p a y s a n s d e la R é v o lu tio n 1789— 1848, P a r is 1976.
11 С . B a u d o u y , C e rv iè re s. U n e c o m m u n a u té ru r a le d e s A lp e s b r ia n ç o n n a is e s d u X V ilI»
siè c le à n o s jo u r s , „ B u lle tin ...” , n r 3, 1976.
S T A B I L N O Ś Ć ? K O N S E R W A T Y Z M ? R A D Y K A L IZ M ? 111
T rw ałość tr a d y c y jn e j stru k tu ry sp ołeczn ej u k a zu je P . G a s p a r d n a p rzy k ła d zie g m in y C artaillod , położon ej w pob liżu jezio ra N eu ch â tel, w której szybka in d u stria liza cja p ierw szej p o ło w y X I X w . (w łó k ien n ictw o ) n ie sp o w o d o w a ła b y n a jm n iej rozk ład u tr a d y cy jn eg o u k ła d u s p o łe c z n e g o 15. P rzem ia n y n a stą p iły , a le siln e b y ły e le m e n ty tr w a ło śc i. D aw n a w sp ó ln o ta u leg ła p rzek szta łcen iu , a le n ie rozp ad ow i, g d y ż m im o za n ik a n ia p e w n y c h e le m e n tó w sp ołeczn ej sp ó jn o ści p o ja w iły się in n e. I ta k n ie z n a c z n y m zm ian om u leg ł „m odel ro d zin y ” — częstsze uro
dzen ia n ie ślu b n e , m n ie jsz a liczeb n o ść, w c z e śn ie jsz e m a łżeń stw a . Jed n ak że za tru d n ie n ie w ro zw ija ją cy m się p rzem y śle w łó k ie n n ic z y m sp rzy ja ło tr w a ło śc i w ię z i rod zin n ych , gd yż p racę z n a jd o w a li ta m n ie ty lk o m ężczyźn i. R odzina n a d a l p ozo
sta ła stab iln a. P ro cesy p rzen ik a n ia k a p ita lizm u na w ie ś w y w o ły w a ły r o z w a r stw ie n ie i p ro leta ry za cję, a le m o żliw o ść zy sk a n ia d o d a tk o w y ch d och od ów p o za ro ln i
czy ch u ła tw iła p rzetrw a n ie n ie ty lk o lu d n ości b ezroln ej (toteż p roletaryzacja n ie w y w o ły w a ła p a u p ery za cji), a le i g osp od arstw om śred n iej w ie lk o ś c i, w in n y m w y p adku, być m oże, sk a za n y m n a zagład ę. W zrost d och od ów lu d n ości i „ w y p c h n ię c ie ” tr a d y c y jn y c h zajęć p o za ro ln iczy ch poza obręb gosp o d a rstw a ch ło p sk ieg o p o
w o ła ły do życia w a r stw ę d rob n ych k u p có w i rzem ieśln ik ó w ; jak o w a r stw a „śred n ia”
sta n o w iła ona p r z e c iw w a g ę n a ra sta ją ceg o ro zw a rstw ien ia i sp rzyjała u tr z y m y w a n iu sp ó jn o ści sp o łeczn ej. W su m ie w ię c , m im o zn a czn y ch zm ian gosp od arczych w y w o ły w a n y c h u p rzem y sło w ien iem , „ani rodzina, a n i in s ty tu c je g m in n e n ie w y dają się zasad n iczo z a c h w ia n e ” 16.
O m ów ion e tu b a d a n ia zw ra ca ły u w agę n a czy n n ik i tr w a ło śc i ch ło p stw a i na rolę, jak ą tra d y cy jn a sp o łeczn o ść w ie jsk a sp ełn ia ła przy p r zeła m y w a n iu u k ła d ó w fe u d a ln y c h i w p r z y sto so w y w a n iu się do n o w y c h w a ru n k ó w . W n a u ce sta w ia się p y ta n ia , ja k ie sy tu a c je h isto ry czn e i ja k ie cech y g ru p y sp o łeczn ej, o której m o
w a — ch ło p stw o w sz a k c h ło p stw u n ieró w n e — a k ty w iz u ją i o k reśla ją r e w o lu c y jn e d ziałan ia tej w a r stw y . P o szu k iw a n ia w ty m k ieru n k u m ogą sta n o w ić is to tn e w zb o g a cen ie m a rk sisto w sk iej m y ś li h isto ry czn o -so cjo lo g iczn ej, sk o n cen tro w a n ej — m i
m o zw ra ca ją cy ch u w a g ę w y j ą t k ó w 17 — n a eu ro p ejsk im X I X w . i n a n a jw a ż n ie j
szym k o n flik c ie ep o k i — p o m ięd zy p racą n a jem n ą a k a p ita łem . P y ta n ia teg o ro
d za ju p o sta w ili so b ie m .in. a u to rzy to m u p o św ięco n eg o ru ch om ch ło p sk im i re w o lu cjo m k o m u n isty czn y m w A z j i tó. N a p rzy k ła d zie ru ch ó w ch ło p sk ich i w yd arzeń re w o lu c y jn y c h w C h in ach , K orei, W ietn a m ie, B u rm ie, In d o n ezji i In d ia ch sta ra li się p rzed sta w ić, ja k ie o k o liczn o ści w y trą ca ją w a r stw ę ch ło p sk ą ze sta n u ró w n o w a g i i ja k ą rolę p e łn iły p a rtie k o m u n isty czn e w ty c h ru ch ach . T u w szczególn ości:
ja k im m o d y fik a cjo m u leg a ła id eo lo g ia m a rk sizm u -len in izm u , b y tr a fić do m as c h ło p sk ich 19, k ie d y i w za leż n o ści od czego ta k ty k a k o m u n istó w p o tra fiła sk u te c z n ie p oru szyć ch ło p ó w , n a ile p a rtie k o m u n isty czn e stw a r z a ły ru ch ch ło p sk i, a na
ile s ta w a ły się aw a n g a rd ą i organ izatorem ru ch u ju ż is tn ie ją c e g o . P ra g n iem y zw rócić u w a g ę n a p łod n e, ja k n am się w y d a je , a p r e c y z y jn ie p rzez a u to ró w d o
k o n a n e o d d z ie le n ie p y ta ń o o b ie k ty w n e w a ru n k i, sp rzy ja ją ce (a le n ie w y sta r c z a jące) d e sta b iliz a c ji w a r s tw y c h ło p sk ie j, p ytań o m o ż liw o śc i tw o r z e n ia i rozp o
w sz e c h n ia n ia się id e o lo g ii r a d y k a ln y ch w śró d ch ło p stw a (p rzyk ład em a n a liz o w a n y m w e w sp o m n ia n y m to m ie jest id e o lo g ia k o m u n isty czn a , a le m ożn a p rzecież to
M . F . G a s p a r d , Une com m unauté ru rale à l’ép reu ve d e l'indu strialisation: Cortalllod de 1750 à 1850, „ B u lle tin n r 4, 1976.
T a m ż e , s. 32.
17 N p . F . Б n g e 1 s, W ojna chłopska w N iem czech.
is pea sa n t R ebellion and C om m unist R evolution in Asia, w y d . J . W . L e w i s , S ta n f o r d 1974 (p o r. r o z p ra w y c y to w a n e w p r z y p . 19 i 20).
к P o r. b a rd z o I n t e r e s u ją c e s tu d iu m M . M e i s n e r a , U to p ia n S o c ia lis t Them es in Maoism, (ta m ż e ), w k tó r y m a u t o r w s k a z u je , że w id e o lo g ii tw o r z o n e j p rz e z М ао T s e - tu n g a n a u ż y te k re w o lu c ji c h iń s k ie j w ie le e le m e n tó w p r z y p o m in a p r z e d m a r k s o w s k i so c ja liz m u to p ijn y .
sam o p y ta n ie zadać i w o b ec in n y c h id eo lo g ii), p y ta ń o w a r u n k i fa k ty c z n e j m o b i
liz a c ji ch ło p ó w do ru ch u sp o łeczn eg o i w r e sz c ie p y ta ń o w a r u n k i sk u teczn o ści te g o ru ch u .
I ta k np. D. Z a g o r i a a n a liz u je te c e c h y sp o łeczn e A z ji ob szaru m o n su n ó w (od P a k ista n u po M andżurię), k tó re sp rzy ja ją ra d y k a liz a c ji c h ło p ó w 20. W w y ją tk o w o ż y z n y c h d elta ch w ie lk ic h rzek u p ra w ia s ię ta m in te n s y w n ie ry ż w o p arciu o sy s te m d zierża w y rod zin n ej. Isto tn e d la ra d y k a liza cji sp o łeczn ej ce c h y te g o r o l
n ic tw a to: g łód ziem i (w y so k iej g ę sto śc i za lu d n ien ia to w a r z y sz y n isk a w y d a jn o ść p racy i n ie e g a lita r n a stru k tu ra u ży tk o w a n ia ); ogrom na k o n cen tra cja lu d n o śc i b e z ro ln ej, b ied o ty w ie js k ie j i p o ło w n ik ó w ; tren d w k ieru n k u p ro le ta r y z a c ji i m ob iln ość sp o łeczn a sk iero w a n a k u d ołow i; ro zp o w szech n ien ie p a so ży tn iczej w a r stw y la n d - lo rd ó w , g łó d ziem i b o w ie m p od n osi jej w a rto ść i sp ra w ia , że o p ła ca ln e jest w y d z ierż a w ia n ie n a w e t n ie w ie lk ic h sk ra w k ó w .
T e o b ie k ty w n e w a ru n k i n ie w y sta r c z a ją dla w y b u c h u r a d y k a liz m u c h ło p sk ie go, g d y ż to w a rzy szy ć im m u si o d p o w ied n i stan św ia d o m o ści: p rzek o n a n ie, że in s ty tu c je sp ołeczn e n ie są czy m ś n a tu ra ln y m , le c z m ogą zo sta ć zm ien io n e oraz p rzek o n a n ie, że zm ian a ta k a je s t w d a n y ch w a ru n k a ch m o żliw a . N a p rzeła m a n ie iz o la c ji c h ło p stw a w ie lk i w p ły w m a w y k sz ta łc e n ie (w In d ia ch w rejo n a c h w y ż szego w y k sz ta łc e n ia w ię c e j ch ło p ó w g ło su je n a k o m u n istó w ). I n n y m czy n n ik iem jest g ęsto ść za lu d n ien ia , w rejo n a ch o zn aczn ej k o n cen tra cji lu d n o ś c i w ię k s z e są m o ż liw o śc i k o n ta k tó w , a za tem i o rg a n iza cji ru ch u sp ołeczn ego.
S k u teczn o ść ru ch u za leży w r e sz c ie od sto p n ia o sła b ie n ia zn a czen ia i a u to ry tetu e lit w ie js k ic h (co z w y k le je s t d łu g o trw a ły m procesem ) oraz od u p ad k u p a ń stw a , stąd p o w o d zen ie w ie lu ru ch ó w w k ra ja ch d o tk n ięty ch w o jn ą . N a to m ia st w y d a tn ie m ogą o sła b ić p o ten cja ł r e w o lu c y jn y refo rm y agrarn e i r e d y stry b u cja z ie m i (przy
k ła d e m Jap on ia, T ajw an , W łoch y P d ., W en ezu ela, Iran).
P o d o b n y m i za g a d n ien ia m i w o d n ie s ie n iu do A m e r y k i Ł a ciń sk iej za ją ł się H . A . L a n d s b e r g e r . G rom ad ząc b a d a czy p o szczeg ó ln y ch ru c h ó w c h ło p sk ich w A m e r y c e Ł a ciń sk iej n a k o n fe r e n c ji w C o rn ell U n iv e r sity w 1966 r., L a n d sb erger ch cia ł zn a leźć o d p ow ied ź n a p od ob n e p y t a n ia 21:
— w ja k ic h o k o liczn o ścia ch lu d z ie a k ty w n ie w y stę p u ją p r z e c iw sw e m u n is k ie m u sta tu so w i?
— w ja k ich sy tu a c ja c h ich a k ty w n o ść p rzyb iera fo r m y zbiorow e?
— ja k ie o k o liczn o ści m ają w p ły w n a fo rm ę zb iorow ego w y stą p ien ia ?
— ja k ie o k o liczn o ści d ecy d u ją o k lę s c e bądź s u k c e s ie w y stą p ie ń k a żd eg o r o dzaju?
L a n d sb erg er w y su n ą ł n a stę p u ją c e hip otezy:
— n a jw ię k s z e p ra w d o p o d o b ień stw o w y stą p ie n ia ru ch ó w c h ło p sk ic h zachodzi, g d y w sk u te k o b ie k ty w n y c h p rzem ia n w r o ln ic tw ie bądź p rzem ia n p o lity czn y ch w k r a ju tr a d y c y jn e e lity tracą siłę n a rzecz n ow ych ;
— org a n iza cje c h ło p sk ie sta w ia ją so b ie c e le ty m szersze i w y k r a c z a ją c e poza za g a d n ien ia gosp od arcze, im siln ie j in s ty tu c je sp e łn ia ją c e fu n k c je p o za ek o n o m iczn e są z a a n g a żo w a n e ró w n ież n a p o lu gosp od arczym i o d w ro tn ie (K o śció ł ja k o w ła ś c i
c ie l ziem sk i, w ła ś c ic ie l ziem ski* ja k o rep rezen tan t w ła d z y a d m in istra cy jn ej);
— ten d en cja do n ie in str u m e n ta ln e g o , sp on tan iczn ego ..g w a łtu ” w y stę p u je , gdy z a in te r e so w a n i n ie d ostrzegają in n y c h dróg w y jśc ia ze sw e j złe j p od w zg lęd em ek o n o m iczn y m i p o lity c z n y m sy tu a c ji, a d ysp on u jąca siłą w ła d z a słab n ie;
so D. S . Z a g o r i a , A s ia n T e n a n c y S y s t e m s a n d C o m m u n is t M o b iliz a tio n o f th e p e a s a n t r y (tam że).
21 L a tin A m e r ic a n P e a sa n t M o v e m e n ts , w y d . H . A . L a n d s b e r g e r , C o r n e ll U P , I th a c a - -L o n a o n 1969—1972.
S T A B IL N O Ś Ć ? K O N S E R W A T Y Z M ? R A D Y K A L IZ M ?
— p rzejrzystość i sto p ień p rzem y ślen ia c e ló w , do k tó r y c h dążą ch ło p i są fu n k c ją ogóln ego p oziom u k u ltu r y ch ło p ó w i ich p rzyw ód ców ;
— cele są sp recy zo w a n e b a rd ziej, g d y d a w n e in s ty tu c je i stru k tu ry m ogą słu ż y ć za p unkt od n iesien ia ;
— cele ra d y k a lizu ją się, g d y n ie u d a je się osią g n ą ć p o czą tk o w y ch , m n iej ra
d yk aln ych ;
• — ra d y k a liza cja c e ló w za leż n a je s t od n u r tó w id e o lo g ic z n y c h w y stę p u ją c y c h w in n y c h g ru p ach sp o łeczn y ch , zw ła szcza m a ją cy ch zw ią z e k z ru ch em ch łop sk im ;
— pod atn ość do o rg a n izo w a n ia się je s t w ię k sz a w śr ó d c h ło p ó w m a ją cy ch się lep iej i od w rotn ie; w ra m a ch k ażd ej gru p y lep iej sy tu o w a n i d ostarczą w ię k sz e j lic z b y a k ty w istó w ;
— w ię k sz ą sza n sę u c z e stn ic tw a w ru ch u c h ło p sk im m a ją gru p y i jed n o stk i, k tó r y c h tra d y cy jn a h iera rc h ia w a r to śc i u le g ła m o d y fik a c ji w sk u te k k on tak tu z m ia stem , ryn k iem , słu żb y w o jsk o w e j, u d zia łu w w o jn ie itp.;
— organ izacje c h ło p sk ie m a ją w ię k sz ą szan sę p o w sta n ia w śr ó d ch ło p ó w m a ją cy ch tr a d y c je ży cia w sp ó ln o to w e g o i zb iorow ej pracy;
— so ju szn icy grup, k tó ry ch u d zia łem je s t n is k i sta tu s sp o łeczn y , ta k ic h ja k c h ło p stw o , n a ogół n ie u trzy m u ją się w so ju szu d łu g o — poza jed n o stk a m i, k tóre u to żsa m ia ją c się z g ru p ą ch ło p sk ą p rzesta ją b yć rep rezen ta n ta m i so ju szn ik ó w ;
— p rzyw ód cy, zw ła szcza p rzy ch o d zą cy do sp o łeczn o ści ch ło p sk iej z zew n ątrz, w n o sz ą id eo lo g ie, zw ła szcza ra d y k a ln e, k tó ry ch stro n n ik a m i b y li dotych czas;
— w ru ch a ch ty p u „sp o łeczn eg o b a n d y ty zm u ” (e x p r e s s iv e m o v e m e n ts ) p rzy w ó d ca m oże n ie ap rob ow ać e k sc e s ó w s w o ic h ludzi; w o rg a n iza cja ch zm ierza ją cy ch do o sią g n ięcia k o n k retn y ch c e ló w p rzyw ód ca jest n a to m ia st często sk ło n n y do in s tru m en ta ln eg o p o słu g iw a n ia s ię g w a łte m b ard ziej n iż jeg o zw o len n icy ;
— w sp o łe c z e ń stw a c h m n iej zm o d ern izo w a n y ch p rzy w ó d cy , k tó rzy p rzy szli do ru ch ó w c h ło p sk ich z zew n ą trz, rek ru tu ją się ze sto su n k o w o n is k ic h szczeb li h ie ra rch ii sp ołeczn ej;
— w sp o łe c z e ń stw a c h o trw a ją cej p rzew ad ze ce c h fe u d a ln y c h is tn ie je duże p ra w d o p o d o b ień stw o w c ią g n ię c ia się org a n iza cji ch ło p sk ich do d ziałań r e w o lu c y j
n y c h m im o w o li, ja k gd y b y siłą rozpędu. Ich a k ty w n o ść p o zo sta je b o w ie m b e z sk u teczn a , je ś li sy s te m sp o łeczn y dla in n y c h p rzyczyn i ta k n ie zn a jd u je się ju ż u progu załam an ia. W sp o łe c z e ń stw a c h zm o d ern izo w a n y ch p ra w d o p o d o b ień stw o , ż e żąd an ia ch ło p sk ie o o g ra n iczo n y m za sięg u u zy sk a ją sa ty sfa k c ję , je s t w ię k sz e , c o zm n iejsza szan sę ro zw o ju sy tu a c ji w k ieru n k u g w a łto w n y c h , to ta ln y c h k o n flik tó w .
L an d sb erger p rop on ow ał u czestn ik o m org a n izo w a n eg o p rzezeń sem in a riu m sp ra w d zen ie p rzy to czo n y ch h ip o tez n a m a teria le p rzez n ic h p rzeb ad an ym . U c z y n ili on i to w ca se s tu d ie s ru ch ó w c h ło p sk ich w W en ezu eli, M ek syk u , B o liw ii, C h ile, P eru , G w a tem a li i B r a z y lii. B y jed n a k m ożn a m ó w ić o u n iw e r sa ln y m ch arak terze p o czy n io n y ch sp ostrzeżeń k o n ieczn e b y ło b y ic h z w e r y fik o w a n ie n a m a te r ia le z in n y c h te r e n ó w i epok. N b . L a n d sb erg er d o sk o n a le zd a je so b ie z te g o sp ra w ę. N ie z a le ż n ie od w y n ik u w e r y fik a c ji i p raw d op od obn ej p o trzeb y u z u p e łn ie n ia serii h ip otez, np. o o b serw a cje z d zied zin y m e n ta ln o śc i ch ło p ó w i ic h obraz św ia ta , dro
ga prop on ow an a p rzez au tora m a zd aje się przyszłość przed sob ą — j e ś li praca h isto r y k ó w n ie m a p o p rzesta w a ć n a g rom ad zen iu je d n o stk o w y c h fa k tó w .
*
W d zięcznym te r e n e m dla r e fle k s ji n a d cech a m i ru ch ó w ch ło p sk ich je s t R e w o lu cja F ran cu sk a, ty m c iek a w szy m , że ru ch ch łop sk i d zia ła ł w o b liczu bardzo sz y b k o zm ien ia ją c ej się sy tu a c ji. S to su n ek c h ło p stw a do R e w o lu c ji F ra n cu sk iej, to w o cza ch w ie lu h isto r y k ó w fr a n c u sk ic h k w e stia p o d sta w o w a , b e z k tó rej n ie sp o sób pojąć i w y ja śn ić źródła rod zącej się w ła d zy p o lity czn ej m ieszcza ń stw a .
8
N ie m a ta k ie j próby u o g ó ln ien ia d ośw ia d czeń z la t 1788— 1794, a ta k że póź
n ie jsz y c h , po k res rząd ów n a p o leo ń sk ich , która n ie b ra ła b y pod u w a g ę m iejsca w y g o sp o d a ro w a n eg o so b ie p rzez w ie ś w c h w ili w a le n ia się r e lik tó w sy stem u fe u d a ln e g o i z a p o czą tk o w y w a n ia n o w y c h fo rm z a leż n o ści ek on om iczn ej i sp ołeczn ej w r e p u b lic e jed n ej i n iep o d zieln ej.
B a d a n ia n a d w sp o m n ia n y m i a sp ek ta m i R ew o lu cji z o sta ły p o d jęte sto su n k o w o p óźno, u sc h y łk u X I X w ie k u i k o n cen tro w a ły się zw ła szcza n a p rob lem ach p ra w n o -g o sp o d a rczy ch . Jed en , a le jak że p rzen ik liw y , w y ją te k T o c q u e v i l l e ’ a 22 p o
tw ie r d z a ty lk o regu łę.
J e ś li w sp o m in a m y o b a d a n ia ch n a d feu d a lizm em , a w ła ś c iw ie n ad jeg o k ra
ch em w la ta c h r e w o lu c ji, to m am y przede w sz y stk im n a u w a d ze p race S a g n a c a 23, A u l a r d a 24, a przede w sz y stk im L e f e b v r e ’a 25, k tórego p race stw o r z y ły p ra w ie że k o m p en d iu m w ie d z y o za leż n o ścia ch i k o n flik ta ch na osi w ie ś — P aryż— in s ty tu c je —r ew o lu cja . D zieło L e fe b v r e ’a z n a tu r y rzeczy p row ad zić m u sia ło do w n io sk ó w , w y k r a c z a ją c y c h poza te m a ty k ę ś c iśle fran cu sk ą: kres fe u d a ln e j E uropy i jeg o a n a liza — to p ierw szy z n ich , drugi to za p ew n e rozw ażan ia n ad p ro b lem a ty k ą so ju s z ó w m ięd zy p o szczeg ó ln y m i w a r stw a m i sp o łeczeń stw a w c h w ili g w a łto w n y c h p rzem ia n i w y n ik a ją c e stąd p y ta n ia n a tu ry id eo lo g iczn ej pod a d resem w sz y stk ic h cz y n n ik ó w sk ła d a ją cy ch się n a u z y sk a n y obraz
P o n ie w a ż d zieła L e fe b v r e ’a n ie sposób pom in ąć, a n ie k tó r z y w sp ó łc z e śn i a u to rzy z n im w ła śn ie p o lem izu ją , p rzyp om n ijm y zatem jego ro zu m o w a n ie, znacznie b ard ziej zresztą su b teln e od o w y c h k ilk u zdań.
A u to r d oszed ł, z gru b sza rzecz u jm u jąc, do d w ó ch p o d sta w o w y c h w n io sk ó w : W fe n o m en ie, k tó ry p r z y w y k liśm y n a zy w a ć R ew o lu cją F ra n cu sk ą , b yło ja k gd yb y k ilk a n u rtó w i o k a żd y m z n ic h m o g lib y śm y rzec, że b y ły r e w o lu c ja m i sam ym i w so b ie. D o ty czy to np. ru ch u a ry sto k ra ty czn eg o , m ieszcza ń sk ieg o , sa n k iu lo ck ieg o . N a d to w y ró żn ia w ła śn ie r e w o lu c ję ch łop sk ą, au ton om iczn ą, n ieza leżn ą od pozo
sta ły c h . Jej cech ą w y ró żn ia ją cą b y ł a n ty k a p ita lizm , a w ię c a n ta g o n izm w y ra źn y z d o m in u ją cy m i k ieru n k a m i, a w ię c ż y c z liw e sp o jrzen ie w p rzeszłość, a zatem k o n serw a ty zm .
O w o o d czy ty w a n ie p o sta w ch ło p sk ich , m oże zresztą n a p o d sta w ie teg o sa m e go m a teria łu źród łow ego u leg a ć p o w a żn y m zm ianom . P ierre B o i s np. z p o w o d ze
n ie m , ja k się w y d a je , u d o w o d n ił, że to sam o ch ło p stw o m ogło zn aleźć się k o lejn o w k o n flik c ie z feu d a lizm em w 1789 r. oraz z R ep u b lik ą w 1793 r. Ώ.
W szy stk ie w y m ie n io n e prace w zn acznej m ierze tłu m a czą w ię k sz o ść n iep o k o jó w z w ią za n y ch z p rzeb ieg iem R e w o lu c ji F ra n cu sk iej, a c z k o lw ie k , ja k w iad om o, b a d a n ia p o w o jen n e „ w y m y ś liły ” n ieja k o n o w e tem a ty b a d a w cze, n a n o w o po
se g r e g o w a ły źródła, w y d o b y w a ją c z n ich r e w e la c y jn e częstok roć o d p o w ie d z i38.
N ieco in aczej m ają się rzeczy w przyp ad k u b ad ań n ad p ro b lem a ty k ą ch łopską.
J e ż e li h isto ry cy w ra ca ją po ta k d łu g iej p rzerw ie „na w ie ś ”, to d zieje się ta k p rzed e w sz y stk im ze w z g lę d u n a n ied o sta teczn e, ic h zd an iem , u w zg lęd n ia n ie w d o ty ch cza so w y ch p racach d z ie jó w m y śli ch ło p sk iej w r e w o lu c ji. N ie m y śli o ch łop ach , a ta k iej, k tóra z roli w y sz ła .
22 a . d e T o c q u e v i l l e , D a w n y u s tr ó j i r e w o lu c ja , W a rsz a w a 1970, zw ła sz c z a k się g a 2.
23 p h . S a g n a c, L é g is la tio n c iv ile d e la R é v o lu tio n fr a n ç a is e , 1897.
24 A . A u 1 a r d, L a R é v o lu tio n fr a n ç a is e e t le r é g im e fé o d a l, 1919.
25 G . L e f e b v r e, L e s p a y s a n s d u N o r d , 1924; L a R é v o lu tio n fr a n ç a is e e t le s p a y s a n s, 1933 o r a z a r t y k u ł y i w y k ła d y z a w a r te w to m ie : E tu d e s s u r la R é v o lu tio n fra n ç a is e , 1954.
2« W y p a d a t u w s p o m n ie ć p r a c ę M . B l o c h a , L e s c a ra c tè re s o r ig in a u x de l’h is to ir e ru ra le fr a n ç a is e , 1952, z w łaszcza o s ta tn i ro z d z ia ł.
27 P . В о i s , L e s p a y s a n s d e l’O u e s t, 1960.
28 P rz y k ła d e m ta k i m m o g ą b y ć b a d a n ia A . S o b o u l a n a d s a n k iu lo ta m i, b a d a n ia M.
O u z o u г i czy M . V o v e l l a n a d o b rz ę d o w o śc ią R e w o lu c ji, p r a c e R. R o b i n n a d ję z y k ie m e p o k i itd .
S T A B I L N O Ś Ć ? K O N S E R W A T Y Z M ? R A D Y K A L IZ M ? Ц 5
B a d a n ie ta k ie m ia ło b y za tem ukazać drugą stron ę m ed alu ; stan św ia d o m o ści id eo lo g iczn ej ch łop a. O statn io p o szli ty m trop em A . S o b o u l28 i F. G a u t h i e r 30.
P raca S ob ou la sta n o w i ja k g d y b y p o d su m o w a n ie teg o , co m a rk sisto w scy h isto ry cy zd ołali ju ż w tej d zied zin ie przebadać i u sta lić. D od ajm y, że w pracy tej w y k o r z y sta n e zo sta ły b a d a n ia h isto ry k ó w p o lsk ich w o d n ie sie n iu do ep o k i K s ię stw a W arszaw sk iego 31.
K sią żk a F, G a u th ier n a to m ia st sta n o w i ory g in a ln ą próbę w y r w a n ia s ię z tr a d ycji h isto rio g ra ficzn ej, a n a d e w sz y stk o oparta je s t na n o w y m m a teria le źród ło
w y m . W arto n a jej p rzy k ła d zie ukazać za lety i n ie d o s ta tk i p o lem ik i, w jak ą się w d ała.
P u n k t w y jścia : d o ty ch cza so w e bad an ia, zg łęb ia ją ce bądź ty lk o zatrącające o p ro b lem a ty k ę ch ło p sk ą w c za sie R e w o lu c ji o g ra n icza ły się w isto c ie rzeczy do p rzed sięw zięć le g is la ty w n y c h N o w eg o P orządku. U z u p ełn ia n e fa k to g r a fią n ad al trz y m a ły się w y d a rzeń zrod zon ych z rea k cji n a porządek p ra w n y — d a w n y lub n o w y . D ocelow o p ro w a d ziły za tem do od tw orzen ia z a leż n o ści m ięd zy d ziałan iam i w ła d z y p o lity c z n o -a d m in istr a c y jn e j a zew n ętrzn y m k sz ta łte m ch ło p sk iej a k ty w n ości.
B a d a n ie F . G au th ier o d ch o d zi od o w y ch założeń. J est ono tró jczło n o w e i w y rasta n a p o d o b ień stw o tró jk ą ta z p rzesła n ek h isto ry czn y ch oraz ek o n o m iczn y ch się g a ją c u szczy tu fra g m e n tó w d ziejó w m y śli, u osa b ia n y ch w rew o lu c y jn y c h pro
gram ach m as ch ło p sk ich w dobie R ew o lu cji.
A n a lizę oparła au tork a n a źród łach od n oszących się do P ik a rd ii. Z nikom a ich część zn a jd u je się w p a ry sk im A rch iw u m N arodow ym ; w ie le n ie zn a n y ch źródeł w y d o b y ła z a rch iw u m d ep a rta m en ta ln eg o Som m y.
Jej teza p o d sta w o w a n ie jest niczyrn za w o a lo w a n a : są d zi ona, iż w cza sie R e w o lu c ji w y stą p ił siln ie prąd eg a lita r y sty c z n y , k tó ry w p ew n y m m o m en cie n a z y w a n a w e t e g a lita ry zm em a b so lu tn y m . Ju ż na o b w o lu c ie k sią ż k i za p o zn a jem y s ię z fra g m en tem M a n ifestu R ó w n y ch : „Z iem ia n ie n a le ż y do n ik ogo. Ż ądam y, ch ce
m y, w sp ó ln e g o k o rzy sta n ia z p ło d ó w ziem i: p łod y n a le ż ą do w s z y s tk ic h ”.
W yd aje się , ż e m a m y ju ż tu do czy n ien ia ze sw o is ty m n iep o ro zu m ien iem . M a
n ife st został, ja k w ia d o m o , n a p isa n y p rzez S y lv a in M aréch ala w 1796 r., a o p u b li
k o w a n y zo sta ł jeszcze p ó źn iej. O w o n arzu cen ie b a b u w isty c z n e j w iz ji św ia ta w s i r z e c z y w isto śc i w c z e śn ie jsz e j ty m bard ziej k o m p lik u je m y ś l a u to rk i, że, ja k słu sz n ie o sta tn io zau w ażon o, b a b u w iz m d ob y R e w o lu c ji b y ł w zn a czn ie w ię k sz e j m ierze
ru ch em n iź li d ok tryn ą, k tó ra u zy sk a ła rozgłos dop iero d zięk i p u b lik a c ji B u on arro- tie g o 32.
B a b u w isty c z n e h a sła n ie są w sza k że w o w ej k sią ż c e p rzyp ad k iem . T w ó rca ru ch u w y w o d z ił s ię z P ik a r d ii i ta m sto su n k o w o d łu go d zia ła ł. S zk od a, ż e au tork a n ie m o g ła s ię zap ozn ać w tr a k c ie sw o ic h badań z pracą D i a k i n a o B a b eu fie k tó ra w ję z y k u fr a n c u s k im z o sta ła o p u b lik o w a n a dopiero w 1977 r. W św ie tn e j źród łow o i k o n c e p c y jn ie p ra cy , zw ła szcza zaś w ro zd zia le p o św ię c o n y m a n a lizie treści „K oresp on d en ta P ik a r d y jsk ie g o ”, au tor u k a zu je d o k ła d n ie ogran iczon y p rze
cież zak res w p ły w ó w k o m u n isty czn eg o p iśm ie n n ic tw a n a szero k ie m a sy . R az jeszcze w y p a d a ch y b a p o d k reślić, że w p ły w ten n ie d a je s ię u ogóln ić; p raca G au th ie r tr a k tu je o P ik a rd ii, a w ię c rejo n ie d zia ła n ia w y ją tk o w e g o n a s k a lę k raju ru ch u B ab eu fa.
29 A . S o u b o u l , o p . c it.
30 f . G a u t h i e r , La vo ie paysann e dans la R évolution fran çaise. L 'èxem ple picard, 1977.
s i H . G r y n w a s e r , T. M e n c e l , B. G r o c h u l s k a , W. S o b o c i ń s k i , M. S e n - k o w s k a , J . J e d l i c k i , W. K u l a , S. K i e n i e w i c z .
*2 P o r. „ E n c o u n te r ” , g r u d z ie ń 1978, s. 80—84.
» W . D i а к i n , G racchus B abeuf, 1785—179*, w y d . f r a n c u s k ie 1977.
A u to rce trzeb a w s z a k ż e p rzyzn ać, że b ron i s ię ro zu m n ie przed ta k im i zarzu
ta m i. O dw raca ona p o d ejrzen ie, iż to b a b u w izm z r e w o lu c jo n iz o w a ł p ik a rd y jsk ich c h ło p ó w poprzez lo g iczn e s ię g n ię c ie do a n a lizy sp o łeczn o -g o sp o d a rczej d z ie się c io le c i p op rzed zających R e w o lu c ję . S ta ra się ona (jest to je d y n ie h ip oteza n ie za w a r
ta e x p lic ite w te k śc ie ) w sk a z a ć p ow od y, dla k tó ry ch w ła ś n ie n a ty c h ziem ia ch b a b u w izm m ó g ł się ro zw in ą ć. O czy w iście, ro zstrzy g n ięcie te g o ty p u w ą tp liw o ś c i w y m a g a ło b y ze stro n y c z y te ln ik a sa m o d zieln eg o się g n ię c ia do źród eł. T y lk o w ta k i b o w ie m sposób m ożn a sob ie w is to c ie w y ro b ić p o g lą d n a te m a t k o n tro w ersji w o k ó ł tezy L e fe b v r e ’a, d osyć — j e ś li ta k się m ożna w y r a z ić — to c q u e v illo w sk ie j, iż n a dobrą sp ra w ę R e w o lu c ja w d zied zin ie agrarnej d o p ro w a d ziła do d e fin ity w n e j k a p ita liz a c ji w si, k tó ry to p roces z o sta ł rozp oczęty je s z c z e w c za sie A n c ie n R é g im e ’u.
F . G a u th ier te z ę tę k w e stio n u je i k ła d z ie n a c isk n ie n a p o w szech n ie zn an y fa k t, że p rzy w ó d cy R e w o lu c ji (w ty m R ob esp ierre szczeg ó ln ie) oraz zn aczn a część c h ło p stw a d ą ż y li do id e a łu agrarn ego, w k tó ry m w s z y s c y b y lib y d rob n ym i p o sia d a cza m i, le c z n a d ą żen ie do g ra tiso w eg o a n ek to w a n ia dóbr k o m u n a ln y ch . W jej ro zu m ien iu sta n o w iło to r e fle k s o d leg łej a ciągłej św ia d o m o ści h is to ry czn o -sp o łecz
n ej c h ło p stw a , n a w ią z a n ie n ie ja k o do p rzed feu d a ln ej d em o k ra cji. To w p ro w a d ze
n ie e le m e n tu jaźn i sp o łeczn o -g o sp o d a rczej sp ra w ia , iż p o lsk ie m u c z y te ln ik o w i p rzy p o m in a ją się n ie m a l a u to m a ty c z n ie sp ory o le le w e lo w s k i ustrój g m in n y .
G a u th ier n ie je s t je d n a k ro m a n ty czk ą , raczej id e a listk ą : z teg o ch oćb y p o w o d u , iż n ie u s ta n n ie p o słu g u je się id ea m i L en in a i M arksa w p la ta n y m i często i g ęsto . P o w sta je w r a ż e n ie , iż jej r e fle k sja dąży do o d w zo ro w a n ia stru k tu r i pro
g ra m ó w , u k sz ta łto w a n y c h w in n y c h p rogram ach sp o łeczn y ch , a ta k ż e w in n y c h w a ru n k a ch p o lity czn y ch . P o d o b n ie ja k n iek tó rzy b ad acze o k r e su p rzejścia od fe u d a liz m u do k a p ita lizm u chcą d ostrzec d eterm in iz m e w o lu c y j n y 34, ta k a u tork a w y d a je się szu k ać d w u d z ie sto w ie c z n y c h p o sła n n ic tw eg a lita r n y c h i ic h u w a ru n k o w a ń u sc h y łk u w ie k u o siem n a steg o . N a e g a lita r y sty c z n e d ą żen ia c h ło p stw a ż ą d a ją ceg o d arm ow ego ro zd zia łu ziem i n a k ła d a ją się k o le jn e w a r s tw y id e o lo g ic z n e: rob esp ierro w sk ie sp o łe c z e ń stw o d rob n ych p o sia d a czy , o d rzu ca n ie p rzez ch ło p stw o zarów n o fo rm a cji fe u d a ln e j, ja k i k a p ita listy c z n e j i w r e sz c ie le n in o w s k ie w id z e n ie k w e s tii agrarn ej w p o łą czen iu z d o m n iem a n iem a u to rk i, że c h ło p stw o zm ierza ło do sw o iś c ie d em o k ra ty czn eg o p rzejścia od fe u d a liz m u do k a p ita lizm u . W sk azu je przy ty m n a a n a lo g ię w p o sta ci d z ie w ię tn a sto w ie c z n y c h S ta n ó w Z jed n o czo n y ch A m ery k i P ó łn o cn ej i p rzy p a d k i n ie le g a ln e g o p o d zia łu dóbr, co p o zw o liło d rob n ym osad n ik om n a u z y sk a n ie ziem i b ez o d p łatn ości. N iek tó re te z y F . G au th ier są is to tn ie n a d er śm ia łe i n ie z w s z y stk im i p rzy jd zie s ię zgodzić.
P rzyzn ać trzeb a, iż te z a o ty m , ż e k lę s k a ru ch u d a rm o w y ch n a d a ń ziem sk ich r z e c z y w iśc ie p o zo sta w iła n a Z a ch o d zie i P o łu d n io w y m Z ach od zie F r a n c ji n ie tk n ię t e r e lik ty fe u d a liz m u w p o sta ci w ie lk ie j, k o n se r w a ty w n e j w ła s n o ś c i z ie m sk ie j, jest n a d zw y cza j in teresu ją ca . O w o sp la ta n ie s ię w ą tk ó w in te r e su ją c y c h , p rzek o n y w a ją c y c h z ta k im i, k tóre w y w o łu ją sp rzeciw , sp o w o d o w a n e je s t m .in . za ło żen ia m i m eto d o lo g icz n y m i au tork i.
U w a ża ona m ia n o w ic ie , że k o n k lu zje p o p rzed za ją cy ch ją b a d a czy , zw ła szcza L e fe b v r e ’a, b y ły b łę d n e z te g o m .in . p ow od u , iż tr a k to w a li o n i sp o łeczn o ść w ie js k ą ja k o sposób w y tw ó r c z o śc i, o g ra n iczo n y do d rob n ych p ro d u cen tó w . Z d a n iem au tork i, w sp ó ln o ta w ie js k a (c o m m u n a u té r u r a le ) n ie m oże b yć w te n sposób tra k to w a n a , p o n iew a ż sta n o w iła je d y n ie ra m y d la ow ej w y tw ó r c z o śc i, w k tó ry ch w sp ó łistn ia ły ro zm a ite w a r ia n ty w y tw ó r c z o śc i z k a p ita listy czn y m w łą c z n ie .
я N a t e n t e m a t p o r . J . J e d l i c k i , w sp ra w ie a utom atyczn ego krachu feudalizm u , [w :] M iędzy Jeudalizm em a k a pitalizm em , W a rsz a w a 1978.
S T A B I L N O Ś Ć ? K O N S E R W A T Y Z M ? R A D Y K A L IZ M ? 117
N a k o n iec je d n a u w aga: d ziw i n ieo b ecn o ść w p ra cy G au th ier te z K rop otk in a.
To z a d ziw ia ją ce, ja k ó w w y b itn y id eo lo g i z n a w ca R e w o lu c ji jest n ie o b e c n y w d zieła ch tw o rzo n y ch p rzez a u to r ó w le w ic o w e g o w y z n a n ia w ia r y . N iek tó re p o g lą dy F . G au th ier są w ręcz p o lem ik ą p rzed e w sz y stk im z n im w ła śn ie . K o ry g u je ona n ie ja k o jeg o p e s y m iz m 35, a je d n o cześn ie p rób u je stw o rzy ć p e w ie n m od el.
W is to c ie , w y d a je się , że po d zień d z isie jsz y o sta ły się d w a p o d sta w o w e w ą tk i id e o w e , słu żą ce u p ra w ia n iu h isto r ii agrarn ej R e w o lu c ji: to c q u e v illo w sk i i drugi, w d u ch u l’h is to ire so c ia liste . C zęsto s ię o n e p rzep la ta ją . F . G a u th ier w y su n ę ła in n ą te z ę , po u p rzed n im zg ro m a d zen iu p ok aźn ej ilo ś c i n o w y c h źród eł.
U w a g a o sta tn ia : dla ro zw a ża ń o ta k im szerszy m , „ h isto rio zo ficzn y m ” ch a ra k te r z e ch ło p stw o s ta n o w i te m a t szc z e g ó ln ie w d z ię c z n y , ja k o ż e sa m o n a o g ó ł n ie w y tw a r z a ją c źró d eł z o sta w ia b ad aczom w ie lk ie p o le do s ta w ia n ia n a jro zm a itszy ch hip otez, n ie r a z z resztą g r a n iczą c y ch z e sp ek u la cja m i. P o n a d to z a ję c ie s ię ru ch em c h ło p sk im n ie je d n o k r o tn ie s k ła n ia do ro zp a try w a n ia te g o za g a d n ien ia w ram ach z g ó ry p o w z ię ty c h za ło żeń m eto d o lo g iczn y ch , zd e te r m in o w a n y c h św ia to p o g lą d o w y m i i p o lity c z n y m i o p cja m i b adacza. T ym b ard ziej n a w e t i n a jc ic h sz e ch oćb y o d e z w a n ie s ię źród ła ch ło p sk ieg o w d o w o ln y m z a k ą tk u św ia ta p osiad a sw ó j n ie o cen io n y u n iw e r sa ln y w a lo r.
W P o lsc e p ię k n ie tę m y ś l sfo rm u ło w a ła , n ie p r o fe sjo n a listk a h isto rii przecież, M aria D ąb row sk a. W p rzed m o w ie d o „ P a m ię tn ik ó w E m ig ra n tó w ” ta k o to p isa ła :
„D ziś w «P am iętn ik ach » p r z e m ó w ił do w sz y stk ic h m a ją c y c h u szy k u słu ch a n iu , W ielk i N ie z n a n y — ch łop , k tó reg o n a zw a ć w a r stw ą n a ro d u — to w ła ś c iw ie za m a ło ”
J a k n a to m ia st zrek o n stru o w a ć m y ś l W ielk ieg o N ie z n a n e g o i czy da s ię to za d a n ie zrea lizo w a ć bez r e sz ty — to p y ta n ie, k tó r e d la b ad ań in te r d y sc y p lin a r n y c h je s t n a d a l a k tu a ln e.
35 p . K r o p o t k i n e, L a G rande R évolu tion , P a r i s 1909.
з* M . D ą b r o w s k a , p r z e d m o w a d o w y d a n ia : P a m ią tn ik t E m igrantów , A m e r y k a P o łu d n io w a , W a rsz a w a 19Ï9, s . X II.
