Zdania praktyczne a zdania teoretyczne.

STA N ISŁA W KAM IŃSKI

ZDANIA PRAKTYCZNE A ZDANIA TEORETYCZNE

Stosunek m iędzy poznaniem a działaniem budzi nieustanne zainte­

resowanie filozofów i uprawiających m etanauki.1 Udoskonalane coraz bardziej narzędzia analizy badawczej oraz w ydatnie zwiększająca się precyzja w używ aniu aparatu pojęciowego w yw ołują dziś bardziej niż kiedykolw iek nadzieję trafnego i poprawnego określenia tego stosunku.

Zwłaszcza w iele spodziewano się po sem iotyce logicznej i prakseologii.

A jednak m im o przedsiębranych w tym kierunku licznych w ysiłków re­

lacja m iędzy poznaniem a działaniem nie doczekała się w w ielu płasz­

czyznach ogólnie zadowalających determ inacji. Tak ma się rzecz co do odróżniania nauk teoretycznych i p rak tyczn ych 2 oraz — co się z tym jakoś w iąże — zdań teoretycznych i praktycznych. Panujące tu rozbież­

ności nie mogą uchodzić za m ało ważne. N ie jest to bow iem zjawisko na m arginesie problem atyki m etanaukowej. Stanow i poważną przeszkodę w budowaniu podstaw system u prakseologii, a przede w szystkim utrud­

nia epistem ologićzną charakterystykę estetyki i etyki. Zwłaszcza ta ostatnia wrażliw a jest na rozmaitość rezultatów sem iotycznego i teorio- poznawczego określenia w ypow iedzi praktycznych. W refleksji nad tzw.

etyką norm atyw ną najostrzejsze i najgłębsze bodajże kontrow ersje do­

tyczą w łaśnie kw estii, czy sądy moralne posiadają wartość logiczną. P o­

zytyw na albo negatyw na odpowiedź na to pytanie decyduje niem al o

„być albo nie b yć” naukowej filozofii m oralności, a w konsekw encji o m ożliw ości zdobycia prawdy w etyce i o walorze uprawom ocnienia zasad m oralności.3 D latego tak często i jakby na nowo podejm uje się w m etaetyce próby rozw iązyw ania zagadki natury żdań praktycznych.

1 ■ Jednym z p rzejaw ów tego je st problem nau ki zaangażow anej albo zagad n ie­

n ie obow iązku doskon alenia sp ołeczeń stw lud zk ich przez naukow ców .

2 Por.: H. S t o n e r t , C h a r a k tery sty k a tw ie r d z e ń n au k p ra k ty c z n y c h w a sp e k ­ cie m eto d o lo g ic zn ym „Prakseologia”, 1967, nr 28, s. 21—54.

3 P o r .: M. F r i t z h a n d , Z agadn ien ie p r a w d y w etyce, „Studia F ilozoficzn e”, 1966, n r 2, s. 11—34.

80

Literatura w tej sprawie jest obfita. Trudno naw et niew yryw kow o i dokładnie ustosunkować się do niej w ramach krótkiego artykułu.

Zresztą w poruszanej tu problem atyce stała się w przeważnej części piśm iennictw em obiegow ym . W poniższych uwagach nie chodzi jednak ani o historyczne przedstaw ienie zagadnienia, ani o system atykę dotych­

czasowych odpowiedzi. Podejm ie się próbę charakterystyki zdań prak­

tycznych w przeciw staw ieniu do teoretycznych od strony sem iotycznej, ale z wyraźnym uw zględnieniem uwarunkowań filozoficznych. W szystko to zaś zostanie w ykonane głów nie z uw agi na potrzeby etyki. Można bo­

wiem podejrzewać, że ograniczanie się do czysto sem iotycznego aspektu tego przeciw staw ienia stanow i źródło niepowodzeń w zdobywaniu uni­

w ersalnych rozwiązań. Natom iast podejście uwzględniające również epi- stem ologicźne i ontologiczne k ąty w idzenia powinno przyczynić się do poprawienia rezultatów badawczych.

Logika języka do niedawna interesow ała się przede w szystkim zda­

niami logicznym i, czyli takimi, które ze w zględu na sw e znaczenie po­

siadają określoną wartość logiczną, tzn. cechę prawdy albo nieprawdy.

Są to w ięc zdania oznajmujące, opisujące lub orzekające coś, inform u­

jące o jakim ś stanie rzeczy, stwierdzające go. Już te określenia, wcale niejednoznaczne, a tylko w przybliżeniu równozakresowe, wskazują, że można uwzględniać i akcentować rozmaite m om enty w zdaniu logicz­

nym dla zdeterm inowania jego natury. Trzeba jednak zaw sze w ziąć pod uwagę ich rolę trafnego albo błędnego informowania. N ie w yklucza to innych funkcji pełnionych przez zdanie logiczne w tórnie, pośrednio, do­

m yślnie itp. Sem iotyka pod naciskiem potrzeb różnych dyscyplin zdaje się coraz wyraźniej dopuszczać również jakieś szersze pojęcie zdania w logice.4

Jesteśm y świadkam i szczególnego zainteresowania w ypow iedziam i, które wyraźnie w ystępują także w roli pozainform acyjnej, a które oka­

zują się nieodzowne w form ułow aniu w iedzy ludzkiej. Chodzi szczegól­

nie o zdania pytajne oraz w artościujące i powinnościowe. N ie są to zda­

nia logiczne w ścisłym , klasycznym sensie. Trudno jednak w ykluczyć je z nauki. N ależy przeto znaleźć zasadę sem iotycznego odróżniania ich od w ypow iedzi czysto opisowych. Tym ostatnim przyznano miano zdań teo­

retycznych (wyrażają jedynie treść oglądową), a w ypow iedzi oceniające i norm atyw ne nazwano zdaniami praktycznym i (wyrażają również treść bodźcową w stosunku do określonego działania ludzkiego czy do zajęcia aktywnej postaw y wobec- określonych dzieł). Zdają się one kierować czynnościam i człowieka.

4 D zieje się tak z u w agi na problem interp retacji lo g ik w ie low artościow ych oraz na zagadnienie epistem ologicznej i m etodologicznej odrębności hum anistyki (oceny) i nauk praktycznych (normy).

Już na pierw szy rzut oka widać, że praktyczność nie w ystępuje w tych zdaniach w jednakow ym stopniu i w>ten sam sposób. Pierw szo­

rzędnie term in zdanie praktyczne przysługuje bow iem normom (dyrek­

tyw om , regułom, przepisom, receptom, instrukcjom) i rozkazom.5 Nato­

m iast oceny kierują działaniem dopiero po dopełnieniu ich elem entem powinnościowym , którego można oczyw iście dom yślać się w sam ym fak­

cie wydania oceny. Sprawa kom plikuje się o tyle, że pośrednio również jakiekolwiek, w ypow iedzi mogą, ze w zględu na intencję wypow iadające­

go, kierować działaniem. Tak np. dzieje się, gdy ktoś woła: pali się! Jesz­

cze w yraźniej zachodzi to w zdaniach zawierających prośbę, zachętę oraz radę, obietnicę, groźbę itp.6 Głównie dla uproszczenia rozważań zakres nazw y zdanie praktyczne ogranicza się tu do w yrażeń o budowie zdania, posiadających m om ent rekomendacji w treści, a nie tylk o w intencji tw órcy w yrażenia.7 Zdanie praktyczne odnosi się zawsze do czegoś, co nie jest obojętne dla kogoś z uw agi na działanie lub postawę.

W w yniku dotychczasow ych uwag w olno zatem przyjąć co najmniej enum eracyjną determ inację zdań praktycznych. Są to w ypow iedzi roz- kaźnikowe, norm atyw ne (powinnościowe) i wartościujące. Takie w ylicze­

nie przyjęto dość powszechnie. N ie ma jednak zgody co do bliższej cha­

rakterystyki w ym ienionych grup zdań praktycznych. Forma ich bowiem nie posiada dostatecznej stałości i różnicuje się tak, że istnieje w iele od­

mian w poszczególnych grupach. Rozmaita struktura w ypow iedzi nie zawsze pociąga za sobą ich odmienną treść. Stąd dopuszcza się m ożli­

w ość przekładu jednych zdań praktycznych na inne, a naw et utożsam ie­

nie ich kategorii (np. rozkaz = norma właściwa; zdanie norm atyw ne = ocena czynów ew entualnych). P rzyjm uje się też istnienie m iędzy nim i pew nych zależności. Rozkazy opierają się na odpowiadających im nor­

mach, które znowu mają podstawę w odpowiednich ocenach.8 W ypowiedzi praktyczne tw orzą w reszcie pewną hierarchię co do stopnia rekomendacji.

N ajwyżej um ieszcza się rozkazy (najbardziej sugestyw nie pełnią funkcję bodźcową do działania), potem norm y, a na końcu oceny. Odwrotny po­

rządek zaś ustala się pod i w zględem roli inform acyjnej. N ajłatw iej do­

5 M ożna m ów ić o d yrek tyw ach rozkaźnikow ych, które najbardziej su gestyw ­ n ie pełn ią fu n k cję d yrektyw alną. N orm a to jakb y rozkaz w szerszym sensie.

6 Jeśli prośba luib zach ęta w yrażon a jest wprost, to zdanie tak ie daje się pod­

ciągnąć pod w yp ow ied ź rozkaźnikow ą.

7 Term in rekom endacja w y d a je s ię tu najbardziej trafn y i zręczny. Zaw iera b ow iem w so b ie i p o lecen ie (zalecen ie lu b przestrogę), i opin ię (aprobatę albo d ez­

aprobatę), a w ię c to, co ch arak terystyczn e d la norm y i oceny. M om ent rekom enda­

cji podkreśla np. R. M. H are (T he L anguage of M orals, London 1952).

8 Por. np.: Cz. Z n a m i e r o w s k i , O cen y i n o rm y, W arszaw a 1957 oraz J. S z e w c z y k , Z agadn ien ie za le żn o ści w z a je m n e j ocen i norm , „Studia F ilozo­

ficzn e ”, 1964, nr 4, s. 123— 140.

82

patrzeć się elem entu inform acyjnego w wypow iedziach wartościujących, a najtrudniej w rozkazach* D latego najczęściej przyznaje się wartość lo­

giczną ocenom, a odmawia się jej rozkazom. N atom iast prawdziwość albo fałszyw ość norm budzi najżyw sze kontrowersje. Warto w reszcie dodać, że odm awiający w artości logicznej zdaniom praktycznym starają się sprowadzić je do w ypow iedzi rozkaźnikowych, a przypisujący zdaniom praktycznym cechą prawdy albo fałszu usiłują upodobnić je do w ypo­

wiedzi wartościujących.9

Oceny są zdaniami o wartości czegoś. Aprobują albo dezaprobują coś czy też przypisują czem uś określony stopień wartości. Dość powszechnie dzieli się oceny na bezwzględne (autonomiczne, aksjologiczne), orzekają­

ce wartości jakby w ew nętrzne przedmiotom, jak np. estetyczne (piękny

— brzydki) lub moralne (dobry -— zły), oraz w zględne (heteronomiczne, prakseologiczne), dotyczące wartości płynących z dostosowania przed­

miotu do pewnego celu (przydatne — nieużyteczne, pożyteczne — szkodliwe).10 Z punktu w idzenia czysto gram atycznego oceny należą do grupy zdań oznajmujących. Ze w zględu jednak na rozmaite koncepcje rozum ienia orzeczników wartościujących (zwłaszcza autonom icznych) ist­

nieją zagadnienia: obiektywności ocen, ich w artości logicznej oraz sposo­

bu ich uzasadnienia.

Poglądy w tych sprawach, gdy chodzi o teoretyków etyki, dałoby się zebrać w dwie grupy. Jedną tworzą kognityw iści (deskrypcjoniści), uzna­

jący poznawczą, inform atywną funkcję ocen, a co za tym idzie przypisu­

jący im wartość logiczną. Drugą zaś stanowią em otyw iści, którzy przy­

znają wypow iedziom w artościującym rolę w yłącznie ekspresyjną i ew o- katywną. O ceny nie stwierdzają, lecz są jedynie w yrazem emocji, gustu i pożądań, a zarazem jakby narzędziem narzucenia innym pew nych po­

staw wartościujących. Stąd odm awia się charakteru przedm iotowego wartościom oraz stwierdza się, że uzasadnienie ocen nie ma nic w spól­

nego z żadnym typem uprawomocniania tez w naukach em pirycznych.

Jest tylko usiłow aniem w yw ołania u kogoś określonych postaw warto­

ściujących.11 I

K ognityw izm w ystępuje w postaci bądź naturalizm u (empiryzmu),

9 Syn tetyczn y obraz poglądów co do w a rto ści'z d a ń praktycznych dają: M. O s ­ s o w s k a , P o d s ta w y n au ki o m oraln ości, W arszaw a [1947] 1957; J. K a l i n o w s k i , T eoria pozn an ia p ra k tyczn eg o , L ub lin 1960; t e n ż e , L e p ro b le m e d e la v e r ite en m orale e t en droit, L yon 1967.

10 Pod w p ły w em T. K otarbińskiego i M. O ssow skiej przyjęło się też nazyw ać te p ierw sze w ła śc iw y m i (em ocjonalnym i), ak cen tu jąc ich su b iek tyw izm , a te- dru­

gie — utylitarn ym i (pochodnym i, teleologiczn ym i), uznając ich obiektyw n ość.

11 Najbardziej rep rezentatyw nym przed staw icielem em otyw izm u jest A. J. A yer (Language, T ru th an d Logic, London 1936) i Ch. L. S teven son (E thics an d L an- guage, N ew H aven 1944).

bądź intuicjonizm u. W edług tego ostatniego wartości, mając osobliwy status ontyczny, mogą być orzekane w ocenach jako w zdaniach posia­

dających wartość logiczną. Ocena jednak, posiadając predykaty warto­

ściujące niedefiniow alne w term inach em pirycznych (bo wyrażają cechy proste, nierozkładalne), m usi być ujmowana intuicyjnie jako prawda oczyw ista a priori. N ie ma zm ysłow o ujm owanych faktów odpowiednich dla uznania jej prawdziwości albo fałszyw ości.12 N aturaliści przyznają ocenom wartość logiczną, dopuszczając definiow alność orzeczników war­

tościujących przy pomocy term inów opisowych (fizykalnych, psycholo­

gicznych, socjologicznych). U zasadnianie ocen upodabnia się przeto do analogicznych zabiegów stosow anych w naukach em pirycznych.13

Inne, nie ograniczające się w zasadzie do etyki, rozwiązania problemu w artości logicznej ocen w ykazują na ogół tendencję do jednostronnego traktowania zdań w artościujących. Te ostatnie mają bowiem w tedy cha­

rakter w ypow iedzi orzekających z uw agi na reguły języka określonej jednostki lub grupy społecznej. Oceny stw ierdzają wprawdzie, że są zde­

term inowane obiekty (wyodrębniając je), ale ich wartość jedynie w yra­

żają. Bierze się w ięc pod uw agę równocześnie dwa aspekty: sem antycz­

ny — zdanie opisuje pew ną rzeczywistość kulturową, oraz pragm atycz­

n y ' — wyraża em ocjonalno-w olityw ną relację m iędzy wyodrębnionym przedm iotem a oceniającym lub po prostu postawę osoby oceniającej.

Tym jednak, co jest znam ienne dla oceny i różni ją od zdań teoretycz­

nych, jest m om ent pragm atyczny.14 Tymczasem sprawa w ydaje się przed­

staw iać inaczej.

W eźm y pod uwagę najprostszy schem at oceny:

jest W. Orzeka się tu o czym ś jakąś wartość. Mówiąc inaczej stw ierdza się, że coś jest cen­

n e (np. m oralnie dobre, piękne, ponętne, sym patyczne, przydatne do cze­

goś). Funkcją bezpośrednią i wyraźnie w ystępującą w treści tego typu w ypow iedzi jest inform owanie o pewnej wartości określonego przedmio­

tu. N ie w yklucza Się, po uw zględnieniu w erbalnego i niew erbalnego kontekstu oceny, jej roli ekspresyjnej, sugestyw nej i ew okatyw nej. Trud­

no jednak uznać te trzy funkcje za w yłączne znamię zdań w artościują­

cych. O tych ostatnich nie da się również powiedzieć zasadnie, że inaczej

12 N ajbardziej znaną odm ianę intuicjonizm u przed staw ił G. E. M oore (P rin ci­

p ia Ethica, Cam bridge 1903).

13 Zw artą eksp ozycję naturalizm u dal M. S c h lick (Fragen d e r E th ik, W ien 1930). W yróżnia się n iek ied y w tym nu rcie jako g łó w n e odm iany: h edon istyczny utylitaryzm , relatyw izm i teorię dyspozycj onalnej aprobaty.

14 Por. np. uw agi w tej sp raw ie J. V etu lan iego (W a rto ść logiczn a zd a ń w a r to ­ ściu jących , „Studia F ilozoficzn e”, 1966, nr 2, s. 75— 86), L. N ow aka (P ro b lem w a r to ­ ści lo g ic zn ej w y p o w ie d z i ocen iających , „Studia P raw n icze”, 1966, z. 4, s. 19—37) oraz J. K m ity (W a rto ści i ocen y, „Studia F ilozoficzn e”, 1968, nr 1, s. 145— 172). Inną op in ię przed staw ia G. R. G rice (The G roun ds of M orał Ju dgem en t, L ondon 1967).

84

niż pośrednio informują o czyichś emocjach lub pożądaniach wartości.

W przeciw nym razie stałyby się bow iem zw ykłym i zdaniami psycholo­

gicznym i.15 Bardziej skom plikowana jest odpowiedź na pytanie, jak roz­

strzyga się o wartości logicznej ocen.

N ajpierw trzeba przypomnieć, iż orzecznik oceniający oznacza jakąś własność w zględną przedm iotu (czynności lub dzieła). Chodzi m ianowi­

cie o rację atrakcyjności przedmiotu, o doskonałość przedm iotu jako fun­

dament jego relacji do czyichś em ocji lub dążeń. Przedm iot jest warto­

ściow y w tedy i tylko w tedy, gdy posiada taką doskonałość, iż poznany w yw ołuje upodobanie lub pożądanie. Wartość stanow i przeto przedmiot jako cel (terminus) dla kogoś. Zależnie od sposobu powiązania celu z po­

żądaniem mamy: w artość-cel po prostu (simpliciter), czyli pożądany dla niego sam ego allbo dla sam ego pożądania (upodobanie czy też emocje w sam ym akcie), oraz w artość-cel pod pew nym w zględem (secundum quid), czyli pożądany jako środek (cel pośredni) do celu. Odpowiednio do tego wypada rozróżnić oceny w łaściw e — bądź aksjologiczne (np. x jest dobre moralnie), bądź kontem platywno-upodobaniowe (np. x jest m iłe) — oraz utylitarne (np. x jest szkodliwe w uzyskaniu y).16

Rozstrzygalność wartości logicznej' ocen utylitarnych odbyw a się w drodze porównania ich treści z odpowiednim związkiem , jaki zachodzi m iędzy środkiem i celem . Stwierdzona adekwatność relacji (z uw zględ­

nieniem okoliczności) pozwala przypisać zdaniu oceniającem u prawdzi-

~ wość. O ceny w łaściw e zaś wówczas są praw dziwe, jeśli wskazane tam cele pożądania i upodobania są zarazem obiektyw nie w łaściw ym i celami, czyli w spółm iernym i do naturalnej inklinacji podmiotu. To zaś rozstrzy­

ga się w oparciu o prawa porządku natur podm iotów i celów. Odbywa się to w edług praw takiej w iedzy, w jakiej języku sform ułowana jest ocena.

Zdanie „działanie ludzkie x jest dobre m oralnie” w ted y i tylko w tedy jest prawdziwe, gdy x. jest celem naturalnego dążenia u działającego.

Ten stan zaś daje się ostatecznie w ykazać w oparciu o m etafizyczne pra­

w a dotyczące bezpośrednio lub pośrednio relacji natury działającego i na­

tury działania x. Rozstrzyganie, o którym tu mowa, jest zarazem uza­

sadnieniem ocen.17

15 D la wyipowiedzi w artościu jącej jako takiej n ie jest w ażne, k to ją w yd aje, ale dla jakiego podm iotu pożądającego coś jest celem .

16 (Należałoby tu jeszcze rozróżnić ocen y jed n ostk ow e i ogólne, m a to bow iem znaczenie przy rozstrzyganiu ich w artości logicznych.

17 U zasad nianie ostatecznej w artości logicznej ocen m oraln ych dokonuje się na gruncie m etafizyki człow iek a i m etafizyk i ogólnej. W yjaśn ian ie sam ego fak tu w yd ania takich, a n ie inn ych ocen m oraln ych przeprow adza się na teren ie psych o­

logii m oralności (w skazując czyn niki i praw id łow ości w y stą p ien ia tego faktu), so­

cjologii m oraln ości i .historii m oralności. D yscyp lin y te jednak n ie up raw om ocniają wprost i ostatecznie praw d ziw ości ocen m oralnych.

W ypowiedzi pow innościow e (inaczej norm atyw ne) są zdaniami, które stw ierdzają zachodzenie stosunku pew nego podmiotu działania do okre­

ślonego działania albo zalecając je, albo przed nim przestrzegając, albo dozwalając je. D efinicja ta obejm uje jako skrajny przypadek naw et roz­

kazy. T ym i ostatnim i jednak na razie n ie będziem y się zajmować. Struk­

turę najprostszej norm y przedstawia następujący schemat: podmiot x N działać y , gdzie N reprezentuje jeden z funktorów powinnościowych, jak np. pow inien, może, wolno, zaleca się (lub któryś z tych funktorów z negacją). N iezbędne elem enty norm y to: wskazanie podmiotu działa­

nia (często chpdzi o człowieka w ogóle), opis działania oraz stwierdzenie relacji zalecania go albo zabraniania go.18 P ełniejsze sform ułowanie nor­

m y • (tzw. norm y złożone) zawiera nadto odniesienie do okoliczności, w których zachodzi relacja lub w yraźniejsze przytoczenie podstaw y po­

winności. M amy w ted y takie schem aty norm: w okolicznościach O pod­

miot x N działać y, aby osiągnąć C; podmiot x N działać y , bo y posiada wartość W; podmiot x N działać y z uwagi na obowiązującą ustaw ę 17.

N ależy mocno podkreślić, iż uwidoczniona podstawa norm y jest tylko uw yraźnieniem , rozwinięciem treści w ystępującej już w normie, miano­

w icie w sam ym stw ierdzeniu relacji zachodzącej m iędzy podmiotem działania a działaniem. A by bowiem w ypow iedź była powinnościowa, m usi istnieć relacja zalecania albo zabraniania, a jednocześnie dla stw ier­

dzenia relacji zalecania (zabraniania) w ym aga się. w ypow iedzi powinno- ściowej.

Ze w zględu na to, co jest bezpośrednią podstawą uznania relacji po­

winności, w yróżnia się norm y oparte na odpowiadających im ocenach oraz norm y wiążące bezpośrednio podm iot z działaniem na m ocy czyjejś decyzji. Pierw sze mogą być aksjologiczne, gdy bazują na ocenie bez­

względnej (działanie Samo w sobie jest celem ), albo prakseologiczne (technologiczne), jeśli opierają się na ocenie względnej (działanie stano­

w i środek do pew nego celu).19 Natom iast norm y, w których jako pod­

staw ę w skazuje się autorytet ważnie je ustanawiający i nie odw ołują­

cy ich, zowią się tetycznym i (np. normami prawnymi).

Podział pow yższy przeprowadzony jest nie w jednej płaszczyźnie.

Ściśle mówiąc, w szystkie norm y oparte są na odpowiadających im oce-

18 Z am iast przedstaw ionej form y zdania p ow in n ościow ego m ożna użyć sche­

m atu następującego: działan ie y jest N dla x , a w ię c np. zam iast: x pow in ien czy­

n ić y m ożna pow ied zieć: d ziałan ie y je st pow in n ością dla x.

19 Istn ieją norm y jako regu ły posłu giw an ia s ię pew n ym i przedm iotam i w spo­

sób obow iązujący w ram ach określonej kon w en cji. B ędą to np. regu ły gry, u żyw a­

n ia języka. W skazują one, jak postępow ać, aby d ziałan ie b yło w ażne („liczące się ”) w dan ym układzie. Tego rodzaju norm y dają się podciągnąć pod m iano prakseolo- gicznych.

86

±

nach. Nie dla w szystkich jednak ocena jest bezpośrednim źródłem po­

czucia powinności zawartej w tej norm ie. Nadto rozróżnienie trzech ty ­ pów norm zachodzi w edług zasady rzeczowej, a n ie uwyraźnionego ele­

m entu wypow iedzi. Każdy z w ym ienionych trzech typów norm można bowiem dopełniając zredagować w postaci norm y prakseologicznej, która jednak rzeczowo nie zawsze będzie taka. Np. norma: n ie należy krzyw ­ dzić bliźniego daje się zapisać: nie należy krzyw dzić bliźniego, aby nie narazić się na ujem ny sąd ludzi uczciwych. Często uważa się, że normy moralne są aksjologiczne. Otóż w cale nie m usi tak być. Rozmaite nauki o moralności różnie traktują sądy m oralne ze w zględu na źródło poczu­

cia ich powinności. Etyka zbudowana konsekw entnie w ramach filozofii klasycznej uznaje ogólne norm y moralne za aksjologiczne.20 Etyki czysto religijne uważają, że ogólne norm y moralne są tetyczne, bo ich pow in- nościow y ęharakter p łynie z autorytetu Boga, w ydającego te normy.

Etyki niezależne, uprawiane poza obrębem klasycznej m etafizyki, mają nierzadko charakter utylitarny. Stawia się postępowaniu ludzkiem u jakiś cel-szczęście (ocena lub norma naczelna), a dalsze norm y moralne zale­

cają (albo przestrzegają) takie czy inne postępowanie jako środki do tego celu. Z ależn ie* od tego, czy cel został obrany autonom icznie, czy nie (w tym przypadku różnicuje się ze w zględu na to, w oparciu o co...), po­

zornie utylitarna etyka ma podstaw y tetyczne albo aksjologiczne.21 Pow yższa charakterystyka norm pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy posiadają one cechę prawdy, czy fałszu. Poniew aż norma stwierdzą istnienie powinnościowej relacji m iędzy pew nym podmiotem działania a określonym działaniem,' przeto przysługuje- jej w artość logiczna.

Prawdziwa norma jest wówczas, gdy stwierdza wspom nianą relację tak, jak jest ona zdeterminowana1 naturą działającego i naturą celu przedm io­

tow ego działania. Inaczej — będzie fałszyw a. O kreślenie to ważne jest rów ­ nież w odniesieniu do norm tetycznych. Te ostatnie bowiem stwierdzają relację powinnościową albo zgodnie, albo niezgodnie ze stanem , jaki w y ­ znaczają natura podmiotu i natura działania.22 Rozmaite bow iem może być źródło poczucia tego powinnościowego związku lub m ocy obowiązy­

20 K onkretne norm y m oralne, jak np.: ja tu p ow in ien em to oto, m ożna pod p ew n ym w zględ em traktow ać jako tetyczne. P odstaw ą bezpośrednią ich m ocy m oże być autorytet głosu su m ienia, które je w ydaje. Su m ienie w ów czas to jakb y norm o- tw órcza dyspozycja um ysłu ludzkiego.

21 Za podstaw ę norm m oralnych m ogą służyć fak ty odkryte w etologii, a w ięc jakieś postęp ow anie jest zalecan e albo zabronione w danej grupie sp ołeczn ej, bo ta ­ ka norm a byw a tam pow szechn ie realizow ana.

22 P o r.: Z. Z i e m b i ń s k i , O zd a n io w y m c h a ra k te rze n o rm te ty c zn y c h , „Stu­

dia Logica”, 11 (1961) 37—48. Obok tego, że norm y tetyczne stw ierd zają relację po­

w in n ościow ą z u w agi na naturę podm iotu działającego i sam ego działania, stw ier ­ dzają ją ta k ż e .i ze w zględ u na odpow iednią decyzję w ła ściw ego norm odaw cy.

w ania normy. Poniew aż poczucie pow inności zawartej w norm ie tetycz- nej uzasadnia się faktem jej ustanow ienia przez autorytet, który posiada odpowiednie upow ażnienie i gw arantuje jej przestrzeganie, dlatego nie w yklucza się zachodzenia (albo nie) stosunku adekwatności m iędzy rela­

cją pow inności stwierdzaną w tej normie a relacją ontyczną, jaka wiąże naturę działającego z naturą celu działania. Co innego jest podporządko­

wać się (albo nie) normie, a co innego uznać ją za prawdziwą albo fał­

szywą.

Jak przy ocenach, tak i tu trzeba podkreślić, iż osnowę zdań prak­

tycznych stanow i stw ierdzenie ontycznego związku m iędzy podm iotem i przedm iotem jako celem .23 Ocena orzeka modus przedm iotu ze w zglę­

du na pożądanie (upodobanie) podmiotu, norma zaś stw ierdza modus działania podmiotu ze w zględu na przedm iotowy cel tego działania.

Treść rekom endacyjna (elem ent bodźcowy) różni się w obu przypadkach, ale treść inform acyjno-asercyjna dotyczy tej samej relacji. Stąd zacho­

dzi równoważność: x jest wartościow e dla y — x jest pow inne dla y.

Dlatego też trudno byłoby zgodzić się z opinią, iż m iędzy zdaniem prak­

tycznym i zdaniem teoretycznym nie ma żadnego związku logicznego.

Z uwagi na to, że zdanie praktyczne posiada Składnik tw ierdzeniow y obok składnika rekom endacyjnego i oba są sprzężone rów nolegle, za­

chodzi również pew ien paralelizm m iędzy odpowiednio przyporządko­

w anym i zdaniami teoretycznym i a praktycznym i. Zdania teoretyczne dotyczące ontycznych związków, zmian i czynności ludzkich (celowych) stanow ią pod w zględem sem antycznym odpowiedniki dla określonych zdań praktycznych dotyczących relacji (ocen, powinności) zachodzących m iędzy podmiotem działania a przedm iotem -celem działania. Fakt, że zm iany się realizują i można je realizować, w iąże te dwa paralelne po­

rządki tak, iż w olno uznać jeden na podstawie asercji drugiego.24

A nalogicznie jak przy ocenach, przedstawia się sprawa rozstrzygal- ności (prawdziwości albo fałszyw ości) zdań powinnościowych. Przyjm u­

jąc równowartość norm i ocen, zbyteczne jest powtarzać to, co pow ie­

dziano w yżej. Można tylko dodać, że ostatecznym kryterium , do którego należy się odwołać, będą prawa tych dziedzin, w ramach których w y ­ stępują normy. D yrek tyw y technologiczne uzasadnia się zatem w opar­

ciu o prawidłowości, jakie zachodzą m iędzy celem i zalecanym do niego środkiem. Jeśli zaś chce się ostatecznie rozstrzygnąć, czy norma postę­

23 M ożna to nazw ać p od staw ą teoretyczną (K otarbiński) lub zdaniem anak a- styczn ym (Wright) d la zdania praktycznego. P o r .: T. K o t a r b i ń s k i , Z d a n ie p r a k ­ ty c zn e a zd a n ie teo retyc zn e, „P rak seologia”, 1967, n r 28, s. 9—13 oraz E. L e ń i e - w i c z, P o ję cie d y r e k ty w y p ra k ty c z n e j, tam że, 1969, nr 31, s. 135— 162.

,24 p o r .r T. S t y c z e ń , W sp r a w ie p rz e jśc ia od zd a ń o rzek a ją cych do p o w in ­ n o ścio w ych , „Roczniki F ilozoficzn e”, 14 (1966), z. 2, s. 65—79.

88

powania jest prawdziwa, czy nie, należy znaleźć odpowiedź na pytanie, czy zalecane albo zabronione przez nią postępow anie ma być realizowane zgodnie z naturą bytu działającego (jego w łaściw ych celów) i naturą tego działania (o ile odpowiada w łaściw em u celow i działającego).23 W szczególności zaś uzasadnianie prawdziwości (nie samej m ocy obowią­

zującej) norm m oralnych dokonuje się przez podporządkowanie bardziej szczegółowych ogólniejszym oraz w ykazanie, że te ostatnie (mogą zresztą w ystąpić w postaci ocen) posiadają analogiczne odpowiedniki w prawach m etafizycznych dotyczących natury: człow ieka (jego godności wśród by­

tów), relacji m iędzyludzkich, działań naturalnie w łaściw ych (lub nie) człow iekow i w określonych warunkach.

W ypowiedzi rozkaźnikowe mają charakter źdań w jakim ś stopniu tylko stwierdzających zalecenie albo zabronienie pew nem u podmiotowi określonego działania. W czystej, w łaściw ej ich postaci m om ent stw ier­

dzania w ystępuje jedynie im plicite, pierw szorzędnie są bow iem bodźca­

m i poruszającym i kogoś do określonego czynu. D latego, -ściśle mówiąc, nie posiadają wartości logicznej. Jeśli jednak chodzi o w ypow iedzi roz­

kaźnikowe rozbudowane, to upodobniają się one do zdań norm atyw nych.

W eźmy pod uwagę np. następujące schematy: rób y, jeśli masz osiągnąć C; rób y, bo jest tak bardzo wartościowe; nie rób y , bo nie wolno. N ie­

dwuznacznie już stwierdzają one powinność. Rozkaźnik „rób” zbliża się sw ym znaczeniem do „powinieneś robić”. D zieje się tak zwłaszcza w ów ­ czas, gdy uw zględni się kontekst w ypow iedzi, który uw yraźnia stw ier­

dzenie relacji pow inności m iędzy działającym a czynem . N ie ma jednak potrzeby traktować rozkazów rozbudowanych uw yraźnieniem stw ierdze­

nia relacji powinnościowej jako osobnej kategorii zdań praktycznych.

W tedy bowiem należałoby przyjąć w iele najrozm aitszych postaci zdań praktycznych, powstających ze sztucznie nieraz dodanych zwrotów.

PROPOSITIONS PRATIQU ES ET PRO POSITIONS THfiORIQUES

R esum e

L es relation s en tre le s propositioms theoriąu es e t p ra tią u es n ’on t p as ete deter- m in ees d’u n e m aniere u n iversellem en t reconnue, m algró le develop pem en t de la sem iotiąu e. L’auteur entreprend d e precisar ces relations, non seu lem en t du cóte

25 M oże zrodzić się obaw a, czy n ie n ad używ a się tu p ojęcia celu. Zresztą n ie­

trudno zauw ażyć, że w toku rozw ażań w y stą p ił rozm aity sens term inu cel. Autor zdaje sob ie z tego sp raw ę, a le m a nad zieję, iż k on tek st n ie dopuszczał do aktualnej w ieloznaczności. D ążen ie zaś do ogólniejszych u staleń w ym agało k orzystania z po­

jęcia celu jako p ojęcia analogicznego.

semiotiąaie, m a is en core en ten an t com p te de conddtionnememts ph ilosophiq ues et surtout en fon ction de b esoin s de la m etaethiq ue.

L es proposdtions th śo rią u es so n t d e s enonces in d icatifs danis lesą u e ls on prend en considaration exclu siv em en t leur fonction in fo im a tio n n elle. L es propositions pratiąu es par conitre (appreciatives, n orm atives et .lm peratives) so n t d es proposi­

tions d an t le ean ten u lu i-m em e coruporte run ełemenit de .recommandatian. Ces pro­

p osition s s e rapportent a qu elq ue ch o se qui n ’est pas in d ifferen t a q u elq u’un au poin t d e v u e d e son action ou de so n attitude. L es app reciations par ex em p le in d i- qu en t la raison de 1’attrait d ’u n objet (action oti produit) p ar rapport a u x em otion s o u asp irations du sujet. C ette raison constitue la fin ou b ien u n m oyen m enant a c ette fin (fin indirecte) ,pour om su jet. A insi d an e u n e decision reilaitivement a la va leu r lo g iq u e des appreciations doit se fonder sur une th eorie des asp irations n atu relles de tous le s etres et sur leu r ordre. L e p rob lem e e st pareil en c e qui con- c e m e les norm es et les ordres.