Nades∏ano: 14.12.2009
Zatwierdzono do druku: 13.03.2010
Streszczenie
Cynk jest jednym z najwa˝niejszych mikroelementów.
Pierwiastek ten warunkuje prawid∏owe funkcjonowanie uk∏adu nerwowego, odpornoÊciowego, zmys∏u smaku i w´chu. Niedobór cynku manifestuje si´ os∏abieniem ak- tywnoÊci i rozwoju ruchowego dzieci.
Przedmiotem badaƒ by∏y próby przeroÊni´tych mig- da∏ków gard∏owych uzyskanych na drodze adenotomii zgodnie z obowiàzujàcymi wskazaniami, od dzieci za- mieszka∏ych na terenach województwa ma∏opolskiego i Êlàskiego. Obszar odniesienia stanowi∏y tereny wiejskie Jury Krakowsko-Cz´stochowskiej. Badaniami obj´to po- pulacj´ 95 dzieci w tym 40 dziewczynek (42%) i 55 ch∏op- ców (58%) w wieku od 2 do 15 lat (Êrednia 6,8 lat). Zawar- toÊç cynku oznaczono metodà ICP-AES.
Ârednia zawartoÊç cynku w migda∏kach gard∏owych w ca∏ej badanej grupie dzieci wynosi∏a 74,51 µg/g. Nie stwierdzono statystycznie istotnych ró˝nic pomi´dzy przeci´tnà (Êrednià geometrycznà) zawartoÊcià cynku w badanych próbach pochodzàcych od dziewczynek – 73,15 µg/g i ch∏opców – 75,49 µg/g. Ró˝nice mi´dzy p∏cià pojawiajà si´, w przypadku zakresów zmian, u ch∏opców zakres ten jest wyraênie wi´kszy (55,86–97,59 µg/g) w po- równaniu do dziewczynek (58,34–88,68 µg/g) jak równie˝
przy porównaniu zawartoÊci odpowiadajàcej 95 percenty- lowi (zawartoÊci incydentalne wynikajàce z du˝ej ekspo- zycji Êrodowiskowej) w migda∏kach gard∏owych ch∏opców jest wi´kszy – (87,73 µg/g) w porównaniu do dziewczynek (81,98 µg/g).
Ustalono, na podstawie relacji zmian ilorazu zawarto- Êci cynku w migda∏kach gard∏owych w funkcji zmian za- wartoÊci cynku w pyle zawieszonym w powietrzu, fizjolo- giczne iloÊci cynku w migda∏ku gard∏owym na poziomie 42 µg/g.
S∏owa kluczowe: cynk, dzieci, migda∏ki gard∏owe
Abstract
The zinc is one of the most important microelements.
Element this conditions has corrected the functioning the nervous system of, immunological, sense of taste and smell. It the weakness of activity was manifested was the shortage of zinc and children’s motive development.
The aim of this study was samples of pharyngeal ton- sils from children living on Malopolska Region, Silesia and village (made up the area of reference) of Southern Poland. We investigated population 95 children, in this
BADANIA NAD WYZNACZENIEM ÂRODOWISKOWYCH I FIZJOLOGICZNYCH ZAWARTOÂCI CYNKU
W MIGDA¸KACH GARD¸OWYCH
STUDIES ON DETERMINATION OF ENVIRONMENTAL AND PHYSIOLOGICAL LEVELS OF ZINC IONS IN THE PHARYNGEAL TONSILS
Ewa Nogaj
1, Jerzy Kwapuliƒski
1, Krzysztof Cecherz
2, Maciej Misio∏ek
21Katedra i Zak∏ad Toksykologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny, Katowice Kierownik: Prof. dr hab. J. Kwapuliƒski
2Katedra i Klinika Laryngologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny, Katowice
40 girls (42%) and 55 boys (58%) in age from 2 till 15 years (average 6,8 years). The content of zinc was deter- mined by ICP – AES method.
Average the content of zinc in pharyngeal tonsils in whole studied children’s population carried out 74,51 µg/g. The statistical differences were not affirmed among average (the average geometrical) content of ions of zinc in studied come from girls – 73,15 µg/g and the boys – 75,49 µg/g. The differences between sex appear, in case of ranges of changes, at boys range this it is clearly larger (55,86–97,59 µg/g) in comparison to girls (58,34–88,68
µg/g) how also near comparison of content answering 95 percentylowi (the incidental resulting with large environ- mental exposition contents) it in the pharyngeal boys’
tonsils is larger – (87,73 µg/g) in comparison to young girls (81,98 µg/g).
It was established, on basis of report of changes quo- tient content zinc in pharyngeal tonsils in function of changes of content zinc in air dust, the physiological quantities of zinc in pharyngeal tonsil on level 42 µg/g.
Key words: zinc, children, pharyngeal tonsils
Wst´p
Cynk nale˝y do pierwiastków niezb´dnych do ˝y- cia, do tzw. mikrobiopierwiastków. Do tej pory zo- sta∏ rozpoznany w budowie blisko 200 enzymów obecnych w organizmie cz∏owieka [1]. Uczestniczy w procesach anabolicznych i katabolicznych, jak równie˝ jest regulatorem tych procesów [2].
Rozwój centralnego uk∏adu nerwowego, prawi- d∏owy rozwój i funkcjonowanie OUN zale˝y od obecnoÊci cynku w diecie. Dotyczy to bia∏ek, enzy- mów, neurotransmiterów, metalotioneiny [3, 4].
Cynk jest niezb´dny do utrzymania w∏aÊciwej struk- tury kwasów nukleinowych, bia∏ek i b∏on komórko- wych [1].
Niedobór cynku manifestuje si´ os∏abieniem ak- tywnoÊci i rozwoju ruchowego dzieci. Zaobserwo- wano, ˝e dzieci, które otrzymywa∏y suplementacje zwiàzków cynku, w porównaniu do dzieci z grupy kontrolnej, cz´Êciej siada∏y ni˝ le˝a∏y, mniej p∏aka∏y i ch´tniej i aktywniej si´ bawi∏y [5].
Zaburzenia prawid∏owej zawartoÊci cynku w or- ganizmie dziecka mogà prowadziç do zahamowa- nia jego wzrostu i rozwoju, a tak˝e upoÊledzenia je- go funkcji kognitywnych, dlatego badania wielu naukowców zmierzajà do ustalenia fizjologicznego przedzia∏u st´˝eƒ cynku w wybranych tkankach or- ganizmu ludzkiego. Te informacje pozwolà w przy- bli˝onym stopniu ustaliç jednakowe kryteria dla ewentualnej suplementacji diety zwiàzkami cynku.
Dotychczasowe opublikowane prace podajà za- wartoÊci cynku w we w∏osach, koÊciach, p´cherzyku
˝ó∏ciowym, t´tnicach udowych, z´bach, surowicy krwi, mleku kobiecym, ∏o˝ysku, p´powinie [6–13].
Brak natomiast informacji o udziale cynku w mig- da∏ku gard∏owym nara˝onym wybiórczo na obec- noÊç cynku w pyle respirabilnym. Dlatego celowym by∏o podj´cie badaƒ nad wyjaÊnieniem w jakim stopniu cynk kumuluje si´ w tkankach dzieci, w za- le˝noÊci od jego zasobów w Êrodowisku przyrodni- czym.
Przedmiotem badaƒ by∏ migda∏ek gard∏owy, któ- ry po∏o˝ony jest w obr´bie jamy nosowo-gard∏owej,
w miejscu przejÊcia sklepienia gard∏a w jego tylna Êcian´. Jego anatomiczne po∏o˝enie eksponuje go szczególnie na sta∏y kontakt z nowymi antygenami oraz ksenobiotykami, dostajàcymi si´ wy∏àcznie wraz z py∏ami zawieszonymi we wdychanym powie- trzu [14, 15]. W kontekÊcie wielu badaƒ w oÊrod- kach naukowych nad ocenà korelacji pomi´dzy st´-
˝eniem pierwiastków Êladowych w tkankach a ilo- Êcià tych pierwiastków w p∏ynach ustrojowych, za- równo w przypadku równowagi fizjologicznej, jak i w zaburzeniach patologicznych zasadne by∏o zain- teresowanie si´ migda∏kiem gard∏owym jako poten- cjalnym biomarkerem ekspozycji na cynk [16]. Mig- da∏ek gard∏owy ze swojà lokalizacjà i strukturà morfologicznà mo˝e byç w∏aÊciwym i wybiórczym biomarkerem ekspozycji na cynk zawarty w pyle drobnodyspersyjnym zawieszonym w powietrzu po- dobnie jak w przypadku Al, Ba, Fe, Cr, Cd, Cu [17–22]. Dodajàc do tego fakt, ˝e adenotomia jest najcz´Êciej wykonywanym zabiegiem w laryngologii dzieci´cej, stwarza to idealne mo˝liwoÊci badawcze wyjaÊnienia ewentualnej roli migda∏ka gard∏owego jako biomarkera ekspozycji na cynk.
Materia∏y i metody
Przedmiotem badaƒ by∏y przeroÊni´te migda∏ki gard∏owe uzyskane na drodze adenotomii zgodnie z obowiàzujàcymi wskazaniami od dzieci zamiesz- ka∏ych na terenach województwa ma∏opolskiego – aglomeracja krakowska 28 dzieci (29%) i Êlàskiego – aglomeracja górnoÊlàska 47 dzieci (50%). Obszar odniesienia stanowi∏y tereny wiejskie g∏ównie Jury Krakowsko-Cz´stochowskiej – 20 dzieci (21%).
Badaniami obj´to populacj´ 95 dzieci w tym 40 dziewczynek (42%) i 55 ch∏opców (58%) w wieku od 2 do 15 lat (Êrednia 6,8 lat).
Z badaƒ zosta∏y wy∏àczone dzieci, które by∏y poddane zabiegowi readenotomii, dzieci obcià˝one w wywiadzie zatruciami badanymi pierwiastkami, dzieci chore na hemochromatoz´ pierwotnà, sydero- zy lub hemochromatozy wtórne, chorob´ Wilsona, lub te˝ inne rzadkie zespo∏y chorobowe charaktery-
Ca∏a badana
populacja 74,5158,02 72,87–76,14 74,08 55,85–97,59 64,60 73,97 85,16 0,27 0,01 11 (n495)
Dziewczynki
73,1557,05 70,90–75,41 72,82 58,34–88,68 64,52 72,88 81,98 0,07 10,49 10 (n440)
Ch∏opcy
75,4958,58 73,17–77,81 75,01 55,85–97,59 65,17 74,75 87,73 0,25 0,01 11 (n455)
Wspó∏- czynnik zmien- noÊci skoÊnoÊç kurtoza [%]
Wspó∏czynniki rozk∏adu ZawartoÊci
odpowiadajàce percentylom
10 50 95
Zaobser- wowany zakres zmian Ârednia
geome- tryczna Zakres
zmian naj- bardziej prawdopo- dobny sta- tystycznie Ârednia
arytme- tyczna 5odchy- lenie stan- dardowe Badana
grupa
Tabela I. Charakterystyka statystyczna wyst´powania Zn w migda∏kach gard∏owych dzieci [µg/g]
Ta b l e I.
Relacje zmian ilorazu zawartoÊci cynku w mig- da∏kach gard∏owych w funkcji zmian zawartoÊci cynku w pyle zawieszonym w powietrzu przedstawia rycina1. Zale˝noÊci te opisuje bardzo istotny
ujemny wspó∏czynnik korelacji [r] rz´du 10,94 (p*0,0007). Oznacza to, ˝e istotnym êród∏em po- chodzenia cynku w migda∏ku gard∏owym jest jego zmienna obecnoÊç w pyle zawieszonym w powie- zujàce si´ nadmiernà kumulacjà badanych pier-
wiastków w tkankach.
Na przeprowadzenie badaƒ uzyskano zgod´ Ko- misji Bioetycznej ÂAM w Katowicach NN-6501- 10/06.
Usuni´ty migda∏ek gard∏owy wa˝ono, oznaczano jego wilgotnoÊci i doprowadzano do sta∏ej masy w temp. 105° C52µ w suszarce KPC-65G. Nast´p- nie próbki migda∏ków poddawane by∏y procesowi mineralizacji w ciÊnieniowym mineralizatorze w obiegu zamkni´tym – PDS 6, za pomocà spek- tralnie czystego kwasu azotowego V (suprapure Merck).
ZawartoÊç cynku oznaczono metodà ICP-AES z u˝yciem spektrometru Solaar M6 (firmy PJA So- lutions). Analiz´ dok∏adnoÊci oznaczeƒ badanych pierwiastków sprawdzano metodà dodatku wzorca (firmy Merck). WykrywalnoÊç oznaczania wynosi∏a 0,1 µg/g, a precyzja oznaczeƒ 3,1%.
Analiz´ statystycznà otrzymanych wyników ba- daƒ opracowano przy pomocy programu statystycz- nego Statistica ver. 7.1.
Informacje o opadzie ca∏kowitym cynku uzyska- no z opracowaƒ Wojewódzkiej Stacji Sanitarno- Epidemiologicznej w Katowicach i w Krakowie.
Wyniki i dyskusja
Charakterystyk´ statystycznà wyst´powania cyn- ku w migda∏kach gard∏owych dzieci przedstawia tabela I. Ârednia zawartoÊç cynku w migda∏kach gard∏owych w ca∏ej badanej grupie dzieci wynosi∏a
74,51 µg/g. ZawartoÊç ta jest porównywalna z bada- niami Boguni i wsp., którzy okreÊlili zawartoÊç cynku we krwi 10-letnich dzieci na poziomie 80 µg/g [11]. Natomiast z badaƒ Kaszni-Kocot i wsp. wynika, ˝e u dzieci mieszkajàcych na terenie Chorzowa zawartoÊç cynku we w∏osach 10-letnich dzieci kszta∏tuje si´ na poziomie 173,86 µg/g, przy czym zaznaczy∏y si´ ró˝nice mi´dzy p∏cià (dziew- czynki 182,32 µg/g a ch∏opcy 154,11 µg/g) [23]. Na- tomiast w badaniach w∏asnych nie stwierdzono sta- tystycznie istotnych ró˝nic pomi´dzy przeci´tnà (Êrednià geometrycznà) zawartoÊcià cynku w bada- nych próbach pochodzàcych od dziewczynek – 73,15 µg/g i ch∏opców – 75,49 µg/g. Ten fakt po- twierdzajà tak˝e podobne wspó∏czynniki zmienno- Êci wyst´powania cynku u obu p∏ci (10–11%) oraz st´˝enie cynku w migda∏kach dziewczàt i ch∏opców odpowiadajàcych 10 i 95 percentylowi, a tak˝e naj- bardziej prawdopodobny statystycznie zakres zmian zawartoÊci jcynku w migda∏kach gard∏owych.
Ró˝nice mi´dzy p∏cià pojawiajà si´, kiedy przed- miotem porównania sà: zakresy zmian, u ch∏opców zakres ten jest wyraênie wi´kszy (55,86–97,59 µg/g) w porównaniu do dziewczynek (58,34–88,68 µg/g).
Potwierdzeniem tego faktu sà równie˝ wi´ksze za- wartoÊci incydentalne (95 percentyl) w migda∏kach gard∏owych ch∏opców – (87,73 µg/g) w porównaniu do dziewczynek (81,98 µg/g) wynikajàce z du˝ej eks- pozycji Êrodowiskowej. T∏umaczy si´ to wi´kszà ru- chliwoÊcià ch∏opców podczas zabawy w porówna- niu do dziewczynek.
trzu, co wi´cej potwierdzi∏ si´ fakt, ˝e migda∏ek po- siada du˝e w∏aÊciwoÊci specyficznego i wybiórczego kumulowania cynku.
Przedstawiona na rycinie 1 zale˝noÊç sugeruje istnienie w∏aÊciwoÊci dyskryminacyjnych migda∏ka wzgl´dem cynku. Ilustracjà tego spostrze˝enia jest zmniejszanie si´ ilorazu zawartoÊci cynku w migda∏- ku i w pyle zawieszonym ze wzrostem zawartoÊci cynku w pyle zawieszonym. Oznacza to, ˝e fizjolo- giczne iloÊci cynku w migda∏ku gard∏owym odpo- wiadajà rzeczywiÊcie najwy˝ej zawartoÊci 10 percen- tyla – 65 µg/g. W wyniku permanentnego oddzia∏y- wania respirabilnych czàstek zawierajàcych cynk,
maksymalne zawartoÊci zwi´kszajà si´ na ogó∏
o 20–30 µg na g migda∏ka. Wzrost ten mo˝e si´ od- bywaç na podstawie dzia∏ajàcych si∏ adhezji i zjawi- ska adsorpcji na powierzchni migda∏ka. Wykorzy- stujàc równanie regresji
Zn/Zn py∏45,6017,23 ¸ log 10(x)
w którym wartoÊç wyrazu wolnego wynosi 5,60, mo˝na ustaliç dla danych Êrodowiskowych, ˝ywie- niowych i behawioralnych warunków badanej popu- lacji dzieci, zawartoÊç fizjologicznà, która wynosi 42 µg/g. St´˝enia cynku wy˝sze od tej wartoÊci interpre- tuje si´ jako dodatkowe iloÊci cynku obecne w mig- da∏ku gard∏owym w wyniku zjawiska kumulacji.
Kolejnym zagadnieniem podejmowanym w pra- cy by∏a ocena zale˝noÊci pomi´dzy zawartoÊcià Zn a zmianà zawartoÊci innych metali: Al, Ba, Cr, Mn, Cu, Cd, Ca, Fe, Mg, K, Na w migda∏kach gard∏o- wych dziewczynek i ch∏opców. Przeprowadzona za pomocà analizy podobieƒstwa grupowego – anali- zy skupieƒ mia∏a na celu analiz´ sposobu ∏àczenia si´ obiektów o podobnych cechach. Kryterium oceny jest bezwymiarowa wartoÊç odleg∏oÊci eukli- desowych pomi´dzy skupieniami (ryc. 2 i 3).
Z przedstawionych na rycinie 2 dendrogramów do- tyczàcych dziewczynek wynika, ˝e Zn tworzy wspólne skupienie z Ca, Fe, Mg, Na i K, dla któ- rych odleg∏oÊç euklidesowa wynosi 2,3. Natomiast w grupie ch∏opców (ryc. 3) atomy cynku tworzà bezpoÊrednie skupienie z atomami Ca, Fe i Mg, przy czym odleg∏oÊç euklidesowa wynosi 2. Anali- za dendrogramów ilustrujàcych podobieƒstwo wy- st´powania cynku wraz z innymi metalami w mig- da∏kach gard∏owych dziewczynek i ch∏opców wy-
3,8 4,0 4,2 4,4 4,6 4,8 5,0 5,2 5,4 5,6 5,8
0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6
r = 0,9396; p = 0,0000
Zn/py∏ Zn = 5,6023 – 7,2617 · log 10(x)
Log py∏ Zn
Zn/py∏ Zn
Rycina 1. Zmiana ilorazu zawartoÊci Zn w migda∏ku gard∏owym i w pyle w funkcji zmian zawartoÊci Zn w pyle.
Figure 1. Change the ratio of Zn in the pharyngeal tonsils and dust as a function of changes in contents of Zn in the dust.
Al Ba Cd Cr Mn Cu Ca Fe Mg Na Zn K
0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5
Odleg∏. euklidesowa
Odleg∏oÊç wiàz.
Rycina 2. Podobieƒstwo wyst´powania Zn z innymi metalami w migda∏kach gard∏owych dziewczynek.
Figure 2. The similarity of Zn with other metals co-occurrence in the pharyngeal tonsils from girls.
Al Ba Cr Mn Cu Cd Ca Fe Zn Mg K Na
Odleg∏. euklidesowa
Odleg∏oÊç wiàz.
0 1 2 3 4 5 6
Rycina 3. Podobieƒstwo wyst´powania Zn z innymi metalami w migda∏kach gard∏owych ch∏opców.
Figure 3. The similarity of Zn with other metals co-occurrence in the pharyngeal tonsils from boys.
raênie podkreÊla fizjologicznà rol´ cynku na tle zmian pozosta∏ych pierwiastków o znaczeniu fizjo- logicznym (Ca, Fe, Mg, Na, K). PodkreÊliç nale˝y,
˝e odr´bny zbiór tworzà pierwiastki o w∏aÊciwo-
Êciach toksycznych (Al, Ba, Cd, Cr, Mn, Cu). Ma to szczególne znaczenie dla interpretacji w∏aÊciwo- Êci dyskryminacyjnych cynku w odniesieniu do kadmu.
Aby przedstawiç charakter wspó∏zale˝noÊci mi´- dzy cynkiem a pozosta∏ymi badanymi metalami przeprowadzono równie˝ dwuczynnikowà analiz´
korelacyjnà (wspó∏czynnik Pearsona). Zarówno w grupie dziewczynek jak i ch∏opców dostrze˝ono istotne wprost proporcjonalne wspó∏zale˝noÊci Zn z Mg, K, odwrotnie proporcjonalne zale˝noÊci z Fe (ryc. 4). W grupie ch∏opców dodatkowo mo˝na za- uwa˝yç dwie wspó∏zale˝noÊci Zn z Cd i Cu o cha-
rakterze synergistycznym. Natomiast wspó∏zale˝- noÊç Zn z Mn w migda∏kach gard∏owych dziewczy- nek ma charakter zmian odwrotnie proporcjonal- nych przeciwnie, w grupie ch∏opców zmiany sà wprost proporcjonalne. Potwierdzeniem istotnych zale˝noÊci pomi´dzy zmianami zawartoÊci cynku a pozosta∏ymi metalami mogà byç podobne istotne wspó∏czynniki korelacji Zn z Cu, Fe, Mg, K i Cd do- tyczàce migda∏ków ca∏ej badanej populacji dzieci.
Wspó∏czynnik korelacji [r]
0,0 0,8
0,6
0,4
0,2
– 0,2
– 0,4
– 0,6
p = 0,88 p = 0,92 p = 0,38 p = 0,32 p = 0,24 p = 0,03 p = 0,00
p = 0,00 p = 0,00
p = 0,14p = 0,20
p = 0,05
p = 0,19
p = 0,35
p = 0,62
p = 0,78 p = 0,003 p = 0,58 p = 0,41 p = 0,81 p = 0,04
p = 0,79
– 0,8
– 1,0 1,0
dziewczynki ch∏opcy
Al Ba Ca Cr Cu Fe Mg Mn K Na Cd
Rycina 4. Wspó∏wyst´powanie Zn w migda∏kach gard∏owych dzieci w zale˝noÊci od p∏ci (p-poziom istot- noÊci statystycznej).
Figure 4. Co-occurrence Zn in pharyngeal tonsil from children in dependent of gender (p-level of statis- tical significance).
Wnioski
1. Przeci´tna fizjologiczna zawartoÊç cynku w migda∏kach gard∏owych dziewczynek i ch∏opców jest rz´du 65 µg/g (10 percentyl) i nie jest mniejsza od 40 µg/g (równanie regresji).
2. Wspó∏wyst´powanie cynku z innymi pierwiast- kami w tkance migda∏ka gard∏owego dzieci deter- minowane jest zmianà obecnoÊci Fe, Mg, Mn, K.
3. Migda∏ek gard∏owy mo˝e pe∏niç rol´ biomar- kera ekspozycji na cynk, poniewa˝ ustalone iloÊci sà znaczàce (10 i 95 percentyl) i zale˝à od zmian iloÊci cynku w drobnodyspersyjnym pyle zawieszonym.
Wykaz piÊmiennictwa
1.Dobosz P., Konopka W. Cenda P. i wsp.: Wp∏yw tonsillekto- mii na st´˝enie cynku w surowicy krwi. Otolaryngol Pol 2009, 63 (1): 16-19.
2. Brandao-Neto J., Stefan V., Mendoca B. i wsp.: The essential role of zinc in growth. Nutrition Res 1995, 15: 335-338.
3. Rosado J.: Zinc deficiency and its functional implications. Sa- lud Publica Mex 1998, 40: 181-185.
4. Sandstead H.: Causes of iron zinc deficiencies and their effect on brain. J Nutr 2000, 130: 347-355.
5. Bentley M., Caulfield L., Ram M et al. Zinc supplementation affects the activity patterns of rural Guatemalan infants.
J Nutr 1997, 127: 1333-1339.
6. Nogaj E., Brodziak B., Fischer A i wsp.: Wyst´powanie cyn- ku w z∏ogach naczyƒ t´tniczych, w g∏owach koÊci udowej oraz ró˝nych rodzajach z´bów. „Cynk w Êrodowisku – problemy ekologiczne i metodyczne”. Zeszyty Naukowe Komitetu
„Cz∏owiek i Ârodowisko PAN” 2002, 33, 497-503.
7. Ahnert B. Wyst´powanie arsenu w kamieniach ˝ó∏ciowych mieszkaƒców obszarów Polski po∏udniowej. Rozprawa dok- torska 2004, ÂAM.
8. Czapska D., Karczewski J., Ostrowska L.: ZawartoÊç magne- zu i cynku we w∏osach studentów akademii medycznej w Bia-
∏ymstoku. Biul Magnezol 1999, 4, 2, 297-301.
9. Biadacz Sz.: Interakcje metali we w∏osach ∏onowych. Praca magisterska 2005, ÂAM.
10. Manderla J.: Ocena nara˝enia Êrodowiskowego na wybrane metale ci´˝kie kobiet w okresie oko∏oporodowym na Ziemi Cieszyƒskiej. Rozprawa doktorska 2000, ÂAM.
11. Bogunia M., Kwapuliƒski J., Bogunia E. i wsp. Zmiany za- wartoÊci cynku we krwi 10 letnich dzieci w zasi´gu oddzia∏y- wania zak∏adu przetwórstwa metali rud kolorowych. Med Ârod 2004, 7, 2, 121-129.
12. Kobio∏ka W.: Wspó∏wyst´powanie wybranych metali w ∏o˝y- skach kobiet nara˝onych Êrodowiskowo. Rozprawa doktorska 2006, ÂAM.
13. Fisher A.: Równowaga kationowa metali wyst´pujàcych w z´bach mieszkaƒców województwa Êlàskiego. Rozprawa doktorska 2002, ÂAM.
14. Chmielnik M., Zajàc B.: Operacje migda∏ków podniebien- nych i migda∏ka gard∏owego u dzieci-metody operacyjne i wskazania do zabiegów. Mag Otorynolaryngol 2003, 2:9-16.
15. Zakrzewska A., Gryczyƒska D.: Nowe poglàdy na temat wskazaƒ do adenotomii. Nowa Pediat 1999, 3: 191-193.
16. Lennon S., Cotter T.: The regulatory role of zinc in apoptosis in human tumor cell lines. Biochem Soc Trans 1992, 20: 78-82.
17. Nogaj E., Kwapuliƒski J., Misio∏ek M. i wsp.: Wp∏yw bierne- go palenia na zawartoÊç glinu w migda∏kach gard∏owych dzie- ci zamieszkujàcych rejony po∏udniowej Polski. Przegl Lek 2007, 64, 10, 713-716.
18. Nogaj E., Kwapuliƒski J., Misio∏ek M. i wsp.: Wp∏yw bierne- go palenia na zró˝nicowanie wyst´powania baru w migda∏- kach gard∏owych dzieci. Przegl Lek 2007, 64, 10, 717-719.
19. Kwapuliƒski J., Nogaj E., Misio∏ek M. i wsp.: Kumulacja Cu w migda∏kach gard∏owych dzieci nara˝onych i nienara˝onych na dzia∏anie dymu tytoniowego. Przegl Lek 2008, 65, 10, 533- 536.
20. Kwapuliƒski J., Nogaj E., Misio∏ek M. i wsp.: Wspó∏wyst´po- wanie Fe z innymi metalami w migda∏kach gard∏owych dzie- ci ze wzgl´du na p∏eç, wiek i nara˝enie na dym tytoniowy.
Przegl Lek 2008, 65, 10, 537-540.
21. Misio∏ek M., Kwapuliƒski J., Macio∏ Z. i wsp.: Pharyngeal tonsil cadmium contamination in children from regions of upper Silesia and Malopolska. Bull Environ Contam Toxicol 2007, 78(6): 436-9.
22. Nogaj E., Kwapuliƒski J., Misio∏ek M. i wsp.: Changes in chromium content in pharyngeal tonsils. Pol J Environ Stud 2006, 15, suppl. 5a, 90-93.
23. Kasznia-Kocot J., Zachwieja Z., Ch∏opicka J.: ZawartoÊç wy- branych mikroelementów i metali ci´˝kich we w∏osach dzieci z Chorzowa. Pediatr Pol 1996, 71 (1): 31-36.
Adres do korespondencji:
Dr n med. Ewa Nogaj
Katedra i Zak∏ad Toksykologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny, ul. Jagielloƒska 4
41-200 Sosnowiec tel. 32/ 3641637 enogaj@sum.edu.pl
