krajobrazu, T. XXIII, 129–135.
Borkowski Z., 2009, What is conformity of landscape and how to estimate it?. The Problems of Landscape Ecology, Vol. XXIII, 129–135.
Czym jest zgodność krajobrazu i jak ją szacować?
What is conformity of landscape and how to estimate it?
Zbigniew Borkowski
Katedra Kształtowania Krajobrazu, Instytut Architektury Krajobrazu, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, ul. Konstantynów 1H, 20-708 Lublin
e-mail: zborkow@kul.lublin.pl
__________________________________________________________________________________
Abstract. Conformity is a concept, which has always been connected with the state of the environment. Present cultural landscapes differ in the quantity of disturbances of the conformity, which were caused by man. A more or less correct distribution of elements in space is an effect of human actions. These elements may be objects of natural and cultural landscape. All of these objects have an essence, which consists of matter and form. This is the reason why the essence, which is an effect of natural and anthropogenic conditions, should be analysed for accurate forming of a landscape.
A criterion of this analysis should be an estimation of necessity, possibility and impossibility of objects existing there and then its presentation as a coefficient of conformity and a coefficient of inconformity. Coefficients of conformity and inconformity mentioned above may also become the criteria of estimation of the quality of landscape and be a basis for working out of a standard of the quality of a primary and cultural landscape. As a result of indication of areas of a uniform structure of landscape, a degraded landscape, where a coefficient of conformity has the lowest value, may be renovated first. Conformity of landscape thus formed will result in a sense of order and beauty.
Słowa kluczowe: krajobraz, zgodność krajobrazu, wskaźnik zgodności krajobrazu, cecha krajobrazu, wskaźnik istotności cechy krajobrazu
Key words: landscape, conformability of landscape, landscape’s conformability coefficient, feature of landscape, coefficient of landscape’s feature essence
Wprowadzenie
Zgodność jest cechą, która od zawsze charakteryzowała stan środowiska przyrodniczego kuli ziemskiej.
Od początku istnienia Ziemi środowisku była właściwa zgodność. Odchylenie od stanu zgodności, czyli niezgodność, zaczyna cechować krajobraz, w pobliżu którego lub w którego obrębie pojawia się czynnik naturalny zmieniający, najczęściej w sposób krótkotrwały i gwałtowny, istniejący układ komponentów oraz przedmiotów tworzących środowisko przyrodnicze naszej planety. Mam tu na myśli na przykład powodzie czy unoszenie się do atmosfery ogromnych ilości pyłu wskutek trzęsień Ziemi, wybuchów wulkanów lub uderzeń komet. W następującym po tego typu zdarzeniu czasie, siły przyrody dążą do przywrócenia w środowisku przyrodniczym równowagi (zgodności), przy czym następuje to w krótszych lub dłuższych odstępach czasu.
Do coraz częstszego występowania w środowisku odchyleń od stanu zgodności przyczyniło się pojawienie się na Ziemi człowieka który, początkowo na niewielkich a z czasem na coraz rozleglejszych obszarach, zmieniał swoje otoczenie, nierzadko oddziaływując na nie negatywnie. W przekształcanym przez człowieka środowisku pojawiły się liczne, mniej lub bardziej zdegradowane, zachwiane w swej zgodności typy krajobrazów.
Doszło nawet do tego, iż w XIX wieku pojawił się pogląd, zgodnie z którym stan ten uznawano za pożądany i utożsamiano ze słusznym postępem, który miał polegać na coraz silniejszym podporządkowywaniu sobie przyrody przez człowieka. Ostatecznie jednak zrozumiano, iż nieograniczone przekształcanie środowiska może stać się zagrożeniem dla dalszego istnienia rodzaju ludzkiego. Należałoby więc aktywnie działać w kierunku przywracania istnienia w krajobrazie kulturowym zgodności, chociaż nie będzie ona już nigdy tożsama ze zgodnością panującą w istniejącym dawniej, przed pojawieniem się na Ziemi człowieka, harmonijnym, naturalnym krajobrazie pierwotnym.
Określanie i planowanie sposobów dochodzenia do osiągania pożądanych wartości parametrów zgodności i niezgodności wybranego krajobrazu kulturowego, zarówno przyrodniczego jak i antropogenicznego, wymagałyby w każdym przypadku udzielenia odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jaka wiedza o krajobrazach pierwotnych i kulturowych jest zgodna z prawdą (odpowiada rzeczywistości)?
2. Jakie wartościowanie krajobrazu pierwotnego i kulturowego jest właściwe?
3. Jaka koncepcja kształtowania krajobrazu kulturowego jest trafna?
Udzielenie odpowiedzi na te pytania pozwoliłoby dokładniej ocenić stan i oszacować wartość krajobrazu pierwotnego oraz kulturowego, a także wskazać możliwe drogi jego kształtowania. Ułatwione byłoby również dzięki temu zbudowanie wzorca standardu jakości krajobrazu kulturowego zgodnie ze wskazaniami Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (Europejska Konwencja Krajobrazowa 2000), przy czym parametry zgodności i niezgodności mogłyby być kryterium oceny jakości analizowanego krajobrazu.
Podstawowe pojęcia
Badając środowisko należy zwrócić uwagę na fakt, iż sednem jego zróżnicowania jest forma materialna przedmiotów krajobrazowych a pochodną formy jest rozciągłość środowiska oraz relacje łączące budujące je przedmioty. Rozciągłość środowiska jest jego istotną właściwością, pozwalającą traktować je jako jedną całość, złożoną ze złączonych wewnętrznie części, które występują obok siebie i nie są od siebie oddzielone.
Niektóre z tych części, w wyniku zajścia procesów fizycznych, mogą istnieć jako odrębne i samodzielne całości (Stępień 2001). Części te nazywam przedmiotami. Cechą istotną tychże przedmiotów jest materialność, która umożliwia poznanie zmysłami ich treści (istoty) istniejącej fizycznie. Poszczególne przedmioty są powiązane różnymi koniecznymi i niekoniecznymi relacjami, czego efektem jest powstawanie różnorodnych jednostek przestrzennych. Specjaliści wielu dziedzin naukowych wyróżniają, ze względu na interesujące ich zagadnienia, różniące się od siebie istotnymi dla nich cechami jednostki przestrzenne i nazywają je typami, gatunkami i odmianami krajobrazów naturalnych, geokompleksami (biolodzy, geografowie, ekolodzy, geoekolodzy) czy jednostkami przestrzenno-krajobrazowymi (planiści przestrzenni) lub wnętrzami krajobrazowymi (architekci krajobrazu). Na potrzeby tej pracy zaproponowano nazwanie każdej z nich jednym zbiorczym określeniem
— krajobraz.
Krajobrazy pierwotne i kulturowe powinny charakteryzować się zgodnością, czyli wzajemnym dopasowaniem tworzących je przedmiotów oraz wyodrębnionych krajobrazów. Krajobrazy te nie będą takie same, gdyż odmienne są przyczyny wywierające wpływ na istotę budujących je przedmiotów, a tym samym na ukształtowanie ich samych.
W przypadku krajobrazu pierwotnego czynnikami tymi są przyczyny sprawcze o charakterze probabilistycznym.
Prawdziwe i prawidłowo funkcjonujące przyczyny sprawcze powodują występowanie w danym miejscu takich przedmiotów, które powinny tam występować ze względu na panujące warunki przyrodnicze. Tym, co to sprawia, jest żywioł, czyli wielka siła przyrody — energia, którą nie kieruje świadomość. Taki krajobraz cechuje się zgodnością tworzących go przedmiotów.
Rozwój krajobrazu kulturowego będzie natomiast zależny od działania przyczyn sprawczych oraz przyczyn celowych. Przyczyny sprawcze mają również i w tym przypadku charakter probabilistyczny. Przyczyny celowe natomiast nie mają charakteru ani deterministycznego, ani ściśle indeterministycznego. Ich działanie prowadzi do zaistnienia w danym miejscu zgodności będącej efektem powstawania przedmiotów, które ze względu na zaspokajanie koniecznych potrzeb ludzi są tam niezbędne. Działaniem przyczyn celowych kieruje świadomość, czyli to, co uświadamia ludziom ich potrzeby oraz sposoby ich zaspokajania. Świadomość skierowana głównie
ku przedmiotom zewnętrznym jest wewnętrznym poznaniem własnej osoby, swojego otoczenia oraz relacji wiążących osobę będącą podmiotem z przedmiotami stanowiącymi jego otoczenie (Podsiad 2001), czyli krajobrazem. Informacje te określają treść obiektywnej świadomości jakiejś zbiorowości ludzi, którą, jako system świadomości właściwy całej społeczności danego obszaru, nazywam świadomością zbiorową. To ona, a nie subiektywne przeświadczenia indywidualne, powinna wywierać wpływ na proces kształtowania krajobrazu.
Efektem oddziaływań niepochodzących spoza danego krajobrazu i niewychodzących poza dany krajobraz jest krajobraz charakteryzujący się zgodnością. Cechą pożądanych, harmonijnych krajobrazów pierwotnych i kulturowych jest więc zgodność, będąca wynikiem immanentnego oddziaływania tkwiących w danym przedmiocie lub krajobrazie, kształtujących je przyczyn sprawczych – w przypadku krajobrazu pierwotnego, oraz przyczyn sprawczych i celowych – w przypadku krajobrazu kulturowego.
Skutkiem oddziaływań pochodzących spoza danego krajobrazu i/lub wykraczających poza tenże krajobraz nie jest krajobraz charakteryzujący się pełną zgodnością, lecz jej mniejszym lub większym stopniem zrealizowania, czyli niezgodnością. Pojęcie niezgodności odnosi się do nieharmonijnych i zdegradowanych krajobrazów pierwotnych oraz kulturowych i jest efektem oddziaływań immanentnych i transcendentnych, czyli oddziaływań tkwiących w danym przedmiocie oraz pochodzących z zewnątrz, kształtujących je przyczyn sprawczych w przypadku krajobrazu pierwotnego, oraz przyczyn sprawczych i celowych w przypadku krajobrazu kulturowego.
Niekiedy wydaje się, iż krajobraz ukształtowany przez czynniki immanentne i transcendentne może być taki sam, jak krajobraz ukształtowany jedynie przez czynniki immanentne. Nie jest to jednak możliwe, nawet przypadkowo, gdyż te krajobrazy kształtowane są przez inne procesy. Również relacje łączące poszczególne przedmioty, a szczególnie wyodrębnione krajobrazy, są odmienne.
Składniki krajobrazów pierwotnych i kulturowych
Natężenie (stopień) dysharmonii krajobrazu jest skutkiem zachodzących w danym miejscu procesów wywołanych przyczynami sprawczymi i/lub celowymi. Każdy z procesów składa się z pojedynczych zdarzeń będących zmianami materii lub formy poszczególnych przedmiotów krajobrazu, ewentualnie zachodzących równocześnie zmian materii i formy. Zmiany materii lub/i formy są tym, co informuje nas o zachodzących procesach, a także o upływającym czasie.
Przedmioty pochodzenia przyrodniczego i antropogenicznego charakteryzują się odmienną materią i formą, gdyż inaczej przebiegają procesy je kształtujące. Można więc wyróżnić przedmioty przyrodnicze tworzące wnętrze Ziemi (jądro, płaszcz i skorupę ziemską), atmosferę, hydrosferę, pedosferę, szatę roślinną oraz świat zwierzęcy. Przedmioty przyrodnicze są materiałem, z którego człowiek tworzy od momentu swojego pojawienia się na Ziemi zupełnie inne przedmioty różniące się formą. W nieodległej przeszłości możliwe stało się również przekształcanie przez człowieka materii przedmiotów przyrodniczych.
Środowisko przyrodnicze tworzy świat realny, zbudowany z następujących warstw (Stufe) bytowych (Hartmann 1923, 1929, 1933):
– nieorganicznej (fizyczno-materialnej);
– bytu organicznego;
– bytu psychicznego i świadomości;
– bytu duchowego.
Warstwom bytowym (Hartmann 1942, 1949, 1955) odpowiadają szczeble tworów bytowych (Stufen der Seinsgebilde):
– środowisko nieożywione (abiotyczne), rzecz nieożywiona;
– byt organiczny, szata roślinna;
– istota obdarzona życiem psychicznym, świat zwierzęcy;
– człowiek.
Wśród tworów bytowych przyporządkowanych odpowiednim warstwom bytowym wyróżniamy różne przedmioty, na przykład:
– środowisko nieożywione: piasek, kamienie, góry, deszcz, grad, śnieg, źródła, rzeki, jeziora;
– byt organiczny: trawy, krzewy, drzewa;
– istota obdarzona życiem psychicznym: owady, płazy, gady, ptaki, ssaki;
– człowiek – konkretni ludzie i artefakty, takie jak: narzędzia rolnicze, broń, środki komunikacji, budynki, infrastruktura, osiedla.
Wszystkie przedmioty należące do odpowiadających im tworów bytowych, które z kolei należą do odpowiadających im warstw bytowych, łączy posiadanie przez nie istoty, odmiennej dla każdego z nich. Na istotę przedmiotów krajobrazu składają się materia i forma. Dlatego nasza wiedza o krajobrazach i o tworzących je przedmiotach, będzie prawdziwa, jeśli:
– właściwie rozpoznamy przynależność istniejących przedmiotów do odpowiadających im warstw bytowych i grup tworów bytowych;
– właściwie rozpoznamy budującą je materię – tworzywo, substrat, z którego powstają przedmioty poprzez nadanie im formy, czyli to co jest podłożem zmian;
– właściwie rozpoznamy ukształtowanie materii powstałe poprzez nadanie im odpowiedniej formy, czyli to co jest bezpośrednio dostępne zmysłom;
– właściwie rozpoznamy istotę istniejących przedmiotów i krajobrazów.
Skonfrontowanie tych faktów pozwoli uzyskać prawdziwą wiedzę o istniejącym krajobrazie.
Ocena krajobrazów pierwotnych i kulturowych
Dotychczasowe rozważania uświadomiły nam, iż cechą powinną i pożądaną krajobrazu jest zgodność tworzących go przedmiotów. Powstaje ona w krajobrazie pierwotnym w wyniku istnienia w danym miejscu przedmiotów takich, które powinny tam występować ze względu na konieczność dopasowania do panujących wokół warunków przyrodniczych. W krajobrazie kulturowym zgodność kształtowana jest wskutek kreowania przez człowieka artefaktów (przedmiotów krajobrazu kulturowego) niezbędnych tam ze względu na zaspokajanie koniecznych potrzeb ludzi.
Wartościowania krajobrazów należy więc dokonywać, biorąc pod uwagę istnienie mniejszej lub większej liczby cech powinnych przedmiotów i krajobrazów pierwotnych oraz kulturowych. Ich obecność lub brak powoduje przypisanie tymże przedmiotom i krajobrazom określonej miary zgodności lub niezgodności. Wszystkie krajobrazy charakteryzują się odmiennym stopniem zgodności i niezgodności. W związku z tym zaproponowano miary mające przedstawić zróżnicowanie jakości krajobrazu. Jedną z nich jest wskaźnik zgodności, który ilustruje stopień zbliżenia stanu danego przedmiotu lub analizowanego krajobrazu pierwotnego albo kulturowego do powinnego stanu pełnej zgodności, co można przedstawić następującym wzorem:
gdzie:
Wp – wskaźnik zgodności,
ZA – stopień zgodności aktualnej (niepełnej) analizowanego krajobrazu pierwotnego lub kulturowego, ZP– stopień zgodności potencjalnej (pełnej) analizowanego krajobrazu pierwotnego lub kulturowego.
Innym parametrem jest wskaźnik niezgodności, którego zadaniem jest poinformowanie nas o stopniu odchylenia stanu przedmiotów oraz krajobrazu pierwotnego lub kulturowego od powinnego stanu pełnej zgodności potencjalnej. Można go obliczyć stosując następujący wzór:
(1)
(2) gdzie:
Wp – wskaźnik niezgodności,
ZA – stopień niezgodności aktualnej (niepełnej) analizowanego krajobrazu pierwotnego lub kulturowego, Z – stopień niezgodności potencjalnej (pełnej) analizowanego krajobrazu pierwotnego lub kulturowego.
Wskaźniki zgodności i niezgodności przyjmują wartości z przedziału (0 ≤ x ≤ 1,0), zaś wartości stopnia zgodności potencjalnej (pełnej) i aktualnej (niepełnej) oraz stopnia niezgodności potencjalnej (pełnej) oraz aktualnej (niepełnej) przyjmują wartości liczbowe z przedziału (0 ≤ x ≤ ∞). Są to wartości nieposiadające miana. Pomiaru dokonuje się poprzez zliczenie przedmiotów charakteryzujących się posiadaniem cechy koniecznej, możliwej lub przygodnej w interesującym nas obszarze. Wartość stopnia zgodności potencjalnej (pełnej) i aktualnej (niepełnej) jest wprost proporcjonalna do liczby posiadanych cech koniecznych i możliwych oraz ich wskaźników istotności. Wartość stopnia niezgodności potencjalnej (pełnej) oraz aktualnej (niepełnej) jest natomiast wprost proporcjonalna do liczby posiadanych cech przygodnych oraz ich wskaźników istotności.
Uznanie danej cechy za przygodną nie oznacza tego, iż nie może ona w danym miejscu wystąpić. Określenie to mówi nam, iż nie ma żadnych racji, które uzasadniałyby jej zaistnienie w określonej sytuacji panującej w danym środowisku przyrodniczym lub kulturowym i dlatego nie powinna się tam pojawić. Zaistnienie danej cechy przygodnej jest niezwykłe: zbędne, a niekiedy nawet absurdalne. Wśród cech przygodnych można więc wydzielić cechy zbędne i cechy absurdalne.
Cechę uważamy za zbędną, jeśli pomimo podobieństwa właściwej jej istoty (materii i formy) do istoty krajobrazu, w którym się pojawia, nie powinna w tym konkretnym krajobrazie zaistnieć. Pojawienie się cech zbędnych w ramach istniejących na Ziemi harmonijnych krajobrazów pierwotnych było (i jest) wynikiem aktywności człowieka w środowisku, która doprowadziła chociażby do przemieszczenia się licznych roślin i zwierząt (przedmiotów krajobrazu) z rdzennie zasiedlonych przez nie obszarów na tereny o zbliżonej istocie, położone jednak w innych strefach klimatyczno-roślinnych (biomach) lub na innych kontynentach. Za określeniem tych cech jako zbędnych przemawia fakt, iż ich oddziaływanie w nowym miejscu było dla panującego tam środowiska przyrodniczego tragiczne w skutkach (na przykład spowodowane przez inwazyjny gatunek okonia nilowego zachwianie ekosystemu jeziora Wiktorii, zniszczenie kilkuset rodzimych gatunków oraz spadek liczebności populacji wielu innych, co doprowadziło na skraj wyginięcia wiele endemicznych gatunków ryb).
Jako absurdalną określamy natomiast cechę, której istota (materia i forma) kłóci się wyraźnie z istotą danego krajobrazu, w którym miałaby się pojawić. Absurdalność zaistnienia palmy na Syberii czy chrobotka reniferowego w wilgotnym lesie równikowym dorzecza Konga jest z natury rzeczy zrozumiała.
Przygodność jest zaprzeczeniem konieczności, która z kolei znamionuje cechę, która w danym krajobrazie bezwzględnie powinna zaistnieć. Możliwość natomiast może, lecz nie musi charakteryzować analizowanego przedmiotu lub krajobrazu. Cecha możliwa nie może być uznawana za tożsamą z cechą konieczną lub przygodną. Można natomiast użyć w tym przypadku określenia przypadkowa, które oznacza niekonieczność istnienia danej cechy jednocześnie nie wykluczając możliwości jej zaistnienia i nie uznając jej zaistnienia za zbędne lub absurdalne.
Stopień zgodności lub niezgodności oznacza w tym przypadku liczbową ocenę zgodności lub niezgodności jakiegoś przedmiotu krajobrazowego albo całego krajobrazu. Obliczona wartość liczbowa będąca sumą iloczynów w postaci „liczba nosicieli danej cechy razy wskaźnik jej istotności” wyraża poziom natężenia występujących na danym terenie cech koniecznych, możliwych i przygodnych (zbędnych i absurdalnych). Wskaźnik istotności określa znaczenie danej cechy w danym krajobrazie a uzyskujemy go drogą porównania danej cechy z innymi cechami występującymi w danym miejscu. Ujęte we wzorze wskaźniki istotności cech koniecznych, możliwych i przygodnych (zbędnych i absurdalnych) powinny być określane drogą wyboru (głosowania, kupna) dokonywanego przez mieszkańców danego terenu w ramach zaproponowanego przedziału wartości od (-1,0) do (+1,0). Wybór dokonywany byłby raz na jakiś, określony wcześniej okres i nie mógłby być zmieniany do momentu następnego wyboru. W pracach teoretycznych można przyjąć, iż:
– wskaźnik istotności n-tej cechy koniecznej równy jest (+1,0);
– wskaźnik istotności m-tej cechy możliwej równy jest średnio (+0,5);
– wskaźnik istotności l-tej cechy przygodnej równy jest średnio (-0,75). Ponieważ istnieją różne cechy przygodne, takie jak cechy zbędne i cechy absurdalne, dla nich proponuję przyjąć następujące wartości:
– wskaźnik istotności k-tej cechy zbędnej równy jest średnio (-0,5);
– wskaźnik istotności j-tej cechy absurdalnej równy jest (-1,0).
W świetle dotychczasowych rozważań należałoby stwierdzić, iż właściwe jest tylko takie wartościowanie, które bierze pod uwagę całość przedmiotu lub krajobrazu, zarówno w kontekście panujących warunków środowiska przyrodniczego, jak też ujawniających się w danym krajobrazie w postaci artefaktów i łączących je relacji,
koniecznych potrzeb ludzi. Ocenianie jakości krajobrazu nieuwzględniające relatywnych cech koniecznych, możliwych i przygodnych (zbędnych i absurdalnych) jest postępowaniem błędnym, prowadzącym do otrzymania niewłaściwych i fałszywych oszacowań tejże jakości.
Wskazania do prowadzenia prac kształtujących krajobraz kulturowy
Wartość wskaźnika zgodności krajobrazu pierwotnego może być mniejsza lub większa, ale zazwyczaj równa jest ona liczbie 1,0. Niekiedy przez względnie krótki okres, osiąga wartości w zakresie od 0,0 do 1,0.
Te obserwacje należy mieć na uwadze formułując zalecenia odnośnie kształtowania krajobrazu kulturowego:
wartość wskaźnika zgodności każdego krajobrazu powinna być możliwie największa, czyli jak najbardziej zbliżona do liczby 1,0. Nie zawsze będzie ona równa 1,0, gdyż wiadomym jest, iż potrzeby ludzi są różne, a to one istotnie wpływają na decyzje o zmianach w krajobrazie. Przy tym oczywistym jest, że świadomość indywidualna nie zawsze pokrywa się ze świadomością zbiorową, co ogranicza możliwość kształtowania otoczenia zadowalającego wszystkie jednostki i zbiorowości w nim funkcjonujące.
Najwłaściwszym wydawałby się więc być następujący sposób działania w ramach planowanych przekształceń w krajobrazie:
1. Wyłonienie spośród danej społeczności reprezentatywnej grupy osób, której zadaniem byłoby wyartykułowanie wynikających z istnienia świadomości zbiorowej postulatów odnośnie ukształtowania zasiedlanego przez nie krajobrazu kulturowego.
2. Przygotowanie zestawu cech koniecznych, możliwych i przygodnych (zbędnych i absurdalnych) charakteryzujących dany krajobraz.
3. Określenie przez członków wyłonionej grupy ludzi wskaźników istotności tychże cech w ramach przyjętego przedziału wartości od (– 1,0) do (+1,0).
4. Obliczenie wskaźnika zgodności danego krajobrazu kulturowego.
5. Obliczenie wskaźnika niezgodności danego krajobrazu kulturowego.
6. Uwzględnienie wskaźników istotności cech danego krajobrazu oraz wskaźnika jego zgodności i wskaźnika jego niezgodności przy podejmowaniu decyzji o dokonaniu w nim określonych przekształceń.
Najwyższą wartość wskaźnik zgodności danego krajobrazu kulturowego osiąga wtedy, gdy projekt przekształceń uwzględnia łącznie wskazania świadomości zbiorowej, wyrażone poprzez wskaźniki istotności, oraz uwarunkowania przyrodnicze. Takie działanie gwarantowałoby kreowanie w krajobrazie kulturowym przedmiotów rzeczywiście niezbędnych do zaspokajania potrzeb ludzi tam zamieszkujących.
Działanie według powyższych wskazań ułatwi pracę architektom, uczyni ją efektywniejszą oraz umożliwi łatwiejsze i w wysokim stopniu obiektywne ocenianie jej skutków, które powinny prowadzić do skomponowania charakteryzującego się możliwie jak największą harmonijnością krajobrazu kulturowego.
Podsumowanie
Krajobrazy kulturowe kuli ziemskiej różnią się między sobą wielkością przekształceń dokonanych przez człowieka.
Efektem działań ludzi jest mniej lub bardziej prawidłowe rozmieszczenie elementów zagospodarowania w przestrzeni. Elementami tymi mogą być przedmioty środowiska przyrodniczego i kulturowego należące do wielu warstw oraz szczebli tworów bytowych. Wszystkie te przedmioty łączy posiadanie przez nie istoty, na którą składają się ich materia i forma. Dlatego też, chcąc prawidłowo ukształtować krajobraz, należałoby przede wszystkim rozpoznać jego istotę, która wynika z istniejących w danym miejscu warunków przyrodniczych oraz antropogenicznych.
Następnie trzeba by dokonać analizy istniejącego krajobrazu kulturowego. Kryteriami tejże analizy powinna się stać ocena koniecznych, możliwych oraz przygodnych cech znajdujących się tam przedmiotów i przedstawienie jej pod syntetyczną postacią wskaźnika zgodności oraz wskaźnika niezgodności. Przy czym wartości wskaźników należy obliczać dla stosunkowo małych fragmentów terenu, dzięki czemu ułatwione będzie wytyczenie obszarów o względnie jednolitej strukturze istoty i jakości krajobrazu. Przyczyni się to również do
lepszego rozpoznania (odczytania), przedstawienia na mapach oraz zaplanowania ulepszonej i odpowiednio ujętej w projektach koncepcji kształtowania krajobrazu analizowanego obszaru.
Obliczone wskaźniki zgodności i niezgodności mogłyby stać się również kryteriami oceny jakości krajobrazu i być podstawą opracowania standardu jakości krajobrazu pierwotnego oraz kulturowego. W wyniku wyznaczenia i wydzielenia obszarów o określonej, zbliżonej do siebie na całym terenie strukturze krajobrazu będzie można w pierwszej kolejności skierować wysiłki mające na celu naprawienie zdegradowanego krajobrazu tam, gdzie wskaźnik zgodności ma najniższą wartość.
Ukształtowana wskutek takiego postępowania zgodność krajobrazu będzie wywoływała odczucie porządku, spokoju i piękna. Stan przeciwny, czyli niezgodność, rodzący ujemne odczucia, które możemy określić jako wrażenie chaosu, bałaganu, niepokoju czy wreszcie brzydoty krajobrazu, nie jest pożądany i dzięki temu prawdopodobnie nie zaistnieje. Dlatego też projektując zagospodarowanie jakiegoś fragmentu krajobrazu musimy rozpoznać jego istotę oraz cel, któremu jego urządzenie ma służyć. Tylko dzięki temu będziemy w stanie tak ukształtować daną jednostkę przestrzenną, by stanowiła jedność, czyli racjonalną całość pozbawioną wszelkiej przypadkowości, niekonsekwencji, niedopasowania, sprzeczności i dysonansów. Panować w niej będzie porządek i ład przestrzenny między elementami strukturalnymi powiązanymi relacjami zależności, co stworzy w efekcie całość wewnętrznie spójną. Przestrzeń charakteryzująca się zgodnością jest uporządkowana, konsekwentna, sensowna, niesprzeczna, spokojna, zrównoważona, a więc bezpieczna i zrozumiała; stanowi więc piękny krajobraz.
Literatura
Europejska Konwencja Krajobrazowa i Raport Wyjaśniający, (European Landscape Convention, European Environmental Bureau, Brussels). 2000, Rada Europy, Dokument Sekretarza Generalnego, Strasburg, tłumaczenie polskie: http://www2.nck.pl/download.php?id=150.
Hartmann N., 1923, Die Philosophie des deutschen Idealismus: I Teil: Fichte, Schelling und die Romantik.
Berlin.
Hartmann N., 1929, Die Philosophie des deutschen Idealismus: II Teil: Hegel. Berlin.
Hartmann N., 1933, Das Problem des geistigen Seins. Untersuchungen zur Grundlegung der Geschichts- philosophieund der Geisteswissenschaften. Berlin.
Hartmann N., 1942, Neue Wege der Ontologie. [w:] Systematische Philosophie, Stuttgart, 233, tłumaczenie polskie: Nowe drogi ontologii, Toruń, 1998, Wydawnictwo Rolewski.
Hartmann N., 1949, Einführung in die Philosophie. Gekürzte Nachschrift einer Vorlesung im Sommersemester 1949 an der Universität Göttingen, Göttingen, 121, tłumaczenie polskie: Wprowadzenie do filozofii, Autoryzowany zapis wykładu wygłoszonego w systemie letnim 1949 roku w Getyndze, Warszawa, 2000.
Hartmann N., 1955, Neue Ontologie in Deutschland. [w:] Kleinere Schriften, Bd. I, Abhandlungen zur systematischen Philosophie, Berlin, 70.
Podsiad A., 2001, Słownik terminów i pojęć filozoficznych. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, VIII.
Stępień A. B., 2001, Wstęp do filozofii. Prace Wydziału Filozoficznego KUL, 88, Towarzystwo Naukowe KUL, wyd. czwarte rozszerzone, Lublin.
