B
ałtyk jest płytkim morzem śródlą‑dowym położonym w strefie klima‑
tu umiarkowanego na północy Europy.
Jego powierzchnia wynosi 1721,233 km2, a całkowita objętość akwenu 21,721 km3. Średnia głębokość to 52,3 m (największa głębia ma 459 m), a zasolenie waha się od 2 do 12 promila, dlatego określane jest jako morze płytkie, półsłone i prawie za‑
mknięte. Największym jego bogactwem są żywe zasoby naturalne, przede wszystkim ryby. Do najważniejszych gatunków nale‑
żą: dorsz, śledź, szprot, płastugi (stornia, gładzica, turbot) oraz ryby wędrowne – ło‑
soś, troć i węgorz. Niestety, dziś akwen ten jest jednym z najbardziej zanieczyszczo‑
nych mórz świata.
W okresie powojennym, aż do lat 60.
ubiegłego wieku, stan zasobów wszystkich gatunków ryb bałtyckich systematycznie wzrastał, jednak intensywne połowy w la‑
tach 70., 80. i 90., zwłaszcza dorsza, spo‑
wodowały gwałtowne zmniejszenie ilości ryb. Przyczyną tego była zarówno nadmier‑
na eksploatacja łowisk, jak i szybko postę‑
pująca degradacja środowiska morskiego spowodowana odprowadzaniem do Bałty‑
ku zanieczyszczeń komunalnych i przemy‑
słowych pochodzących z odpadów przemy‑
słu spożywczego, chemicznego, metalur‑
gicznego i rolnictwa oraz zanieczyszczeń nieorganicznych i organicznych niesio‑
nych do tego morza przez około 250 rzek.
Zanieczyszczenia nieorganiczne to związ‑
ki azotu, fosforu, chloru i siarki powodu‑
jące eutrofizację wód. Zanieczyszczenia organiczne (węglowodory ropopochod‑
ne) oraz zanieczyszczenia metalami cięż‑
kimi, takimi jak: kadm, rtęć, ołów, miedź, cynk, których poziom w południowej czę‑
ści morza systematycznie wzrasta, sprawia‑
ją, że utrzymujące się od wielu lat wysokie stężenie substancji toksycznych przyczy‑
nia się do zatruwania i wymierania fauny i flory Bałtyku. Błędne decyzje gospodar‑
cze związane z eksploatacją zasobów ryb‑
nych w pierwszej kolejności doprowadziły do zniszczenia flory i fauny dna morskiego, zwłaszcza Zatoki Gdańskiej i Zatoki Puc‑
kiej. Eksploatacja wodorostów – morszczy‑
nu i widlika do produkcji agaru – spowo‑
dowała nieodwracalne zniszczenie tarlisk oraz miejsc żerowania najbardziej cennych dwuśrodowiskowych gatunków ryb, takich jak: sandacz, węgorz, okoń, leszcz, certa,
szczupak, sieja, płoć, i morskich, jak śledź czy płastugi, stanowiących w naszym kra‑
ju bardzo ważny obiekt połowów.
Już na początku lat 70. ubiegłego wie‑
ku w rejonach przybrzeżnych i zatokowych coraz częściej spotykane były śnięte ryby, zwłaszcza węgorze i płastugi. Ryby posia‑
dały na powierzchni ciała rozległe zmiany chorobowe o odrażającym wyglądzie. Co‑
raz częściej w lokalnej prasie i innych środ kach masowego przekazu dokumentowano takie przypadki. Także w sieciach rybaków nierzadko pojawiały się chore ryby. Zaczę‑
to bić na alarm, zauważając, że Bałtyk sta‑
je się jednym z najbardziej zanieczyszczo‑
nych akwenów świata.
Przełomowym krokiem w zakresie ochrony środowiska i rybołówstwa na Bał‑
tyku było podpisanie w 1974 r. w Helsin‑
kach międzynarodowej konwencji zobo‑
wiązującej wszystkie kraje położone nad Bałtykiem do stworzenia aktów prawnych powstrzymujących dalszą jego degrada‑
cję (ryc. 1). Do połowy lat 70. chorobom ryb w polskiej strefie połowów na Bałtyku nie poświęcano większej uwagi. Dopiero w latach 1976–1977 połowy prowadzone przez przedsiębiorstwa rybackie w tym akwenie zwróciły uwagę na coraz częściej spotykane zmiany chorobowe na powło‑
kach zewnętrznych płastug, dorszy i wę‑
gorzy. Zaczęto dostrzegać wagę problemu.
Studies on the pathology of South Baltic Sea fish – a review
Grawiński E.1, Kozińska A.2, Paździor E.2, Veterinary Surgery in Rumia1, Department of Fish Diseases, National Veterinary Research Institute, Puławy2
This article aims at the presentation of complex stud- ies on the pathology of South Baltic Sea fish, per- formed in years 1975–2000. Examination of path- ological changes in marine fish in Polish fishery zone was carried out by Veterinary Hygiene Research Sta- tion in Gdańsk and by Institute of Maritime and Trop- ical Medicine in Gdynia. These investigations covered classification of pathological changes and laboratory studies, including parasitological, bacteriological, se- rological and virological examinations performed in cods, eels, flounders, herrings and sprats with symp- toms of ulcerations, hyperemias, ecchymoses and oth- er skin lesions. In herrings from the Vistula Lagoon and in cods and flounders from the Gulf of Gdansk larvae of Anisakis simplex were found. In fish with ulcerative lesions qualitative study of skin bacterial microflora was carried out. The most heterogenous bacterial flora was found in cods, eels, herrings and flatfish. Many pathogenic organisms were identified.
In all examined fish species tribes from genera Pseu- domonas, Vibrio and Aeromonas predominated. P. aer- uginosa, P. fluorescens, P. cepacia, A. hydrophila, A.
salmonicida and V. anquillarum were identified. In all investigated fish species, E. coli, salmonellae, S. fecalis and coagulase-positive staphylococci were found. Also other enteric bacteria, namely Enterobacter, Klebsiella, Proteus, Citrobacter and Serratia were present. Results of virological examinations revealed that enterovirus- es were present in gills of fish apparently free from clinical/pathological signs. This finding is important since enteroviruses are also pathogenic for humans.
Keywords: marine fish, bacteria, viruses, parasites.
Badania nad patologią ryb
południowego Bałtyku – przegląd
Edward Grawiński1, Alicja Kozińska2, Ewa Paździor2
z Gabinetu Weterynaryjnego w Rumi1 oraz Zakładu Chorób Ryb Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach2
Objaśnienia:
... – granica polskich połowów na południowym Bałtyku Kołobrzeg
DarłowoUstka
Gdynia Władysławowo
Kaliningrad
Ryc. 1. Mapa łowisk w polskiej strefie rybackiej na południowym Bałtyku
Najczęściej występującymi zmianami były przekrwienia, nadżerki i owrzodzenia oraz zmiany wytwórcze o charakterze wielo‑
rakich guzków na skórze właściwej i na‑
skórku, a w szczególności na płetwach ryb (zwłaszcza u płastug) lub kalafiorowatych narośli u węgorzy. Funkcjonujące na tere‑
nie przedsiębiorstw połowowo‑przetwór‑
czych oddziały Weterynaryjnej Inspekcji Sanitarnej na mocy ustawy z 25 listopada 1970 r. o warunkach zdrowotnych i żywie‑
nia (Dz.U. 1970 r. nr 29, poz. 245), przy‑
stąpiły do badań sanitarno‑zdrowotnych ryb pochodzących z połowów przybrzeż‑
nych i pełnomorskich południowego Bał‑
tyku. Eliminowane były wszystkie ryby, które wykazywały wymienione wyżej ze‑
wnętrzne zmiany chorobowe.
Ze względu na duże straty finansowe ponoszone przez przedsiębiorstwa po‑
łowowe i przetwórcze w 1975 r. nadzór weterynaryjny podjął badania zmienio‑
nych chorobowo ryb. Były to makrosko‑
powe badania anatomopatologiczne skó‑
ry i mięśni dorszy oraz badania mikrosko‑
powe tych tkanek (1). Miały one na celu stwierdzenie, czy zespół zmian patologicz‑
nych w tych tkankach jest charakterystycz‑
ny, pozwalający na przybliżone określenie
jednostki chorobowej oraz ustalenie, czy zmiany w mięśniach mogą mieć związek z niektórymi czynnikami środowiska mor‑
skiego. Zmiany makroskopowe i mikro‑
skopowe w pobranych wycinkach skóry i mięśni dorszy wykazały występowanie przewlekłego zapalenia o charakterze wy‑
twórczym z pobudzeniem układu jedno‑
jądrzastych fagocytów. Toczący się proces zapalny doprowadzał do rozrostu tkanki łącznej, która wypełniała ubytki (2). Wy‑
stępujące w nacieku ziarniniakowym różnej wielkości owalne, wydłużone i wrzeciono‑
wate twory były podobne do spor pierwot‑
niaków (ryc. 2). Wielkość tych spor, a także ich cechy morfologiczne pozwalały stwier‑
dzić, że są to postacie inwazyjne sporow‑
ców (3, 4). W procesach obronnych orga‑
nizmu u dorszy spory są otaczane torebką łącznotkankową (ryc. 3). Powstające ziarni‑
niaki są więc następstwem zarażenia spo‑
rowcami. Zmienione mięśnie dorszy bał‑
tyckich wskazywały na toczący się w nich przewlekły swoisty proces zapalny, który określa się jako przewlekłe ziarniniakowe zapalenie mięśni. Zmiany te przypusz‑
czalnie miały związek z nieznanymi czyn‑
nikami środowiskowymi i były wynikiem zarażenia mięśni ryb przez pasożytnicze
sporowce, które wykluczają ryby ze spo‑
życia (5, 6).
Kontynuacją rozpoznania etiologii i pa‑
togenezy ognisk wrzodowych i martwi‑
czych ryb dorszowatych i flądrowatych Mo‑
rza Bałtyckiego była praca badawcza wy‑
konana w latach 1978–1981 przez Zakład Higieny Weterynaryjnej w Gdańsku zleco‑
na w ramach umowy z PP i UR „Szkuner”
we Władysławowie. Badania prowadzono w kierunku mikrobiologicznym, histopato‑
logicznym i chemicznym (pestycydy i me‑
tale ciężkie) oraz wirusologicznym (wpływ izolowanych wirusów na zdrowie człowie‑
ka), których wykonawcą był Instytut Me‑
dycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni.
Badania przeprowadzane przez Wojsko‑
wy Instytut Chemii i Radiometrii w War‑
szawie były ukierunkowane na wykrycie w tkankach chorych ryb związków parzą‑
cych – iperytu i luizytu oraz pierwiastków promieniotwórczych znajdujących się na dnie Bałtyku, zatopionych przez Niemców w czasie II wojny światowej.
Klasyfikację dorszy i płastug ze zmia‑
nami patologicznymi prowadzono na pod‑
stawie najbardziej charakterystycznych objawów zewnętrznych u ryb. Zmiany te podzielono na 3 rodzaje: nadżerki płetw Ryc. 2. Mięsień boczny wielki dorsza (Gadus morhua). Spory otoczone torebką
łącznotkankową. Barwienie HE., pow. 160×
Ryc. 4. Tkanka mięśniowa – owrzodzenie u dorsza (Gadus morhua). Fragmentacja włókien mięśniowych oraz ziarniniakowy naciek zapalny drążący wśród mięśni.
Barwienie HE, pow. 100×
Ryc. 3. Mięsień boczny wielki dorsza (Gadus morhua). Spory pierwotniaków – sporowców, wolno występujące w nacieku ziarniniakowym. Barw. HE, pow. 400×
Ryc. 5. Zmiany wytwórcze na skórze storni (Pleuronectes platessa). Policykliczne twory ogniskowo wapniejące otoczone tkanką ziarninową – torbiele limfatyczne.
Barwienie HE, pow. 100×
i ogona, ogniska wrzodowe oraz zmiany wytwórcze – guzki i kalafiorowate naro‑
śla na powierzchni płetw i skóry. Badanie histopatologiczne przekrwień i nadżerek płetw oraz ogona u dorszy i płastug wy‑
kazywały obecność komórek charaktery‑
stycznych dla nacieku zapalnego. Ogniska wrzodowe u tych gatunków ryb były utwo‑
rzone z komórek jedno‑ i wielojądrzastych oraz mas włóknika i niekiedy tkanki mar‑
twiczej (ryc. 4). Zmiany wytwórcze u płastug w obrazie histopatologicznym wykazywa‑
ły rozrost tkanki nabłonkowej, ogniskowy naciek zapalny oraz liczne torbiele limfa‑
tyczne z ogniskami zwapnienia (ryc. 5). Ba‑
danie mikrobiologiczne miało na celu iden‑
tyfikację bakterii pochodzących z tkanek ryb dorszowatych i flądrowatych oraz in‑
nych gatunków chorobowo zmienionych, a także wody i osadów dennych z rejonu połowu ryb. W dalszym etapie określano ich przynależność do rodzajów Aeromo- nas, Pseudomonas, Vibrio i innych pałeczek Gram‑ujemnych, mających często wpływ na powstawanie chorób u ryb, a także za‑
chorowań u ludzi. Diagnostyka wiruso‑
logiczna wszystkich charakterystycznych zmian patologicznych u ryb nie potwier‑
dziła przypuszczeń co do ich wirusowego pochodzenia. Analizy chemiczne okre‑
ślające koncentrację DDT (dichlorodife‑
nylotrichloroetan) i polichlorowanych bi‑
fenyli (PCB) oraz ołowiu, miedzi i cynku w tkance mięśniowej wykazały, że warto‑
ści te nie przekraczają stężeń dopuszczal‑
nych dla produktów rybnych ustalonych przez niektóre kraje. Badanie chemiczne ukierunkowane na wykrycie w tkankach chorych ryb związków parzących – ipe‑
rytu i luizytu oraz pierwiastków promie‑
niotwórczych dały wynik ujemny. Hipo‑
tezę, że ogniska owrzodzeń u dorszy i in‑
nych ryb poławianych na Bałtyku mogą być spowodowane kontaktem z iperytem siarkowym, uznano za wskazującą kieru‑
nek dalszych badań (7).
Zgodnie z zaleceniem Międzynarodo‑
wej Rady Badań Morza (International Co‑
uncil the Exploration of the Sea – ICES) w 1981 r. opracowano klasyfikację stwier‑
dzonych zmian patologicznych u ryb mor‑
skich poławianych w polskiej strefie poło‑
wów na Bałtyku. Zostało to podyktowane koniecznością eliminowania ze spożycia i przetwórstwa ryb chorych, posiadają‑
cych wątpliwą wartość odżywczą i przy‑
datność technologiczną, jak również ze względu na zły wygląd zewnętrzny. Jed‑
nocześnie w tym samym roku, z inicjaty‑
wy Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej kontrolującego program rządowy PR‑4, Morski Instytut Rybacki w Gdyni został powołany do przewodnic‑
twa i koordynowania kompleksowych ba‑
dań stanu zanieczyszczenia polskiej strefy rybołówstwa na Bałtyku oraz badań stanu
zdrowotnego ryb w tej strefie. Do realiza‑
cji tego zadania został włączony statek na‑
ukowo‑badawczy Morskiego Instytutu Ry‑
backiego R/V „Profesor Siedlecki”, z które‑
go pokładu w lipcu 1981 r. po raz pierwszy przeprowadzono kompleksowe badania stanu zanieczyszczenia polskiej strefy wy‑
łącznego rybołówstwa na Bałtyku oraz ba‑
dania wielkości zasobów i stanu zdrowot‑
nego ryb w tej strefie. W pracy tej wzięło udział ponad 60 naukowców i techników z 12 instytucji i zakładów naukowych. Do udziału w tym przedsięwzięciu w pierw‑
szej fazie przystąpiły: Zakład Higieny We‑
terynaryjnej Wojewódzkiego Zakładu We‑
terynarii w Gdańsku, Wydział Ochrony Wód i Rybactwa Akademii Rolniczo‑Tech‑
nicznej w Olsztynie, Instytut Ichtiologii Akademii Rolniczej w Szczecinie, Insty‑
tut Oceanografii Uniwersytetu Gdańskie‑
go, Pracownia Wirusologii i Bakteriologii Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikal‑
nej w Gdyni, Instytut Meteorologii i Go‑
spodarki Wodnej w Gdyni, Wojskowy In‑
stytut Chemii i Radiometrii w Warszawie oraz Instytut Oceanologii PAN w Sopocie.
Pobrano setki próbek ryb, wody i osadów dennych, materii organicznej i produkcji pierwotnej. Pod względem kompleksowo‑
ści i wszechstronności badań była to eks‑
pedycja unikatowa na skalę europejską.
Główną rolę w tym przedsięwzięciu od‑
grywał Oddział Chorób Ryb Zakładu Hi‑
gieny Weterynaryjnej w Gdańsku, które‑
go specjaliści kierowali badaniami doty‑
czącymi chorób ryb.
Program badawczy nad chorobami ryb Bałtyku został oparty na systemach badań i kontroli wypracowanych przez takie kraje, jak Stany Zjednoczone, Francja, Dania (8, 9, 10, 11). Ocenę i klasyfikację zmian choro‑
bowych określano na podstawie zewnętrz‑
nych zmian anatomopatologicznych, takich jak: przekrwienia i wybroczyny usytuowane na skórze w różnych częściach ciała ryby, nadżerki, martwica, ubytki płetw, owrzo‑
dzenia powłoki skóry, spośród których wy‑
różniano następujące stadia: O1 – zaczer‑
wienienie, rozpulchnienie, utrata łusek, obumieranie naskórka, O2 – uszkodze‑
nie i ubytek skóry, O3 – ogniska martwi‑
cze i ubytki drążące w głąb mięśni (wrzo‑
dy), O4 – owrzodzenia zabliźniające się,
O5 – blizny. Zmiany wytwórcze to guzy pojedyncze i mnogie (brodawczyca, lim‑
focytoza, nowotwory), deformacje szkiele‑
tu, głowy, pokryw skrzelowych i kręgosłu‑
pa. Odnotowywano też karłowatość oraz anomalie pigmentacyjne – melanizm i al‑
binizm. Z każdego zaciągu ekipy badaw‑
cze miały możliwość pobrać dowolną ilość próbek niezbędnych do realizacji własne‑
go programu. Po raz pierwszy było możli‑
we ustalenie składu procentowego ryb ze zmianami chorobowymi poszczególnych gatunków ryb pochodzących z 36 zacią‑
gów w polskiej strefie rybackiej obejmują‑
cej obszar 32,500 tys. km2, co stanowi 8,9%
powierzchni wód Bałtyku. Równolegle do badań strefy pełnomorskiej badaniami ob‑
jęto wody wzdłuż całej linii brzegowej Bał‑
tyku od Świnoujścia aż po Krynicę Mor‑
ską. Prowadzono je ze statku R/V „Birkut”, pobierając ryby z 12 zaciągów oraz prób‑
ki wody i osadów dennych do badań bak‑
teriologicznych i chemicznych. W trakcie oględzin ryb najliczniejszą grupą zmian u wszystkich badanych gatunków z oby‑
dwu statków były wybroczyny i przekrwie‑
nia płetw oraz skóry w różnych częściach ciała (ryc. 6). Objawy te stwierdzono u oko‑
ło 90% badanych ryb, a znamienne było to, że wcześniej nie obserwowano ich u żad‑
nego gatunku ryb poławianych na ska‑
lę przemysłową w Bałtyku. Zmiany o po‑
dobnym charakterze w tym samym czasie zostały stwierdzone na Morzu Północnym (12). Stwierdzono liczne nadżerki lub gni‑
cie płetw. Choroba zwana jest „fin rot” i do‑
tyczy uszkodzeń i gnicia błony pomiędzy promieniami międzypłetwowymi. Zmiany te notowano na płetwach grzbietowych, odbytowych i ogonie od 50 do 70% dorszy.
Choroba ta spotykana jest u wielu gatun‑
ków ryb dennych i pelagicznych z wód sil‑
nie zanieczyszczonych, zwłaszcza w rejonie ujścia rzek i zatok. Zjawisko to występuje w Zatoce Nowojorskiej (13, 14), w Zato‑
ce Niemieckiej u płastug – zimnicy (Pleu- ronectes limanda), gładzicy (Pleuronectes platessa), a nawet u śledzia (Clupea haren- gus) oraz szprota (Sprattus sprattus; 15).
Badania przyczyn nadżerek płetw u 33 ga‑
tunków u wybrzeż a południowej Kalifornii wykazało, że nie są one rezultatem procesu zakaźnego, lecz zanieczyszczeń środowiska
Ryc. 6. Dorsz (Gadus morhua). Przekrwienie i wybroczyny części głowowej, pokryw skrzelowych, skóry grzbietu i płetw piersiowych
wodnego substancjami chemicznymi i me‑
talami ciężkimi. Stwierdzono zwiększo‑
ny poziom DDT i PCB, kadmu, chromu, miedzi, ołowiu, cynku w osadach dennych i obecność tych związków w tkance mię‑
śniowej chorych osobników (16).
W czasie rejsu R/V „Profesor Siedlec‑
ki” i R/V „Birkut” na 47 zaciągów wło‑
ka tylko w 17 zaciągach złowiono dorsze
posiadające wrzody, które znajdowały się w różnych częściach ciała ryb i charakte‑
ryzowały się różną wielkością i stanem za‑
awansowania procesu chorobowego. Uwi‑
daczniało się to w postaci uszkodzeń skóry i silnego przekrwienia wierzchniej warstwy włókien mięśniowych lub głębokimi ubyt‑
kami sięgającymi, w zależności od usytu‑
owania, 1–2 cm w głąb warstwy mięśni
(ryc. 7, 8). Odsetek chorych osobników do‑
tkniętych tymi zmianami wynosił od 10 do 40%. Wykazano obecność chorych ryb na całym obszarze połowowym ze zmiennym nasileniem zmian anatomopatologicznych i zróżnicowanym odsetkiem osobników do‑
tkniętych tymi zmianami. Z trzech gatun‑
ków ryb poławianych na skalę przemysłową objawy choroby stwierdzono tylko u dor‑
szy. Śledzie i szproty były wolne od zmian anatomopatologicznych. Równocześnie wykonano badanie bakteriologiczne ryb, wody i osadów dennych z określeniem rodzajowym izolowanych drobnoustro‑
jów. Diagnostykę mikrobiologiczną naj‑
bardziej typowych zmian patologicznych wykonano przede wszystkim z powierzch‑
ni skóry dorszy wykazujących przekrwie‑
nia i wybroczyny, nadżerki płetw i tkanek objętych owrzodzeniami.
Wyosobnione szczepy bakteryjne przy‑
pisane zostały do rodzajów i gatunków na podstawie ich właściwości biochemicz‑
nych. Z łącznej liczby 238 szczepów bakte‑
ryjnych wyizolowanych z ryb, wody i osa‑
dów dennych 117 należało do rodzaju Pseudomonas, 42 do Vibrio, 19 do Aero- monas, 18 do Xanthomonas, a 44 do in‑
nych grup bakterii. Stwierdzone rodzaje bakterii mogą w określonych warunkach środowiskowych wpływać na powstawa‑
nie niektórych chorób u ryb i człowieka.
Odnosi się to szczególnie do takich ga‑
tunków, jak: P. aeruginosa, P. maltophila, P. fluorescens, P. putrefaciens, A. hydrophi- la i Vibrio spp., które mogą w określonych warunkach ekologicznych być przyczyną zaobserwowanych zmian patologicznych u ryb morskich. Celem dokładniejszego rozpoznania występujących zmian u ryb umożliwiającego określenie czynników przyczynowych choroby prowadzono ba‑
dania histopatologiczne, hematologiczne i chemiczne ryb (17). Oprócz ryb poławia‑
nych na obszarze pełnomorskim Bałtyku istotne znaczenie mają gatunki ryb użyt‑
kowych bytujących w strefach przybrzeż‑
nych i zatokowych.
Symptomem pogarszającego się z każ‑
dym rokiem zanieczyszczenia wód w pol‑
skiej strefie połowów na Bałtyku było ma‑
sowe śnięcie węgorza (Anquilla anquilla), które wystąpiło w latach 1980–1982 na akwenie Zatoki Gdańskiej i Zatoki Puc‑
kiej. Zmiany patologiczne występowa‑
ły w postaci rozsianych na skórze ognisk zapalnych o średnicy od 0,5 do 4,0 cm, od uszkodzenia naskórka i przekrwienia skóry, poprzez ogniska wrzodowe sięga‑
jące w głąb mięśni, z silnie wyniesionym wokół uszkodzonej skóry wałem prze‑
krwienia barwy żywoczerwonej (ryc. 9).
Środek ogniska wypełniony był często kremowoszarą masą uszkodzonych włó‑
kien mięśniowych (ryc. 10). Chorobą obję‑
ta została niemal cała populacja węgorzy, Ryc. 7. Dorsz (Gadus morhua). Owrzodzenie w stadium O3 na lewej linii bocznej w części tułowiowo-ogonowej
Ryc. 8. Dorsz (Gadus morhua). Owrzodzenie w stadium O3 w prawej części ogonowej pomiędzy pierwszą i drugą płetwą ogonową
Ryc. 9. Węgorz (Anquilla anquilla L.). Ogniska wrzodowe na powierzchni skóry
a śmiertelność sięgała 95%. Wstępne ba‑
dania bakteriologiczne chorych węgorzy wykazały, że czynnikiem dominującym zakażenia ryb były pałeczki Gram‑ujem‑
ne z rodzajów Aeromonas i Vibrio (18).
Śnięcia węgorzy mające charakter epizo‑
otyczny pojawiły się w morzach południo‑
wej i północnej Europy na przełomie XIX i XX stulecia. Czynnikiem etiologicznym choroby była pałeczka Vibrio, którą po raz pierwszy wyizolował w 1892 r. Cane‑
strini, nazwaną w 1909 r. przez Bergmana Vibrio anquillarum (19, 20). Wibrioza po raz pierwszy pojawiła się na Bałtyku w la‑
tach 1931–1933. W Polsce wystąpiła w la‑
tach powojennych 1951–1952 i w 1962 r.
Ponieważ okres pojawienia się choroby u naszych wybrzeży w 1980 r. już w lutym i marcu, przy niskich temperaturach wody wynoszących od 2 do 5°C, typowych dla zimy i jej gwałtowny przebieg, nietypowy dla wibriozy, podjęto w Zakładzie Higie‑
ny Weterynaryjnej w Gdańsku, na zlecenie Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdy‑
ni, badania mikrobiologiczne nad etiolo‑
gią choroby wrzodowej węgorzy na Zato‑
ce Gdańskiej i Zatoce Puckiej oraz Zalewie Wiślanym, które wykonano w okresie od maja 1982 r. do czerwca 1983 r. Do anali‑
zy mikrobiologicznej pobierano chore wę‑
gorze, wodę i osady denne z rejonu poło‑
wu ryb. Określone rodzaje szczepów bak‑
teryjnych wyizolowanych ze środowiska morskiego i ryb wykazały zdecydowaną przewagę bakterii z rodzajów Pseudomo- nas, Vibrio i Aeromonas uchodzących za czynniki etiologiczne chorób ryb, takich jak: posocznica, wrzodzienica i wibrioza.
Na podstawie uzyskanych wyników nie ustalono jednoznacznie czynnika etiolo‑
gicznego choroby węgorzy. W trakcie kil‑
kuletnich badań chemicznych tkanki mię‑
śniowej węgorzy stwierdzono wzrost za‑
wartości pestycydów i metali ciężkich, które mogą mieć udział w rozwoju cho‑
roby (21). Występujące na szeroką ska‑
lę śnięcie węgorza spowodowało, że od
1980 r. przystąpiono do regularnych ba‑
dań ryb pochodzących z połowów łodzio‑
wych i kutrowych w rejonach zatok i całe‑
go pobrzeża Bałtyku – od Zalewu Wiśla‑
nego po Zalew Szczeciński. Przedmiotem obserwacji były ryby flądrowate (stornia, gładzica, turbot), belona, motela i węgorzy‑
ca. Ocenę zmian patologicznych przepro‑
wadzano według klucza zalecanego przez ICES. Najczęściej zmiany chorobowe wy‑
stępowały na powłokach zewnętrznych.
Najliczniej stwierdzano ogniska wrzodo‑
we w części grzbietowej – pigmentowa‑
nej, spodniej – niepigmentowanej skóry (ryc. 11). Pierwsze przypadki tej choroby stwierdzono u płastug w 1971 r. na pół‑
nocno‑wschodnich akwenach Morza Ir‑
landzkiego (22), a następnie na Morzu Północnym u zimnicy (Limanda limanda;
23), duńskich wodach przybrzeżnych (24), także w północnym i południowym Bałty‑
ku (25, 26). Owrzodzenia były usytuowa‑
ne najczęściej u nasady płetw, wzdłuż linii grzbietowej od głowy do płetwy ogonowej, w większości po stronie pigmentowanej.
Wrzody miały kształt okrągły lub owalny, wielkości od pestki wiśni do owocu śliw‑
ki, o brzegach otoczonych warstwą mar‑
twiczej skóry. Centrum ogniska ma pła‑
ską lub wklęsłą powierzchnię, barwy bla‑
doróżowej bądź żywoczerwonej, niekiedy
pokrytą przejrzystą warstwą galaretowatą.
Dno ubytku stanowią przekrwione i zma‑
cerowane mięśnie.
Inną chorobą skóry po raz pierwszy stwierdzoną w Europie i opisaną przez Lowego (27) jest limfocytoza. Występu‑
je na całym świecie w wodach morskich i słodkowodnych u ponad 130 gatunków ryb. Przyczyną limfocytozy jest Iridovi- rus. Choroba charakteryzuje się występo‑
waniem skupisk pojedynczych lub wie‑
lu twardych guzków o średnicy od 2 do 20 mm, barwy białej, kremowej, szarozie‑
lonej lub jasnobrązowej, rozsianych na całej powierzchni, przypominających niekiedy owoc maliny. U ryb flądrowatych najwię‑
cej zmian zlokalizowanych jest głównie na spodniej – niepigmentowanej stronie ciała, a także na płetwach i ogonie (ryc. 12). Spora‑
dycznie guzki mogą występować na skrze‑
lach, a nawet w narządach wewnętrznych.
W obrazie histologicznym zmiany te cha‑
rakteryzują się rozrostem tkanki nabłon‑
kowej, ogniskowym naciekiem zapalnym i ogniskowo wapniejącymi torbielami lim‑
fatycznymi. Torbiele te są otoczone cienką włóknistą torebką i komórkami o charak‑
terze fibroblastów. W Bałtyku choroba ta występuje u wszystkich gatunków ryb flą‑
drowatych, rzadziej u śledzi (28), a spora‑
dycznie u szprotów.
Ryc. 10. Węgorz (Anquilla anquilla L.). Rozległe ognisko wrzodowe na powierzchni skóry
Ryc. 11. Stornia (Platichthys flesus). Owrzodzenia po stronie pigmentowanej u nasady płetwy grzbietowej i w części tułowiowo-przedogonowej linii bocznej
Ryc. 12. Stornia (Platichthys flesus). Ogniska limfocytozy różnej wielkości na płetwach w spodniej niepigmentowanej powierzchni ciała
U naszych wybrzeży ryby flądrowa‑
te poławia się głównie w obrębie zatok i w płytkowodnej strefie przybrzeżnej.
W największym odsetku objawy limfocy‑
tozy występują u storni (Platichthys fle- sus). W zależności od łowiska stwierdza się ją u 1,15 do 15,0% ryb. Sporadycznie występuje też u gładzicy (Pleuronectes pla- tessa) i turbota (Scopthalmus maximus).
Z innych objawów chorobowych u pła‑
stug obserwuje się zmiany pigmentacyj‑
ne w postaci melanizmu na spodniej czę‑
ści ciała (ryc. 13). W porównaniu z limfo‑
cytozą ryby takie nie stanowią problemu handlowego i nie są dyskwalifikowane do
spożycia. W eksploracji wód Bałtyku, ukie‑
runkowanej na poznanie warunków byto‑
wania ryb, rozpoznanie chorób i intensyw‑
ności u gatunków poławianych przez nasze rybołówstwo odegrały rejsy statku badaw‑
czego R/V „Profesor Siedlecki” w latach 1981–1989. W trakcie kolejnych 9 rejsów badawczych, w których uczestniczyli pra‑
cownicy naukowi Zakładu Higieny We‑
terynaryjnej w Gdańsku i Katedry Pato‑
logii Wydziału Weterynaryjnego SGGW w Warszawie w latach 1983–1985, reali‑
zowano dalsze badania w zakresie chorób ryb. W tym okresie stwierdzono najwięk‑
szą liczbę zmian anatomopatologicznych
u dorszy. Obejmowały one 15,5% złowio‑
nych osobników w stosunku do 1981 r., w którym wskaźnik nie przekraczał 7,8%
ryb tego gatunku. Po raz pierwszy w po‑
łowach w 1983 r. zidentyfikowano ogni‑
ska nowotworowe (ryc. 14). Stwierdzono też owrzodzenia na powłokach zewnętrz‑
nych u śledzi (ryc. 15) i szprotów (ryc. 16, 17), przy wskaźniku wynoszącym odpowiednio od 0,1 do 1,3% oraz od 0,06 do 2,2% w sto‑
sunku do partii badanych ryb.
W badaniach bakteriologicznych kon‑
centrowano się na izolacji i identyfika‑
cji bakterii pochodzących ze zmian cho‑
robowych u ryb, zwłaszcza z owrzodzeń u dorszy, śledzi płastug. Wykazano, że w większości należą one do rodzajów Vibrio, Pseudomonas, Acinetobacter, Mo- raxella i rodziny Enterobacteriaceae (29).
W charakterystycznych rozległych ogni‑
skach wrzodowych u dorszy oprócz bak‑
terii chorobotwórczych dla ryb stwier‑
dzono sporowce z rodzaju Pleistopho- ra (ryc. 18), które są istotnym czynnikiem w powstawaniu zmian zapalno‑uszka‑
dzających i wytwórczych w powłokach i narządach ryb (30). Wobec wzrastającej liczby chorych ryb i czynników powodu‑
jących te zmiany uznano za celowe roz‑
poznawanie w szerszym zakresie drobno‑
ustrojów potencjalnie chorobotwórczych Ryc. 13. Stornia (Platichthys flesus). Ogniska melanizmu na spodniej
niepigmentowanej powierzchni ciała
Ryc. 14. Dorsz (Gadus morhua). Ognisko nowotworowe, naczyniakowłókniak (angiofibroma) w części głowowej i pokrywy skrzelowej lewej
Ryc. 15. Śledź (Clupea harengus). Owrzodzenia w tułowiowej prawej i przyodbytowej części ciała
Ryc. 16. Szprot (Sprattus sprattus).
Owrzodzenie w brzusznoodbytowej części ciała
Ryc. 17. Szprot (Sprattus sprattus).
Tkanka mięśniowa. Widoczny naciek zapalny drążący między włóknami mięśniowymi. Centralnie położone naczynie krwionośne rozdęte i wypełnione jądrzastymi krwinkami. Barwienie HE, pow. 120×
u zwierząt bytujących w środowisku mor‑
skim Bałtyku.
W poszczególnych rejsach prowadzono badania wody i osadów dennych, ze szcze‑
gólnym uwzględnieniem Gram‑ujemnych pałeczek należących do rodzaju Pseudomo- nas i innych tzw. niefermentujących w celu ustalenia, czy są one tożsame lub podobne pod względem biochemicznym do gatun‑
ków już znanych, izolowanych ze zmian chorobowych u ryb. Wykazano, że wie‑
le bakterii z rodzaju Pseudomonas może być przyczyną zmian chorobowych skóry, płetw i innych narządów u ryb morskich (31). Podjęto badania serologiczne do oce‑
ny stopnia skażenia bakteryjnego wód Bał‑
tyku i wpływu na powstawanie owrzodzeń i innych zmian chorobowych u dorszy. Po‑
jawienie się tych zmian może wynikać ze wzrostu bakterii chorobotwórczych w wo‑
dzie i jednocześnie wiązać się ze spadkiem odporności u ryb. Kontakt z drobnoustro‑
jami chorobotwórczymi wywołuje odpo‑
wiedź immunologiczną związaną z poja‑
wieniem się w ich surowicy wyższych mian przeciwciał. Badania wykazały niski po‑
ziom przeciwciał w surowicach 20% cho‑
rych dorszy, które zetknęły się z bakteriami chorobotwórczymi. Z największą często‑
tliwością występowały przeciwciała prze‑
ciw Vibrio spp., nieco mniejszą przeciwko Pseudomonas spp., a najmniejszą przeciw‑
ko Aeromonas spp. Stwierdzono, że meto‑
da badań serologicznych ryb w celu okre‑
ślenia skażenia bakteryjnego wód Bałtyku i wpływu na stan zdrowotny ryb powinna być stosowana w dalszych badaniach (32).
Od 1986 r. w celu realizacji do 1990 r.
prac naukowo‑badawczych z zakresu go‑
spodarki morskiej utworzono m.in. Cen‑
tralny Program Badawczo‑Rozwojowy 10.11. – Wykorzystanie Mórz i Oceanów, który podzielony został na siedem podpro‑
gramów. W podprogramie 5 podzielonym na 4 punkty kontrolne, głównym wyko‑
nawcą został Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni, który prowadził
badania w aspekcie ochrony zdrowia czło‑
wieka przed spożywaniem ryb zarażonych pasożytami, głównie larwami nicieni Ani- sakis simplex, bakteriami chorobotwórczy‑
mi z rodzajów Salmonella, Shigella, Yersi- nia, gronkowcami i paciorkowcami oraz patogennymi dla człowieka enterowirusami oraz wirusów wywołujących zmiany choro‑
bowe u ryb. Ze skóry i skrzeli ze zmianami patologicznymi wyodrębniono chorobo‑
twórcze dla ludzi wirusy Coxackie i ECHO (33, 34). Udział Zakładu Higieny Wetery‑
naryjnej w Gdańsku w tym podprogramie był ukierunkowany na określenie charak‑
teru zmian chorobowych u ryb z połowów na południowym Bałtyku, ustalenie ich wy‑
stępowania (ekstensywność, intensywność, sezonowość), rozmieszczenie geograficz‑
ne (35). W kolejnych etapach badań okre‑
ślono grupy taksonomiczne drobnoustro‑
jów izolowanych z ryb, rozszerzono iden‑
tyfikację patogennych dla człowieka i ryb pałeczek Vibrio, Aeromonas i Pseudomo- nas oraz pałeczek niefermentujących (36).
Realizacja badań w latach 1986–1990 wy‑
konywana była podczas czterech bałtyc‑
kich rejsów statku badawczego R/V „Pro‑
fesor Siedlecki”, który w tym czasie pełnił rolę statku nauki polskiej i ze względu na swoje właściwości i wyposażenie badawcze pozwalał prowadzić kompleksowe wielo‑
kierunkowe badania dla potrzeb gospodar‑
ki rybnej i innych dziedzin wiedzy o mo‑
rzu (37). Po ich zakończeniu w ramach programu C.P.B.R – 10.11.5 dalsze prace w celu poszerzenia wiedzy o zdrowotno‑
ści ryb Bałtyku od 1990 r. były prowadzone na zlecenie Komitetu Badań Naukowych w ramach projektu badawczego (grantu) realizowanego przez Instytut Medycy‑
ny Morskiej i Tropikalnej. Dotyczyły one wpływu zanieczyszczeń środowiska mor‑
skiego na stan sanitarny najważniejszych gospodarczo ryb bałtyckich, a obejmowa‑
ły okres do 1994 r. Kolejny projekt badaw‑
czy pt. „Ocena stopnia skażenia i zaraże‑
nia ryb bałtyckich, jako nośników wirusów,
bakterii i pasożytów patogennych dla czło‑
wieka i ryb” realizowany w podrejonach Bałtyku ICES – 26, 25, 24 pozwolił stwier‑
dzić, że u 38% ryb morskich poławianych na tych obszarach jest nośnikami bakterii pochodzenia lądowego, chorobotwórczych i warunkowo chorobotwórczych dla ludzi (38). Spośród nich najczęściej izolowano:
E.coli, gronkowce koagulazo‑dodatnie, pa‑
togenne pałeczki z rodziny Enterobacteria‑
ceae (Enterobacter, Proteus, Klebsiella, Ci- trobacter). Szczepy patogenne dla ryb na‑
leżały do A. hydrophila, V. anquillarum, V.fluvialis, P. fluorescens, P. aeruginosa, P. putrefaciens, które są u różnych gatun‑
ków ryb morskich czynnikiem etiologicz‑
nym posocznicy bakteryjnej, stanów za‑
palnych skrzeli, skóry, płetw i owrzodzeń.
Bakterie te stanowią stałe zagrożenie dla zdrowia ryb bytujących w tych akwenach.
Niepokojące wyniki uzyskano w bada‑
niach wirusologicznych, u 6,7% ogółu prze‑
badanych ryb stwierdzono obecność czyn‑
nika wirusowego należącego do grupy iri‑
dowirusów, a także już wcześniej izolowane u 31% w skrzelach ryb enterowirusy. Bada‑
nia próbek ryb w kierunku enterowirusów wykazały wyraźny wpływ zanieczyszczeń lądopochodnych na stopień skażenia ryb tymi wirusami. Świadczy o tym fakt, że od‑
setek izolacji wirusów był znacznie wyższy u ryb poławianych w wodach przybrzeż‑
nych niż na łowiskach morza otwartego.
Równocześnie potwierdzono wysoki od‑
setek izolacji enterowirusów w próbkach wody pobranych w pobliżu lądu. Jest to do‑
wodem wpływu zanieczyszczeń biologicz‑
nych z lądu na stan zdrowotny i sanitarny ryb bałtyckich. Wymaga to prowadzenia ścisłej kontroli sanitarnej ryb pochodzą‑
cych z połowów, zdecydowanych działań w kierunku ochrony środowiska i docelo‑
wo kompleksowego rozwiązania problemu czystości wód Bałtyku. Zaobserwowano też wzrost zarażenia śledzi larwami Anisakis, które ze względu na obecność ich w mię‑
śniach stanowią największe zagrożenie dla Ryc. 18. Dorsz (Gadus morhua). Owrzodzenie części głowowej i lewej
pokrywy skrzelowej wywołane inwazją sporowców z rodzaju Pleistophora
Ryc. 19. Troć (Salmo trutta m. trutta).
Rozległe ogniska wrzodowe na całej powierzchni ciała pokryte pleśnią
zdrowia człowieka (30). Inne nicienie z ro‑
dziny Anisakidae wykryto również u dor‑
sza, storni, turbota i węgorzycy.
Od 2000 r., tj. od zakończenia komplek‑
sowych wieloletnich badań chorób ryb w polskiej strefie połowów na Bałtyku przez Zakład Higieny Weterynaryjnej w Gdańsku i Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni oraz inne ośrodki naukowe, bada‑
nia w ograniczonym zakresie są prowadzo‑
ne wyłącznie przez Morski Instytut Rybacki w Gdyni. Obejmują one zaledwie rejestra‑
cję zmian anatomopatologicznych ryb we‑
dług międzynarodowego klucza zalecanego
przez Międzynarodową Radę Badań Morza (ICES) i badanie parazytologiczne ryb bał‑
tyckich prowadzone w celu określenia eks‑
tensywności i intensywności występowania nicieni z rodziny Anisakidae, głównie u śle‑
dzi, a także u dorsza i płastug. Ma to znacze‑
nie dla uzyskania informacji o rejonach wy‑
stępowania populacji śledzi, ich migracji, że‑
rowaniu i wzroście (40). Skupienie uwagi na zapasożyceniu ryb ma szczególne znaczenie ze względu na aspekt zdrowotny, bowiem żywe larwy Anisakis simplex mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia człowieka po spoży‑
ciu śledzi zarażonych tym nicieniem (41).
Brak stałych badań w aspekcie ichtio‑
patologicznym ogranicza możliwości roz‑
poznania zjawisk chorobowych u dorszy, śledzi, łososi, troci i innych gatunków ryb morskich Baltyku. Badanie bakteriologicz‑
ne owrzodzeń u dorszy łowionych podczas rejsów statku badawczego „Baltica” w pol‑
skim podrejonie ICES – 25, 26 w okresie od 15 do 26 listopada 2007 r. i od 11 do 26 lu‑
tego 2008 r. jednoznacznie potwierdziło, że większość wyizolowanych rodzajów i ga‑
tunków bakterii jest chorobotwórcza dla ryb morskich, dotyczy to zwłaszcza bakte‑
rii A. hydrophila, Shewanella putrefaciens i A.salmonicida (42). Niepokojące infor‑
macje z jesieni 2011 r. z kręgów rybackich i wędkarskich o masowym śnięciu łososi i troci w rzekach Pomorza – Redzie, Łupa‑
wie i Słupi, wędrujących na tarło z Bałty‑
ku, skłoniły weterynaryjny nadzór ichtio‑
patologiczny do zainteresowania się tym zjawiskiem. Trocie łowione w listopadzie 2011 r. w rzece Redzie posiadały niemal w 100% rozległe ogniska martwicze w róż‑
nych miejscach ciała, ciężar ryb wahał się od 2400 do 2900 g, a ich długość wynosiła 65–80 cm, charakteryzowały się one utratą łusek, przekrwieniem skóry i były pokry‑
te grubą warstwą pleśni (19). Stwierdzone objawy anatomopatologiczne wskazywały na działanie czynnika zakaźnego. W związ‑
ku z tym, z otrzymanych chorych żywych ryb pobierano z zachowaniem warunków jałowości wycinki tkanek z ognisk choro‑
bowo zmienionych do płynnych podłoży namnażających – bulionu TSB z 1% NaCl i płynnego podłoża Akiyama i inkubowano w temp. 25 i 37°C przez 24–72 godzin. Po namnożeniu bakterii wykonywano przesie‑
wy na stałe podłoża różnicująco‑wybiór‑
cze: agar TSB, agar Columbia z 5% krwią, agar Endo, agar McConkeya, agar TCBS, agar z mannitolem, podłoże z Cetrimidem, celem uzyskania wzrostu pojedynczych bakterii. Inkubację posiewów prowadzo‑
no w temp. 25, 30 i 37°C przez 24–72 go‑
dzin. Wyosobnione szczepy lub hodowle bakterii pochodzące z bezpośrednich po‑
siewów na podłożach stałych były przesy‑
łane do szczegółowej identyfikacji do ro‑
dzaju i gatunku w Zakładzie Chorób Ryb Państwowego Instytutu Weterynaryjne‑
go w Puławach, którą wykonano metodą akredytowaną w tym zakładzie (43, 44).
Identyfikacja szczepów z ognisk wrzodo‑
wych skóry troci i łososi wykazała zdecy‑
dowaną dominację bakterii patogennych dla ryb głównie Aeromonas i Pseudomo- nas, które stwierdzono w 60% badanych szczepów; pozostałe 40% należały do ro‑
dziny Enterobacteriaceae.
Symptomem postępującego z każ‑
dym rokiem zanieczyszczenia wód Bał‑
tyku są dorsze z owrzodzeniami. Eks‑
tensywność chorych osobników w poło‑
wach i liczba ognisk wrzodowych na ciele Miejsce pochodzenia/
data pobrania próbki Gatunek ryby Rodzaj lub gatunek bakterii /liczba szczepów Rzeka Reda/
listopad 2011 r.
troć Aeromonas hydrophila /18
Psudomonas fluorescens /8 Acinetobacter spp. /8 Aeromonas spp. /6 Pseudomonas putida /3 Shewanella putrefaciens /20 Hafnia alvei /3
Serratia liquefaciens /3 Serratia marcescens /3 Enterobacter spp./2 Rzeka Reda/
listopad 2012 r.
troć Acinetobacter spp. /8
Pseudomonas fluorescens /7 Pseudomonas aeruginosa /6 Aeromomas hydrophila /3 Aerococcus viridans /3 Shewanella putrefaciens 0/2 Staphylococcus spp./2 Hafnia alvei /3 Serratia spp. /4 Alcaligenes fecalis /2 Rzeka Reda/
listopad 2012 r.
pstrąg potokowy Pseudomonas fluorescens /9 Burkholderia cepacia /4 Aeromonas hydrophila /4 Staphylococcus spp./2 Serratia spp. /2 Łowiska władysławowskie/
czerwiec 2012 r.
dorsz Aeromonas hydrophila /15
Pseudomonas fluorescens /8 Aeromonas sobria /4 Pseudomonas putida /3 Burkholderia cepacia /2 Brevidimonas vesicularis /2 Vibrio spp. /3
Proteus vulgaris /10 Plesiomonas shigelloides /1 Zatoka Gdańska/
czerwiec 2012 r.
dorsz Aeromonas hydrophila /6
Aeromonas salmonicida /2 Vibrio vulnificus /2 Pseudomonas fluorescens /2 Proteus vulgaris /9 Yersinia ruckeri /3 Rhizobium radiobacter /3 Escherichia vulneris/2 Zatoka Pucka/
czerwiec 2012 r.
dorsz Acinetobacter spp./8
Aeromonas hydrophila /7 Aeromonas salmonicida/3 Rhizobium radiobacter/3 Enterobacter spp./3 Serratia liquefaciens/3
Tabela 1. Rodzaje i gatunki bakterii izolowane z ognisk wrzodowych u troci, dorszy i pstrągów potokowych w latach 2011–2012
poszczególnych ryb staje się wskaźnikiem stopnia degradacji środowiska morskie‑
go zarówno w rejonach pełnomorskich, jak i przybrzeżnych. Badania wykonane w czerwcu 2012 r. z łowisk władysławow‑
skich, Zatoki Gdańskiej i Zatoki Puckiej wykazały, że czynniki etiologiczne zmian są te same od lat, taksony bakteryjne w więk‑
szości potencjalnie chorobotwórcze dla ryb i człowieka (tab. 1). Na zwrócenie uwagi za‑
sługuje obecność dotychczas nieizolowa‑
nych bakterii, jak: Brevidimonas, Plesio- monas i Rhizobium towarzyszących za‑
każeniom bakteryjnym, zwłaszcza u ludzi i zwierząt o osłabionym systemie immuno‑
logicznym (45, 46, 47). Jak wynika z obser‑
wacji troci i łososi w październiku i listo‑
padzie 2012 r., ryby wpływające z morza do rzek Słupi, Łupawy, Łeby i Redy mia‑
ły w większości podskórne guzy i po wej‑
ściu do rzek w ciągu kilku dni pokrywały się pleśnią i następnie ginęły. Na 300 sztuk zebranych do tarła troci w rzece Słupi je‑
dynie 60 ryb było zdrowych i zostało wy‑
korzystanych do tarła. Uzyskano od nich 60 tys. ziaren ikry. Pozostałe chore ryby zo‑
stały zutylizowane. Podobne wyniki otrzy‑
mano na innych rzekach Pomorza. Rezul‑
taty badań z 2012 r. uznano za najgorsze od wielu lat (48). Prowadzone w listopa‑
dzie 2012 r. badanie bakteriologiczne tro‑
ci z rzeki Redy z rozległymi owrzodzenia‑
mi wykazały, że czynnikiem etiologicznym tych zmian są w 80% zakażenia wieloczyn‑
nikowe wywołane przez bakterie najbar‑
dziej zjadliwe dla ryb. Identyczne zmiany chorobowe stwierdzono u pstrąga poto‑
kowego (Salmo trutta fario) w gospodar‑
stwach rybackich na lądzie, gdzie ten ga‑
tunek ryb łososiowatych jest hodowany (ryc. 20). Badanie to wskazuje na postępu‑
jące od kilkunastu lat biologiczne zanie‑
czyszczenie wód ściekami bytowymi i ko‑
munalnymi oraz środkami chemicznymi z upraw rolniczych, które dostają się do rzek podczas opadów atmosferycznych.
Potwierdzeniem tego stanu są choroby ryb w hodowlach pstrąga tęczowego, częstotli‑
wość ich występowania, patogenność bak‑
terii oraz ich oporność na działanie leków (49). Zapoczątkowane w latach 70. ubiegłe‑
go wieku wieloletnie kompleksowe badania
środowiska morskiego Bałtyku, prowadzo‑
ne w sposób stały i zorganizowany, dostar‑
czały dowodów na pogarszający się z każ‑
dym rokiem stan czystości wód morskich i nasilanie się chorób ryb.
Jak dowodzą przedstawione w tym ar‑
tykule fakty, zaangażowanie specjalistów weterynaryjnych, jak i z innych dziedzin w rozpoznawaniu stanu wód Bałtyku, jako miejsca bytowania ryb, było niema‑
łe i wniosło wiele do wyjaśnienia nega‑
tywnych i niepokojących zjawisk. Z per‑
spektywy czasu wydaje się ono jednak nie‑
kiedy syzyfową pracą albo zmarnowanym wysiłkiem, gdyż sens tej pracy okazuje się wątpliwy. Z upływem lat i coraz bogatszą informacją na omawiany tu temat ocze‑
kiwać można by korzystnych zmian, a te nie nastąpiły. Akwen Bałtyku nie tylko nie osiągnął wyższego poziomu czystości, ale wręcz staje się coraz bardziej niebezpieczny dla bytujących w nim ryb i innych zwierząt wodnych. Pewną nadzieję na istotną zmia‑
nę stanu rzeczy budzi ostatnia zapowiedź państw leżących wokół Bałtyku, w tym Pol‑
ski, które podpisały konwencję helsińską HELCOM o podjęciu działań mających do 2021 r. poprawić stan środowiska Mo‑
rza Bałtyckiego. Szczegółowy plan ratun‑
kowy dla Bałtyku ma zostać wypracowa‑
ny w październiku 2013 r. w Kopenhadze przez ministrów do spraw ochrony środo‑
wiska reprezentujących poszczególne kra‑
je bałtyckie. Nasza przynależność do Unii Europejskiej i zdecydowane egzekwowa‑
nie przez nią wywiązywania się poszcze‑
gólnych krajów z podpisanych umów po‑
zwalają oczekiwać, że ustalony program zadań, podjęte zobowiązanie, nie pozo‑
staną jedynie na papierze.
Piśmiennictwo
1. Burek H.: Technika histologiczna. PZWL, Warszawa 1975.
2. Groniowski J.: Patomorfologia. PZWL, Warszawa 1974.
3. Cheng T.: The Biology of Animal Parasites. W. B. Saun‑
ders Company, 1964.
4. Sindermann C.: Principal Diseases of Marine Fishes and Shellfish. Academic Press, New York 1970.
5. Widera L., Grawiński E.: Ziarniniakowe zapalenie mię‑
śni u dorszy bałtyckich (maszynopis). Dane niepubliko‑
wane, 1976.
6. Grawiński E.: Choroby ryb dorszowatych (Gadidae) i flą‑
drowatych (Pleuronectidae) Morza Bałtyckiego. Med. We- ter. 1978, 34, 404‑407.
Ryc. 20. Pstrąg potokowy (Salmo trutta m. fario). Rozległe ognisko wrzodowe w części grzbietowej ciała i lewej brzusznej od nasady pokrywy skrzelowej i płetwy piersiowej do płetwy odbytowej
7. Grawiński E.: Rozpoznanie etiologii i patogenezy ognisk wrzodowych i martwiczych ryb dorszowatych i flądro‑
watych Morza Bałtyckiego, 1980‑1981. Praca wykonana z funduszu postępu technicznego ZGRyb. Szczecin dla PPiUR „Szkuner” we Władysławowie. Praca niepubliko‑
wana. 1981.
8. Sindermann C.J.: Pollution – associated diseases and ab‑
normalities of fish and shellfish: a reviev. Fish.Bull. U.S.
76, 717‑749.
9. Anon. (CNEXO).: French National Centre for the Explo‑
itations of the Oceans: Ulcerations of marine fishes and mammals caught in the French coastal waters. Scientific and technical reports no 43, 1980.
10. Jensen N,J., Larsen J.L.: The ulcus – syndrome in cod (Ga‑
dus morhua). I. A pathological and histopathological stu‑
dy. Nord.Vet.-Med. 1979, 31, 222‑228.
11. Larsen J.L.,Jensen N.J.: The ulcus – syndrome in cod (Ga‑
dus morhua). II.A bacteriological investigation. Nord.Vet.- -Med. 1974, 31, 289‑296.
12. Detlefsen V.: Diseases in North Sea fishes. Helgolander Meeresunters. 1984, 37, 353‑374.
13. Mahoney J.B., Midlige F.H., Duel D.G.: A fin rot disease of marine and euryhaline fishes in the New York Bright.
Trans. Am. Fish Soc. 1973, 102, 596‑605.
14. Murchelano R.A.: The histopathology of fin rot disease in winter flounder from the New York Bright. J. Wild. Dis.
1975, 11, 263‑268.
15. Moller H.: Fish diseases in German and Danish coastal waters in summer 1980. Reports of marine research. Me- eresforschung 1981, 29, 1‑16.
16. Mearns A.J., Sherwood M.J.: Environmental aspects of fin erosion and tumors in Southern California Dover sole.
Trans. Am. Fish Sci. 1974, 103, 799‑810.
17. Grawiński E., Twardowski H., Salwa A., Falandysz J.: Bada‑
nia nad patologią ryb i środowiska wodnego polskiej strefy połowowej Bałtyku. Praca naukowo‑badawcza wykonana w Zakładzie Higieny Weterynaryjnej w Gdańsku dla Mor‑
skiego Instytutu Rybackiego w Gdyni. Gdańsk – Gdynia 1982, s. 1–115.
18. Grawiński E.: Charakterystyka mikrobiologiczna węgorza ze zmianami patologicznymi poławianego w 1981 roku na Zatoce Puckiej i Zatoce Gdańskiej. Biuletyn Morskie- go Instytutu Rybackiego. 1982, 1‑6, 14‑16.
19. Bergman A.M.: Die rote Beulenkrankheit des Aals.
Ber.K.Bayer.biol. Vers.-Stn. 1909, 2, 10‑54.
20. Colwell R.R, Grimes D.J.: Vibrio diseases of marine fish populations. Helgolander Meeresunters 1984, 37, 265‑287.
21. Grawiński E., Galbas E., Kraszewski A., Nadarkiewicz H.:
Badanie mikrobiologiczne nad etiologią choroby wrzo‑
dowej węgorzy w Zatoce Gdańskiej i Zalewie Wiślanym.
Praca badawcza wykonana w Zakładzie Higieny Wetery‑
naryjnej w Gdańsku – Oliwie na zlecenie Morskiego In‑
stytutu Rybackiego w Gdyni (maszynopis). Gdańsk – Gdy‑
nia. 1982/83, 1‑18.
22. Perkins E.J., Gilchrist J.R., Abbot O.J.: Incidence of epi‑
dermal lesion in Fish of the North – east Iris Sea area.
Nature Lond. 1971, 238, 101‑103.
23. Bucke D., Feist S., Norton M., Rolfe M.: A histopatholo‑
gical report of some epidermal anomalies of Dover sole (Solea solea L.) and other flatfish species in coastal wa‑
ters off south‑east England. J. Fish Biol. 1983, 23, 564–
24. Dethlefsen V.: Observations on fish diseases in the Ger‑578.
man Bright and their possible relation to pollution. Int.
Explor. Mer. 1980, 179, 110–117.
25. Wiklund T., Bylund G.: Skin ulcer disease of flounder (Pla‑
tichthys flesus) in the northern Baltic Sea. Dis. Aquatic Organ. 1993, 17, 165–174.
26. Wiklund T.: Skin ulcer disease of flounder (Platichthys flesus) in the Baltic Sea. BMB Publ. 1974, 15, 17–26.
27. Murchelano R.A., Bridges D.V.: Lymphocystis diseas in the winter flounder (Pseudopleuronectes americanus). J.
Wild. Dis. 1976, 12, 101–103.
28. Aneer G., Ljunberg O.: Lymphocystis disease in Baltic herring (Clupea harengus var. membras L.). J. Fish Biol.
1976, 8, 345‑350.
29. Grawiński E.: State of investigations on the etiopathoge‑
nesis of fish from the Polish Fishery Zone in the Baltic Sea. Reports of the Sea Fisheries Institute. Gdynia 1990, 22, 107–120.
30. Waluga D., Własow T., Dyner E.: Badanie nad etiopatoge‑
nezą schorzeń ryb Bałtyku. Zakład Podstawowych Nauk Rybackich ART. Olsztyn oraz Zakład Mikrobiologii i Im‑
munologii WSP w Olsztynie. (maszynopis), 1984.
31. Grawiński E., Kraszewski A.: Identyfikacja i charaktery‑
styka pałeczek Pseudomonas, Acinetobacter, Moraxella i Xanthomonas izolowanych z ryb, wody i osadów den‑
nych Bałtyku. Med. Weter. 1991, 47, 58–60.
32. Schollenberger A., Grawiński E.: Badania serologiczne dorszy łowionych w polskiej strefie rybołówstwa mor‑
skiego na Bałtyku. Med. Weter. 1992, 48, 198–200.
33. Myjak P., Szostakowska B., Pietkiewicz H., Wyszyński M., Grawiński E., Dąbrowski J., Potajałło U.: Ocurrence of anisakid larvae (Nematoda) in Marine Fish caught in the Gulf of Gdańsk and Vistula Lagoon. Estuarine eco- systems and species, Crangon– Issues of Marine Biology Centre in Gdynia, 1996, 1, 57–64.
34. Dąbrowski J., Potajałło U., Myjak P., Grawiński E.: Occur‑
rence of microorganisms pathogenic to man in fish cau‑
ght in the Gulf of Gdansk and the Vistula Lagoon. Estu- arine ecosystems and species. Crangon – Issues of Mari- ne Biology Centre in Gdynia, 1996, 1, 31–36.
35. Grawiński E., Potajałło U., Dąbrowski J., Myjak P.: Occur‑
rence of pathological changes in fish caught in the Gulf of Gdańsk and the Vistula Lagoon over the period 1987–
1992. Estuarine ecosystems and species. Crangon – issues of Marine Biology Centre in Gdynia, 1996, 1, 123–127.
36. Grawiński E.: The determination of the current state and temporal pathological changes in fish based on microbio‑
logical studies. W: The Gulf of Gdańsk. The state of envi- ronment in 1992, IOŚ, Warszawa, 1995, s. 57–67.
37. Stanek E.: Problemy wykorzystania statku badawcze‑
go “Profesor Siedlecki”. Technika i Gospodarka Morska 1989, 7, 346–348.
38. Grawiński E., Dąbrowski J., Potajałło U.: Infections factors isolated from fish caught in the Gulf of Gdańsk and Vi‑
stula Lagoon in 1991–1994. Oceanological Studies. 1998, 4, 59–75.
39. Myjak P., Szostakowska B., Wyszyński M., Pietkiewicz H., Wojciechowski J., Podolska., Rokicki J.: Occurrence of Anisakis simplex larvae in herring from the Southern Baltic Sea. Proceedings of Polish – Swedish Symposium on Baltic Coastal Fisheries. Resources and management, 2–3 Apr. 1996, 139–141.
40. Szostakowska B., Myjak P., Wyszyński M., Pietkiewicz H., Rokicki J.:Prevalance of Anisakis nematodes in fish from Southern Baltic Sea. Pol. J. Microbiol. 2005, 54, 41‑45.
41. Guz L., Studzińska M.B., Sadzikowski A.B., Gundłach J.L.: Larwy anisakis simplex w wędzonych śledziach. Ann.
UMCS Lublin 2005, 11, 88‑93.
42. Grawiński E., Podolska M., Kozińska A., Pękala A.: Bak‑
terie chorobotwórcze dla ryb i człowieka izolowane od dorszy bałtyckich. Życie Wet. 2009, 84, 409‑416.
43. Postępy w diagnostyce bakteryjnych chorób ryb. Materia- ły konferencji naukowej. Państwowy Instytut Weteryna‑
ryjny. Puławy, 12–14 listopada 2002.
44. Kozinska A., Pękala A.: Przegląd najważniejszych metod badawczych w diagnostyce bakteryjnych chorób ryb.: Wi- rusowe i bakteryjne choroby ryb. Aktualne zagadnienia.
PIWet.‑PIB, Puławy 2007, s. 35‑46.
45. Cain J.R.: A cause of septicaemia caused by Agrobacte‑
rium radiobacter. J. Infect. 1988, 16, 205‑206.
46. Gruszecki A.C., Armstrong S.H., Waites K.B.: Rhizobium radiobacter bacteriemia and its detection in the clinical laboratory. Clin. Microbiol. Newsletter. 2002, 24, 151–155.
47. Namdari H., Hamzavi S., Peairs R.R.; Rhizobium (Agro‑
bacterium) radiobacter identified as a cause of chronic endopthalmitis subsequent to cataract extraction. J.Clin.
Microbiol. 2003, 41, 3998–4000.
48. Pazda R.: (informacja ustna), OZ PZW Słupsk, 2012.
49. Kozińska A.: Dominant pathogenic species of mesophi‑
lic aeromonas isolated from diseases and health fish cul‑
ture in Poland. J. Fish Dis. 2007, 30, 291–301.
Dr Edward Grawiński, e-mail: edward.grawinski@ep.pl
O
dobrostanie zwierząt zwykle mówi się w kontekście zwierząt gospodar‑skich i towarzyszących, do których zalicza‑
ją się przede wszystkim kręgowce wyższe, ssaki i ptaki. Tymczasem na świecie coraz większą popularnością cieszy się także chów kręgowców niższych, przede wszyst‑
kim ryb, a także gadów i płazów. Mowa tu przede wszystkim o hodowli hobbystycz‑
nej, aczkolwiek zarówno ryby, jak i niektóre
gady hodowane są także komercyjnie, dla pozyskania produktów (mięso, skóra).
Liczba osobników z gatunków znajdu‑
jących się w rękach prywatnych właści‑
cieli jest znaczna, choć ze zrozumiałych względów trudna do oszacowania. We‑
dług danych opracowanych przez orga‑
nizację ENDCAP do krajów Unii Euro‑
pejskiej w samym tylko 2009 r. importo‑
wano między 6 a 10 mln żywych gadów (1). W Stanach Zjednoczonych Ameryki w rękach prywatnych jest prawdopodob‑
nie około 9 mln gadów i płazów (2). Na‑
tomiast aż ok. 2 mln osób na świecie po‑
siada akwaria morskie (3).
Podobnie jak w przypadku innych zwie‑
rząt utrzymywanych przez człowieka, krę‑
gowce niższe mogą przejawiać różny sto‑
pień tolerancji w stosunku do środowiska sztucznego, w którym przebywają. Wystę‑
puje u nich również zjawisko stresu1. Jak wiadomo, zmieniony, nietypowy behawior jest jednym z przejawów stresu (4). Zacho‑
wanie się ryb, płazów i gadów nie jest jed‑
nak takim samym indykatorem patolo‑
gii (bez względu na jej źródło), jak jest to w przypadku ssaków i ptaków. Obserwa‑
cja zachowań zwierząt w akwariach, ter‑
rariach, basenach oceanariów itd. wymaga
bardzo specjalistycznej wiedzy biologicznej i spostrzegawczości, a także zrozumienia, że są to organizmy odmienne i funkcjo‑
nujące inaczej niż (najlepiej chyba znane) ssaki. O tych różnicach i specyfice kręgow‑
ców niższych będzie mowa w tym artykule.
Podstawy specyfiki biologicznej kręgowców niższych
Żyjące współcześnie kręgowce niższe mają bardzo długą historię. Pojawiając się ok.
500 mln lat temu ryby, są najstarszą grupą spośród omawianych tu zwierząt. Pierw‑
sze gady znane są z okresu karbonu, tj.
ok. 300 mln lat temu. Natomiast najwcze‑
śniejsze płazy (podobnie zresztą jak ssaki) pojawiły się w okresie triasu, czyli przed ok. 200–250 mln lat (5).
Cechą wszystkich kręgowców niższych, która determinuje procesy życiowe i oby‑
czaje tych zwierząt jest uzależnienie od temperatury środowiska zewnętrznego (ektotermia). Ciepło pozyskane z otocze‑
nia (albo dzięki promieniom słonecznym, albo pośrednio, od nagrzanych obiektów) niezbędne jest dla aktywności zwierzęcia.
Nie oznacza to jednak, iż organizmy krę‑
gowców niższych są bierne i w ogóle nie
Zachowanie się niższych kręgowców trzymanych przez człowieka
jako wskaźnik ich dobrostanu
Tadeusz Kaleta
z Katedry Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt, Wydziału Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie
Behavior of captive lower vertebrates as an indicator of animal welfare
Kaleta T., Department of Genetics and Animal Breeding, Faculty of Animal Science, Warsaw University of Life Sciences – SGGW
The main topic of this paper is an application of stress and disease behavior observed in lower verte- brates kept by man, as a key indicator of their wel- fare. Undoubtedly fishes, amphibians and reptiles normally perform activities which are quite differ- ent in comparison with the higher vertebrates (birds and mammals). In the present paper these activities were outlined emphasizing some biological peculi- arities making interpretation of behavior difficult.
The second point is short discussion about mean- ing of animal welfare when lower vertebrates kept as pets or commercially used animals are considered.
Finally, this paper delivers description of some cas- es of an abnormal behavior in fishes, amphibians and reptiles (e.g. posture, locomotive activity, aggres- sion), which results from environmental inadequa- cies or health problems. It seems that these forms of behavior can be candidates for indicators of an- imal welfare upset.
Keywords: lower vertebrates, fishes, amphibians, reptiles, behavior, welfare.
1 Zjawisko stresu u zwierząt dzikich i problemy z nim związane zostały szerzej przedstawione w moim artykule w „Życiu Weterynaryjnym” nr 1/84 w 2009 r.
