Уладзимир глушакой: актуальныя грамадския праглемы праз прызму литаратурнага твора

Дзмитрый Клябанау

Уладзимир глушакой: актуальныя

грамадския праглемы праз

прызму литаратурнага твора

2014

P R Z E G L A D W S C H O D N IO E U R O P E JS K I V /2 2014: 137 -1 5 4 ДЗМГТРЫШ КляБАНАу Я гелон сю у ш версггэт

УЛАД31М1Р ГЛУШАКОУ:

АКТУАЛЬНЫЯ ГРАМАДСК1Я ПРАБЛЕМЫ

ПРАЗ ПРЫЗМУ Л1ТАРАТУРНАГА ТВОРА

Uladzimir Hlusakou: current social issues - through the prism of literature

Ke y w o r d s: Belarusian journalism , social them atic, ecological problem s, ecology o f a person,

provincial images, opposition between urban and countryside area, connections between different generations, historical past, heritage and the present

Ab s t r a c t: Uladzim ir Hlusakou is one o f the well-known Belarusian writers o f the last

20 years o f the 20th century. The current article is about some o f his prosaic and journalism works. Hlusakou uses his journalist experience in his literary work. Talking about his charac­ ters, he notices the sm allest details o f the Human daily life w hich helps him to understand the inner w orld o f the man, his essence. It is not only about appearance, clothes and manners, but it also makes certain markers to understand how to treat the characters. Hlusakou tries to find the m ost clear and apt ways to express his way o f perception o f reality and also his life position. The w riter tells the reader about the nature o f daily life events, social and political phenomena, showing the broad range o f options in making decisions in m odern life circum ­ stances.

Публщыстыка - выдатны спосаб вызначэння аутарам сваей грамадскай пазщьп, месца у Дстэме каардынат, у стасунках з навакольным светам i рэчакнасцю. Менавгга таму сацыялшгвктыка трактуе публщыстычны тэкст як з’яву перш за усе сацыяльную, чыiмi характэрнымi прыкметамi з’яуляюцца камуткатыуная значнасць, сацыяльная ацэначнасць, насычаны змест i разам з тым ашчадны падыход да выкарыстання моуных сродкау, адметны характар эксп рэО унасщ (дарэчы , абумоулены актыуным узаемадзеяннем публiцыстыкi з мастацкаю лггаратураю, у вынiку чаго адбываецца засваенне i iнтэрпрэтацыя публiцыстамi - лiтаратарамi i журналiстамi - напрацаваных пакаленнямi тсьменш кау сродкау маста- цкай выразнасщ i прыемау эмацыянальнага уздзеяння). Публщыстычнаму тэксту уласцiвая разнароднасць, аднак у той жа час i наяунасць агульных крытэрыяу i адпаведнасць агульным законам стварэння лiтаратурнага

1З8 Дзмирый Kлябaнaÿ

твopy. Aкypaт y iмкнeннi гapмaнiчнa cпaлyчыць нacлeдaвaннe пэÿным yзopaм (пepш зa ÿcë, мaeццa та ÿвaзe жaнpaвaя cтpyктypa, aлe тaкcaмa не без знaчэння i pэдaкцыйнaя пaлiтыкa, i aгyльны тoн выдaння, i aгyль- нaлiтapaтypны кaнтэкcт) з экcпpэciÿнacцю i эфeктыÿным yздзeяннeм та эмaцыянaльнa-paзyмoвyю cфepy aÿдытopыi - о т е ц ы ^ ^ пyблiцыcтычнaгa твopy. Iнaкш кaжyчы, aднa з гaлoÿныx зaдaч пyблiцыcтa - craapŁm^ ciнтэз iнфapмaтыÿнacцi i жывacцi aпoвeдy, зaймaльнacцi.

Улaдзiмip Глyшaкoÿ - пpaзaiк, пyблiцыcт, лaÿpэaт Дзяpжaÿнaй ^ э м и Бeлapyci iмя K. Kaлiнoÿcкaгa - aднa з пpыкмeтныx acoбaÿ y cyчacнaй бeлapycкaй лiтapaтypы. З яго iмeм звязaнae paзвiццë пepш зa ÿcë жypнaлicцкae i мacтaцкae пyблiцыcтыкi aпoшняй чвэpцi XX cтaгoддзя, кaлi выйшлi ягo дaкyмeнтaльныя aпoвecцi i paмaны, шмaтлiкiя apтыкyлы i rnpbicbi caцыяльнae, гpaмaдcкa-пaлiтычнae, кpaязнaÿчae i экaлaгiчнae тэмaтыкi ÿ чacoпicax „Hëмaн”, „Пoлымя”, „M aлaдocць”, „Бeлapycь”, „Paбoтнiцa i cялянкa”, шэpaгy гaзeт, aльмaнaxax „Kpoкi”, ,^paurna” i mm. Ч acткa з вы дaдзeны x y 1990-ыя гaды нapы caÿ i aпaвядaнняÿ („H aкaнaвaннe” , „Aбyджaць y чaлaвeкy чaлaвeкa”) пaзнeй yвaйшлa ÿ збopнiкi „Бeлapycь м aлaдaя” (1998) i „Hoвaя Б eлapycь” (2001), выдaдзeныя ÿ caaÿтapcтвe з Baciлëм Шыpкo i Улaдзiмipaм Bялiчкaм.

У 1970-80 гaды, кaлi aдбывaлacя cтaнaÿлeннe Улaдзiмipa Глyшaкoвa як пyблiцыcтa i як пpaзaiкa, y бeлapycкaй caцpэaлicтычнaй лiтapaтypы пyблiцыcтыкa няpэдкa paзглядaлacя як нeaд’eмнaя чacткa гpaмaдcкa- пaлiтычнae дзeйнacцi, aднoй з гaлoÿныx мэтaÿ якoй былo ÿзмoцнeнae iдэaлaгiчнae ÿздзeяннe нa aдpacaтa (Гopoxoв 1981, 99). Лiчылacя, штo любaя тэмa - фiлacoфcкaя, мapaльнa-этычнaя, экaнaмiчнaя - y публь цыcтыцы aбaвязкoвa aтpымлiвae пaлiтычнae (iдэaлaгiчнae) acэнcaвaннe. M eнaвiтa з тaкix пaзiцы й пaды xoдзiлa дa пyблiцы cты чнaгa твopa i лiтapaтypaзнaÿcтвa: тpaктyючы публщьютыку як cпeцыфiчны тып дзeйнacцi i paзнaвiднacць тэкcтaÿ, дacлeдчыкi cцвяpджaлi poднacнacць жypнaлicтыкi i пyблiцыcтыкi як фopмaÿ гpaмaдcкaй cвядoмacцi i фaктapaÿ гpaмaдcкaгa жыцця. Taмy цaлкaм лaгiчным ÿяÿляeццa выкapыcтaннe Улaдзiмipaм Глyшaкoвым тaкoгa кш тaлтy пaдыxoдaÿ дa cтвapэння i пyблiцыcтычнaгa, i пpaзaiчнaгa твopa (aпoвecцi i paмaны „Haceннe”, „Цëплae лicцe тaпoляÿ”, „Kpacaвaннe кaлiны”, „Ha кpyгi cвae” „Pacплaтa”).

Жypнaлicцкi дocвeд дaпaмaгae Улaдзiмipy Глyшaкoвy, cтвapaючы вoбpaзы cвaix гepoяÿ, звяpтaць yвaгy нa, здaвaлacя б, мaлaicтoтныя дэтaлi, якiя, тым не менш, нaбывaюць cвaë знaчэннe, кaлi гaвopкa iдзe пpa pacкpыццë ÿнyтpaнaгa cвeтy acoбы, чaлaвeчae cyтнacцi. Taкaя ÿвaгa дa дэтaляÿ пpaяÿляeццa не толью ÿ aпicaннi знeшнacцi, вoпpaткi, мaнepы пaвoдзiнaÿ, aлe i з ^ л я е ц щ мoцным iнcтpyмeнтaм cyгecтыi - дacвeдчaнae жypнa- лicцкae вoкa пpызвычaeнae aдкiдaць вoнкaвae i iмкнyццa ÿбaчыць зa iм

Уладзiмiр Глушакоу: Актуалъныы грамадсюя праблемыг. ₁₃₉ менавтга унутранае напауненне. Падыход да характарыстыю герояу у Глушакова тыпова журнашсцю - з выкарыстаннем ашчадных 1 адначасова трапных моуных формул з высокаю канцэнтрацыяй ацэначнасщ, што выразна паказвае аутарскае стауленне 1 месца героя у с1стэме каардынатау не тольк твора, але 1 тсьменнщкай иерархи каштоунасцяу: Д ем ьян Сукач ж енился поздно - н а тридцать девятом году. О бзавестись сем ьей м еш али то война, то арм ия [...], то целина, то лесоразработки в Карелии... Когда притом ился гоняться за длинны м рублем, вернулся к одинокой и уж е тяж ело больш ой старухе-м атери в О стровецк (Глушаков 1987, 34). Рэмарка „притомился гоняться за длинным рублем” выразна паказвае стауленне аутара да 1мкнення героя зарабщь - Глушакоу, в1даць, бачыць у сва1м персанажы несумненную перавагу матэрыяльнага над духоуным, да таго ж, гэты матэрыял1зм прымушае шукаць шчасця у далёких краях, што, у сваю чаргу, падсвядома успрымаецца як здрада роднай зямл1. Негатыу у аднос1нах да героя замацоуваецца стварэннем - няхай нават 1 фатаграф1чна дакладнага - партрэту героя: [...] зам атер ел [...] н о с больш ой, пористы й, с ф и олетовы м и п рож и лкам и от л ев ы х рублей к аза лс я вы леп л ен н ы м из п л асти л и н а и косо п ри ставлен н ы м к л и ц у [...] Х оди л л ет о м и зи м о й Д е м ь я н в зе л е н о м в ы ц в е т ш е м к и теле и ял о вь и х сап огах - все по деш евке к уп лен о н а толч ке с рук у отставного и н тен д ан та (Глуш аков 1987, 35). Часам у стварэнт Уладз1м1рам Глушаковым вобразау прасочваецца уплыу мележаускай традыцьп. Так, у рамане „Красаванне кал1ны” вобраз Сукача нечым нагадвае вобраз старога Глушака з „Людзей на балоце” : тая ж прагавтгасць нажывы, тая ж неласкавасць да людзей, асабл1ва да жанчын, нават прозв1шча Сукач адсылае да Яух1ма Карча: „Старший Сукач, одобряя в душе поведение сыновей, считал мужскую жестоковатость и грубоватинку даже по отношению к матери нормой” (Глушаков 1987, 35). Проза Уладз1м1ра Глушакова моцна звязаная з малой радз1маю аутара - Давыд-Гарадоччынаю, аутар насычае аповесщ 1 раманы мясцовым каларытам, узгадвае факты 1 падзе1 з г1сторы1 родных мясц1н, з зам1ла- ваннем уз1раецца у знаёмыя з дзяц1нства краяв1ды. Так, л1рычныя адступленн1 у аповесц1 „Расплата” знаёмяць чытача з геаграф1яй 1 г1сто- рыяй Стол1нскага краю, з прыгажосцю палеск1х абшарау над Прыпяццю 1 Гарынню, уводзяць у свет дз1цячых успам1нау, дзе знайшлося месца 1 кранальным 1 чулым згадкам пра бацькоу галоунага героя, 1 паранейшаму нязводным традыц^тям святкавання народных святау.

140 Дзмирый Клябанау Знайшоу свае адлюстраванне у прозе Глушакова 1 ягоны досвед працы на вытворчасщ - так, аповесць „Цёплае л1сце таполяу” распавядае пра станауленне асобы аутара - хлопца з палескае правшцьп, як1, прайшоушы праз вайсковую службу, шукае свайго шляху, рэал1зуючы сябе на буйным прадпрыемстве. Тая акал1чнасць, што аповед пабудаваны на асаб1стым лёсе аутара, дае чытачу магчымасць не тольк1 атрымаць давол1 поунае уяуленне пра Уладз1м1ра Глушакова як звычайнага чалавека працы, але 1 пазнаць у атсаны х кал1з1ях сябе, бо Глушакоу 1мкнецца стварыць менав1та тыповы партрэт пакалення 1960-х, што выходзщь са сва1х вёсак 1 мястэчак 1 будуе новае жыццё, юруючыся новым1 - узвышаным1 - вдэаламБ Тут 1 гартаванне характару, 1 здабыванне новых ведау 1 уменняу, 1, вядома, канвеер: „На вестовом табло над конвейерной лентой победно подмигивали мне точечки шести цифр: 103:121. 103 - по плану, 121 - сделано. Не сразу сообразил, что план смена перевыполнила на восемнадцать тракторов” (Глушаков 1984, 14). Больш удалым1 з пункту гледжання мастацюх вартасцяу з’яуляюцца творы, у як1х Уладз1м1р Глушакоу распавядае пра тое, што для яго найбольш аргатчна, - пра жыццё у невял1чк1м гарадку, пра беларускую правшцыю, пра тыя праблемы асаб1стага, сацыяльнага, экалапчнага характару, з як1м1 сутыкаюцца жыхары Палесся штодня. Таму зуЛм невы падкова згаданы я аповесц1 1 рам аны вы значае „св о й скасц ь” - спакойны, нават 1нтымны аповед, дакументальнасць, распавяданне ад першае асобы пра здарэн т з асаб1стага жыцця, стварэнне такое звыклае для беларускага чытача карц1ны штодзённага жыцця - бл1зкае 1 зразумелае ужо таму, што шмат як1я жыццёвыя с1туацы1, праблемы, што паустаюць на старонках прозы „пагарынскага х ратста”, з ’яуляюцца тыповым1, добра знаёмым1, перажытым1 пасляваенным1 пакаленням1 беларусау. Так, не у адной беларускай хаце адбылася размова, падобная да той, што мела месца у жыцц1 героя аповесц1 „Насенне” - самога Уладз1м1ра Сцяпанав1ча: ,Дем ехать вчиться на колхозника - поступай в финансовый институт. Поедем. С деньгами. Выучишься - тузом будешь!.. - и понимающе криво усмехнулся, чтобы тут же добавить: - Не хочешь в институт - женись [...]” (Глушаков 1981, 194). ЛИаратурны твор не тольк адлюстроувае мастацк1 свет аутара, яго уменн1 карыстацца вобразным1 сродкам1 мовы, ствараць адмысловыя тэкставыя структуры. Гэта таксама магчымасць выказаць набалелае, заявщь пра сваё персанальнае светауспрыманне, выявщь 1 данесщ як да мага больш шырокай аудыторы1 уласную паз1цыю па найбольш важных для аутара праблемах. Так, на прыкладзе уласнае сям’1 тсьм енш к закранае 1 надзвычай вострую для пасляваеннай БеларуЛ праблему сувяз1 пам1ж пакаленням1, трываласць якой не праходзщь ш м а т л т х выпрабаванняу

Улaдзiмip Глушйкоу: Aктуaльныlя гpaмaдскiя npaблемыl. ₁₄₁

- цяжкаю пpaцaю, злoÿжывaннeм aлкaгoлeм з пpычыны нeзaдaвoлeнacцi ÿлacным жыццëм (caпpaÿдны бiч бeлapycкaй вëcкi, што няÿмoльнa здaвaлa cвae пaзiцыi та кapыcць гopaдa), бяcкoнцымi cпpoбaмi CTapora пaкaлeння збyдaвaць дaбpaбыт, чacaм не нaдтa выбipaючы cpoдкi дacягнeння пacтaÿлeнaй мэты (вяcкoÿцы не гpэбyюць стекуляцыяй, кpaдзяжoм, пaдмaнaм, aбыxoдaм зaкoнaÿ) i iмкнeннeм мaлaдoгa пaкaлeння, чые погляды нa жыццë ÿвaxoдзяць y канфлшт ca звычaямi пaкaлeння бaцькoÿ, выбщца нa ÿлacнyю дapoгy, якaя нетазбежта вядзе пpэч aд пapoгa poднae xaты i, вывoдзячы нa шыpoкi пpacтop, poбiць пaзнeй aмaль нeмaгчымым вяpтaннe нaзaд. Пpa гэтa вeдae мaцi гaлoÿнaгa гepoя „Haceння”, ^ а гэтa вeдae i ягoны бaцькa, i тaмy poбiццa aдчaйнaя cпpoбa aбapaнiць мaлaдзëнa aд выпpaбaвaнняÿ вялшага cвeтy, зaтpымaць пpы caбe - тaм, дзе ÿcë знaëмa, дзе кн у е пэÿны лaд жыцця, дзе мoжнa дacягнyць дaбpaбытy знaнымi i выпpaбaвaнымi cпocaбaмi - кaб бaцькoÿcкae cэpцa не тpымцeлa, не нeпaкoiлacя: „Пoдoждaл бы бaтькy... Пoгoвopить xoтeл c тoбoй вce эти годы. И пить cran меньше... Cлaбый coвceм cтaл [...] - И пpaвдa, cынoк, ocтaньcя. Дypocть выкинуть из гoлoвы вpeмья бyлo. Ш м c бaтькoм как- нибудь уже дoживaть век - вaм только нaчинaть” (Глyшaкoв 1981, 192).

Дле ^аб н ы м пaпяpэднiм пaкaлeннeм cцeжкi не надта пacyюць мaлaдoмy пaкaлeнню, i пpычыны тaмy poзныя. Aднa з тaкix пpычын - aдcyтнacць пepcпeктыÿ, жaдaннe жыць пa-iншaмy ды i ÿ iншым мecцы - y гopaдзe:

- Cвeт, что в гopoдe делаеш ь? H e в двopн и чи xax?

- Заколуп ал ты! H a ч аго во м н еш е CвeтЕ. Tyт бы то п т ал а киpзЕЧЕми н ав оз де п ат о к у BeДpЕMИ TЕCKЕЛЕ д с м с й , Е т а к - в ш у б к е, и м п0p т н ы x CЕПCЖKЕX, гopoдcкЕя (Г луш аксв 1984, 33).

Cяpoд пpычын - i cyпяpэчнacцi мapaльнaгa xapa^apy: маладыя пpaз cтpaтy моцнай cyвязi з зямлëю i пacтyпoвae зшкненне гacпaдapcкae жылкi, якая дазваляе нeкaтopым вяcкoÿцaм пpымpyжвaць вочы на пapyшэннe зaбapoнaÿ нaчaльcтвa i дбаць ^ а ÿлacны дaбpaбыт, не пpымaюць такога падыкоду:

Я к y caл п олзущ и е в cTOpony губы , п oд д epж и вaл з а тp яcy щ и ecя п лечи мать и м олчал. П одм ы вало е т ю ж е ceк y н д y о бн адеж и ть как-то м ать, пом очь ей вo cп p ян y ть дyxoм. Д ля этого н уж но бы ло голтать ей. H o ни п oк pи ви ть душ ой т e п e p ь , н и , т е м б о л е е , c o г л Е c и т ь c я п o ex Е ть т o p гo в Е т ь я н е мог. [ ...] CвopЕЧивЕTь кульки и м epять лож ечкой ceмeнЕ - это что... как в глаза лю дям cм oтpeть? (Глуш аков 1981, 193-194)

He абмшаецца мaÿчaннeм i вocтpaя пpaблeмa cyпpaцьcтaяння вëcкi i гopaдa - па cy m ach , адна з гaлoÿныx aбвacтpэння кaнфiктy пaкaлeнняÿ. Для бeлapycкaй pэчaicнacцi 60-70-x гaдoÿ XX стагоддзя мacaвы cыxoд

142 Дзм1трый Клябанау жыхароу вёск1 у горад стау прычынаю усё больш адчувальнага заняпаду прав1нцы1, пам1рання вёск1, зраб1лася яшчэ больш зауваж альнаю 1 сацыяльная няроунасць пам1ж вяскоуцам1 1 гараджанам1. М аладое пакаленне стала бачыць свае перспектывы менав1та на гарадск1м бруку, а вёска усё часцей пачала набываць сумны статус „бесперспектыунай”. Менав1та таму гэтая балючая сацыяльная праблема антагашзму пам1ж вёскаю 1 горадам часта сустракаецца на старонках творау Глушакова: - Н ем а куды! Н е дозволен о н ам бульбу! Я ком у говорю - не дозволено!.. Усек? - ки п яти л ся ш о ф ер и к перед ры ж еусы м , которы й засту п и л ем у д орогу и не д авал п ройти к м аш ине. - А им в города - дозволено?.. К абанов, спраш иваю , в сп орти вн ы х сум ках дозволено перевозить?! - взревел дю ж ий д я д ь ка [...] показы вая н а сб и ты е п л о т н о й м а с с о й в о к н а х б о л о н ь е в ы е к у р т о ч к и , м о х е р о в ы е к о ф т о ч к и и ш апочки. - Н е п о сею поле д а не сд ам государству молоко д а м ясо - тр асц у якую будете ку сать в свои х городах?! [... ] Д ал и вам колхозы роскош ь, такую вашу... (Глуш аков 1990, 179-180). П1сьменн1к вельм1 востра адчувае нястомную барацьбу двух пачаткау - гарадскога 1 сельскага, 1 нягледзячы на тое, што ужо шмат гадоу жыве у горадзе, не забыуся на свае вясковыя каран1, па-ранейшаму адчувае моцную сувязь з малою радз1маю. Менав1та таму, здаецца, Глушакоу 1 не саромеецца паказаць сутнасць гэтага канфл1кту: горад як бы параз1туе на вёсцы, выкарыстоувае яе, высмоктваючы усе сок1, заб1раючы моладзь, спажываючы плён працы вяскоуцау, плоцячы за усё гэта пагардаю. Таму 1 вёска не надта шануе горад - п1сьменн1к выразна паказвае гэта, акрэсл1ваючы гараджанау у аутобусе „шчыльнаю масаю куртак, кофтачак 1 шапачак”, а герой рамана, думаючы пра сваё жыццё у горадзе, пра адарванасць ад зямл1, ад роднага карэння, не можа пазбыцца згрызотау сумлення: Р ы ж еусом у пред л ож и ли м есто, но он даж е не оглянулся н а голос и грузно ш м я к н у л с я н а с в о и м е ш к и п о с р е д и п р о х о д а . С л у ч а й н о в зг л я д М а к а р а споткнулся о ки сть его п рав ой руки: он а бы ла куцая - без п альцев. С этого м о м ен та до сам ы х Т еребличей, где н ап ори сты й р ы ж еусы й д я д ька вы лезет, М акар не м о г отд елаться о т переп олн и вш его его ч у в ства вины не только п е р е д э т и м и н в а л и д о м ... «К уд а еду? - п о д с а с ы в а л о и зн у тр и . О т в е т а не н аходилось. - В город... (Глуш аков 1990, 180). Уладз1м1р Глушакоу будуе ап1санн1 моладз1, што пак1дае родныя мясц1ны, каб шукаць свайго шчасця у горадзе, на кантрасце з вобразам! вяскоуцау, дадаючы элемент сугесты1, каб зазначыць, што гэты вонкавы кантраст на

Улaдзiмip Глушйкоу: Aктуaльныlя гpaмaдcкiя npaблемыl. ₁₄₃

caмaй cпpaвe з ’яÿляeццa aдлюcтpaвaннeм poзнiцы пaмiж пpaÿдзiвacцю, aÿтэнтычнacцю i, aдпaвeднa, нaпoÿнeнacцю cэнcaм жыцця ÿ вëcцы i iлюзopнacцю, штyчнacцю i нeйкaй нecaпpaÿднacцю жыцця гapaдcкoгa.

P aзн oм acтaя лю дcкaя тo л п a у к p ы л ьц a в ocн o в н o м cocтo ял a из пpoвoж aю щ иx: cтapикoв под xм eлькoм , c зaтyш eн н ы м и oк ypкaм и в у г о д т х губ, ж eн щ и н в c e л ь м a г o в c к и x т e л o гp e й к a x и н a д в и н y т ы x n a л с б п л a т к a x , п o cт o я н н o п p я ч y щ и x н e ч y в c тв и тe л ь н ы e к х одод у p y к и в pyкaвa. [...] O тъ eзж aю щ и e - н e c к o л ь к o д e в ч a т в ш y б a x и з и c к y c c т в e н н o г o м e x a , г л a д к o л и ц ы x , c в ы щ и п aн н ы м и б poвям и, и тpи м ecт н ы x п apн я - дepж aтcя c н aп y cкн o й cтpoгocтью , чoп opнo и пoчeм y-тo вce вpeм я к pи вятcя, будто cтecн яю тcя cвoeй нeпoxoж ecти p яд o м c poди тeлям и , кoтopы e д с пocлeдн eгo д epж aт в чepны x, изypoд oвaн н ы x p a б с т с й pyкax p a ^ y r a e aв сc ь к и и caк всяж и c caлoм , м яcсм , гpибaм и, яб лскaм и ... (Глyш aксв 1987, 32).

Cтapэйшae пaкaлeннe бaлючa пepaжывae paшэннe мoлaдзi пaкiнyць poдныя м яодты, icцi пa жыццi нязнaнымi cцeжкaмi. Taмy нямa нiчoгa дзiÿнaгa, што бaлiць дyшa ÿ гepoя paмaнa „Kpacaвaннe т л т ы ” Tpaфiмa Цiмaфeeвiчa üpa нeÿлaдкaвaнae гapaдcкoe жыццë дaчкi Taмapы, тaмy бaцькa гaлoÿнaгa гepoя aпoвecцi „Haceннe” нe знaxoдзiць у caбe нi фiзiчныx, aнi мapaльныx cin пpыняць paшэннe cынa icцi та жыццi iншым шляxaм, aдкiнyÿшы бaцькoÿcкiя пpaпaнoвы.

Пpoзa Глyшaкoвa нociць выpaзны ÿплыÿ ягoнaгa дocвeдy як жypнaлicтa i пyблiцыcтa - ягo aпoвecцям i paмaнaм yлacцiвaя пyблiцыcтычнaя п aлeм iчн acц ь, пэÿнaя cтpы м aнacць, нaвaт aш чaднacць aпoвeдy, выкapыcтaннe aдпaвeдныx мoÿныx cpoдкaÿ, што няpэдкa нaдaюць твopaм aдмыcлoвae гyчaннe пpaблeмнaгa apтыкyлa цi кpaязнaÿчaгa m puca. Taк, дыcкyciя гepoяÿ paмaнa „Kpacaвaннe т а л т ы ” нaкoнт выкapыcтaння мiнepaльныx yгнaeнняÿ i poзныx мeтaдaÿ aпpaцoÿкi г ^ б ы aтpымлiвae тыпoвa пyблiцыcтычнae гyчaннe - та cyтнacцi, тaкaя paзмoвa выдaтнa ÿпicaлacя б у кaнвy пpaблeмнaгa apтыкyлa цi нapыca, пpыcвeчaнaгa пpaблeмaм зeмлeкapыcтaння i экaлoгii нaвaкoльнaгa acяpoддзя:

- A я т a к cкaж y: я д с cиx nop бeз т в с e й ф им ии сб xсд и лcя, a зapaз бы и с т п л y гa c p a д o c т ь ю сткaзaл cя! Д с ч e гс м ы зe м л ю д с в e л и , a?.. T pyщ и м ee ксл ecaм и , п ep eти p aeм в пы ль, п oдpeзaeм в нeй н сж aм и п сc л eд н и й ж и вoй p с c т с к , ксpeньчик, a и ть o m ж ивaя, p as кaж ин гсд poдить?! [...]

- З eм л e н у ж н ы зa б o тa и лacкa, a ne та л ьто нayкa. [...] A нaш e П oлecьe? C кaк и x eтс Hop y ïïac ту т зaвeл и cя п ы льн ы e бypи?.. X в aги т - н aм axaлиcя. Tы, гpaм oтeй, cлы xaл чтс-н и бyд ь üpo p aв н св e cи e в п pи poдe? [...] Знaчит, у m c тут, m П сл ecьe, ш aгк сe o to, p aв н св e cи e eтс. [...] П pи вы кли , пoн и м aeш ь, дaвaй- дaвaй, a п pи pсд a, o m тaкoй cп eш ки r n тe p п и т (Глyш aкoв 1987, 2 0 -2 1 ).

144 Дзмирый Kлябaнaÿ

Глушакову ÿлacцiвaя трады цы йнасць, а часам i кaнcеpвaты ÿнacць у падыходзе да вы бару тэмы i pэaлiзaцы i задач, а ягоны досвед журналкцкай працы выразна aдбiвaеццa на падыходзе да асвятлення абранае тэмы i выкарыстання адпаведных лiтapaтуpных cpoдкaÿ у публь цыстычным - кpэaлiзaвaным - тэксце (напрыклад, у якасщ кpэaлiзуючых элементaÿ у артыкуле „Арандатары i гаспадары” выкapыcтoÿвaюццa мoÿныя i сштаккчныя cpoдкi афармлення тэксту (дыялоп, дыялектызмы, пpacтaмoÿi, перадача мaÿленчaй адмысловасщ геpoяÿ) iлюcтpaцыйны матэрыял („Арандатары i гаспадары”, „ Б л т ”, „Kaлi душа балщь, не ÿcë згублена...”, „Пaлеcкi Кщ еж-горад” i iнш.), aктыÿнaе выкарыстанне дэйктычнай функцыi нaзвaÿ). Закладзеныя ÿ творы aÿтapcкiя iнтэнцыi пададзеныя экcплiцытнa, стварэнне карцшы pэчaicнacцi iдзе праз перадачу думак, пaчуццяÿ непасрэдных удзельнiкaÿ падзей, а аутарскае cтaÿленне да праблемы, што сталася падставаю для выступу, вщавочнае, выразна бачнае чытачу, дае магчымасць як бы cуaднеcцi прапанаваныя публiцыcтaм кaштoÿнacныя apыенцipы са cвaiмi ÿлacнымi i сфармаваць дзякуючы гэтаму адэкватую ацэнку aпicaнaй у артыкуле рэчакнасцк

Напрыканцы 1980-х гaдoÿ ктотныя змены ÿ гpaмaдcкa-пaлiтычным cтaнoвiшчы на Белapуci ÿcë часцей пaчaлi знаходзщь адлюстраванне i ÿ лiтapaтуpы, i перш за ÿcë - у публщыстыцы. Эксплщытнасць у падачы ÿлacнaе думкi паступова пачала замяняцца iмплiцытнacцю - выкары- станнем cвoеacaблiвых ацэначных метафар, што, вядома, пaвiнныя пaÿплывaць на грамадскую думку, стварыць у чытача яскравы, кiдкi вобраз, сугестыуна ÿплывaць на чытача i ягонае ÿcпpымaнне схаванага ÿ творы аутарскага паслання, але paбiць гэта як бы спакваля, не ÿ адкрытую. Таюя змены былi выклiкaныя паступовым адыходам ад ранейшага бiпaляpнaгa ÿcпpымaння pэчaicнacцi (бiнapнaя aпaзiцыя „дабро-зло”), змяненнем кaштoÿнacных apыенцipaÿ, пераасэнсаваннем жыцця т. зв. „маленьюх людзей” i iх poлi ÿ сучасным грамадстве, бо гэтыя „мaленькiя людзi” пaчaлi ÿcë часцей па-шшаму пaзiцыянaвaць сябе ÿ штoдзëннacцi i paбiццa ÿcë больш кpытычнымi ÿ aднociнaх да пункту гледжання, я к iмкнуццa навязаць iм cpoдкi масавай iнфapмaцыi (не тольк iнфapмaцыйнaя плынь, але i публщыстыка i aнaлiтыкa). Таму i ÿcë больш зaÿвaжaльным стала iмкненне публщыстау з аднаго боку, aдмaÿляццa ад плакатнасщ i тыпова прапагандысцкага падыходу, з другога боку, узмацняць сугестыунае уз- дзеянне на адрасата, уcë больш актыуна выкарыстоуваючы iнcтpументapый, што дазваляе дастаткова эфектыуна мaнiпулявaць масавай свядомасцю. 1мплщытны, завуаляваны характар падачы аутарскай пaзiцыi ÿ публi- цыстычным тэксце з мэтаю стварэння ÿ чытацкай aÿдытopыi яpкiх вобразау, што з ’яуляюцца ÿ вядомай меры сугестыяй, вызначаюць кipунaк, спосаб успрыняцця шфармацып - aдзiн з тaкiх шструментау, што acaблiвa

Улaдзiмip Глушйкоу: Aктyaльныlя гpaмaдскiя npaблемыl. ₁₄₅

зaпaтpaбaвaныя ÿ c h y a ^ ii , кaлi чытач нacцяpoжaнa пaдыxoдзiць да выкaзaныx думак i пpaпaнaвaныx aÿтapaм пyблiцыcтычнaгa мaтэpыялy ацэнак i выcнoÿ.

Meнaвiтa cyб’eктывiзм (нават да „cвoйcкacцi”), пpыцiшaнae гучанне, н якiдкacць i ÿ той жа чac вы вepaнacць y вы кapы cтaнн i м oÿнa- cты лicты чны x cpoдкaÿ i iнф apм aцы йнaя н а ^ т а н а ^ ь yлacцiвы я пyблiцыcтыцы Улaдзiмipa Глушакова, acaблiвa кaлi гaвopкa iдзe пpa таюя icтoтныя ÿ шэpaгy ягoныx твopaÿ мaтэpыялы кpaязнaÿчaгa xapaктapy. Haпpыклaд, «Фpэcкi Пaгapыння» - цiкaвы кpaязнaÿчы mpmc, пpыcвeчaны Дaвыд-гapaдoцкaй зямлi, яе d ^ o p n i, пачынаючы ca cтapaжытныx чacoÿ i да cëнняшнягa дня. Aÿтap, п а ^ а ^ в а ^ ы з дaкyмeнтEЛьнымi кpынiцaмi, caбpaÿ ш м атл тя цiкaвыя факты з мiнyлaгa cвaëй малой paдзiмы, ycпaмiны, звязаныя з зeмлямi над Гapынню, iмкнyчыcя не толью пepaдaць cвaë зaмiлaвaннe poдным кpaeм, але i пэÿным чынам aдкpыць яго для шыpoкaгa кола чытачо^ acaблiвa з iншыx pэгiëнaÿ Бeлapyci, што не надта дoбpa знaëмыя i з гeaгpaфiяй, i з гicтopыяй poднaй кpaiны. Moжнa cцвяpджaць, што Улaдзiмip Глyшaкoÿ y m ÿ ^ r n cэнce cпpaбye пpaцягнyць тpaдыцыю, закладзеную Kapaткeвiчaм y нapыce „Зямля пад бeлымi кpылaмi” (дapэчы, y cвaiм нapыce aÿтap згадвае Kapaткeвiчa (Глyшaкoÿ 1992, 178)).

Веданне d ^ o p n i poднaгa кpaю - pэч надзвычай важная не тoлькi для а ^ б ы , што пpaгнe быць адукаванай, paзвiтaй, але i для таго, каб пачувацца чалавекам, ycвядoмiць cвaю еднаодь з нapoдaм, з вялiкaю cyпoльнacцю, чые пaчaткi cxaвaныя ÿ ciвoй дaÿнiнe:

X тo ж c a cтEpEЖытныx к н язëÿ п epш ы ПECTEвiÿ н а гEpы нcкix cтpoмEX нeкEЛькi дзecяткEÿ cм aлicты x зpyбEÿ з глiнEбiтны мi пeчEмi, xлявEмi i п ав ец ям ^ к yзням i i cляcEpны м i MEЙcтэpнямi? [...] H e ведаю , я к каму, ал е м не з кож ны м д т е м ycë цяж эй певежець cябe, не ведаю чы ад казу н а н eй кiя важ н ы я пытEннi, y ты м л iкy i н а гэтае, адно з нEЙпepшыx... Ц яж эй ж ы ц ь (ГлyшEKoÿ 1992, 180).

Hapmc з ягoнымi шмaтлiкiмi aдcтyплeннямi, дэгpэciямi - мeнaвiтa той ж а ^ , што дапамагае cтвapыць вoбpaз нapoдa, якi жыве на пpыгapынcкaй зямл1 Aпoвeд y твopы пабудаваны таюм чынам, каб пaдзei мiнyÿшчыны, гicтapычныя дадзеныя i факты пepaклiкaлicя з cyчacнacцю Пaгapыння. Гэта зpoблeнa не т о л ь к для таго, каб пазбегнуць м aнaтoннacцi i aднacтaйнacцi, але татеама каб пaдкpэcлiць - чacaм i ^ а з кaнтpacтнacць падзей - cyвязь пaмiж днëм yчapaш нiм i д ^ м cëнняшнiм Давыд- гapaдoцкaй - ды i ÿcëй бeлapycкaй - зямл^ бо, як вядома, без зpaзyмeння i ÿcвeдaмлeння гэтае cyвязi немагчыма будаваць дзень зaÿтpaшнi.

146 Дзмирый Kлябaнaÿ

У нapыce poбiццa cпpoбa пaкaзaць yнyтpaны cвeт чaлaвeкa пpaз ягоныя вepaвaннi, тpaдыцыi, aбpaды. Taк, дзяÿчaты нa cвяты ÿпpыгoжвaюць кpыжы вянкaмi i вышывaнымi pyчнiкaмi (Глyшaкoÿ 1992, 178), людзi вepaць у гaючyю ciлy cвятoe ^ и т ч ^ i ÿ тoe, штo здзeк ca cвятынi кapaeццa „вyгoлiнaю зaмecт cэpцa” (Глyшaкoÿ 1992, 179). Maлeнькiя штpышкi, згaдкi i бoльш цэлacныя фpaгмeнты твopa дaзвaляюць yбaчыць бeлapycкi xapaктap вa ÿcëй ягoнaй paзнacтaйнacцi i нeaднaзнaчнacцi. Дapэчы, згaдaнaя нeaднaзнaчнacць пpaяÿляeццa i ÿ caмoгa aÿrapa, якi ÿключae ÿ кaнвy rnp uca дocыць cпeцыфiчныя пacaжы пpa TOe, як „вялi cвoй гeшэфт мecтaчкoвыя яÿpэi”, нe дaзвaляючы paзгapнyццa ÿ Дaвыд- гapaдкy кipмaшaм (Глyшaкoÿ 1992, 181), як гicтopыя - злaя мaчaxa „cпpaдвeкy aпaлячвaлa пpaвacлaÿны гapaдoк” (Глyшaкoÿ 1992, ł8 ł), як пepaшкaджaлa pocквiтy кpaю „тaтapвa, як capam a” (Глyшaкoÿ 1992, ł8 ł) i cycтpэтыя „няpycкiя cкyлacтыя твapы” нa вулгах poднaгa мяcтэчкa (Глyшaкoÿ 1992, 181), пpa ÿзнятыя гaлacы „зa „Ливу aд мopa i дa мopa”, кaлi б бeлapyc знoÿ нaзывaÿcя „лiтвiнaм ”, a нa мecцы пaбypaныx пpaвacлaÿныx xpaмaÿ, як i ÿ дaвaeнны „зaпoльcкi чac”, yзвoдзiлicя б кacцëлы i paтyшы...” (Глyшaкoÿ 1992, 188), як пacлaнцы Xмяльнiцкaгa aгiтaвaлi бeлapycкae нaceльнiцтвa змaгaццa cyпpaць „чopтaвыx ляxaÿ” (Глyшaкoÿ 1992, 189). Iciom a знiжaюць aгyльнae гyчaннe нapыca, ягоныя мacтaцкiя вapтacцi пepaкaзы aÿтapaм iдэaлaгiчныx мiфaÿ i нeзpaзyмeлaя cпpoбa пaлiтызaвaння гicтopыi, штo лaгiчнa cyпяpэчыць зaдyмe твopa:

У жс з ’я вiл icя xyткacп eлы я „д acлeд aвaн н i” i „ т э с p ы i” , п сÿ н ы я н яcтp ы м н aгa „ н a ц ы я н a л ь н a г a ” пapы вy, з я к ix в ы н iк a e, ш то к a p a н i н aш ы n e ÿ aд зiн a й ш м aтвeк aвсй звя зц ы з pycкiм i ÿ к p ain c к iм n ap с д a м i, a тaм , у П pы бaлты ц ы ... B с c ь a д к y л ь , a к a з в a e ц ц a п p ы д б a л i м ы „ г a p б a т y ” з a м e c т т p a д ы ц ы й n a г a cл aвян cкaгa „ч aю ” [...] A д n a гс м aй гс д зeд a зв a л i Iвan aм , д p y гс гa - П ятpoм , бaц ьк y - C ц яп anaм , б paтa - зн o ÿ ж a Iвanaм , д a ч с к я н aзвaÿ A л en a й i B сльгaй , i ÿ н y к i м ae, к aлi дacць бoг п pы ч aкaць, будуць n aciц ь cл aвяn cкiя iм ëны , a n iякiя т a м n e л iт o ÿ c к iя , л a ц in c к iя ... Ч y ж с г a n aм , я к га ж у ц ь , зa д a p м a n e т p э б a (Г лyш aксÿ 1992, 188).

У тaкoгa кш тм ту пacaжax вiдaвoчны ÿплыÿ aфiцыйнae pытopыкi эпoxi зacтoю i caвeцкae гicтapыягpaфii - нягтедзячы нa тoe, штo публщыст, як пaдaeццa, iмкнeццa мeнaвiтa вытощ зa вузкк paмкi caвeцкae гicтapычнae нaвyкi пpa мiнyÿшчынy Бeлapyci. Taкiм чынaм, нapыc выдaтнa дэмaнcтpye ÿce pыcы лiтapaтypы пepaxoднaгa пepыядy: з aднaгo бoкy, iмкнeннe збypыць cтэpэaтыпы, вяpнyццa дa вытoкaÿ, з iншaгa - выpaзныя пpaблeмы paзвiтaння з iдэaлaгiчным цяжapaм, штo дoÿгiя дзecяцiгoддзi пaмнaжaлa aфiцыйнaя cпpэc зiдэaлaгiзaвaнaя i пaзбaÿлeнaя нaвyкoвaй aб’eктыÿнacцi i нeзaaнгaжaвaнacцi гicтapычнaя нaвyкa.

Улaдзiмip Глушйкоу: Aктyaльныlя zpaMadcтя npaблeмыl. ₁₄₇

Шмат у творы лipычных адступленняу што ствараюць адпаведны настрой, эмацыянальны фон, але шмат i фрагмента^ што дазваляюць гаварыць пра неаднароднасць стылю, не зaÿcëды Удалае спалучэнне мacтaцкacцi, публiцыcтычнacцi i газетнасцк „Наогул, кaлi гаварыць пра старажытны Давыд-Гарадок на Гapынi, трэба ведаць, што на cëнняшнi дзень гэта адзш з прызнаных цэнтрау кветкаводства i гародншаводства не тoлькi ÿ Белapуci, але i на тэрыторып ÿciх цяпеpaшнiх кpaiн caдpужнacцi” (Глушакоу 1992, 188). Такую poзнacтылëвacць можна растлумачыць не тoлькi моцным уплывам жуpнaлicцкaгa досведу аутара, але i тым, што увогуле беларуская публщыстыка постсавецкага перыяду, знаходзячыся ÿ сталым пошуку новых барвау сродкау мастацкай выразнасщ, магчымасцяу будавання кантакту з чытацкаю аудыторыяю, iмкнучыcя адпавядаць духу часу, нярэдка ахвяравала - парою беспадстауна - cтaлымi жaнpaвa-cтылявымi канонами У творах Улaдзiмipa Глушакова сярод вострых праблем сучаснага беларускага грамадства прыкметнае месца займае экалапчная тэма. У артыкуле „Цi згублена блаютная падкова” аутар з вялiкaю трывогаю гаворыць пра дapaгiя ягонаму сэрцу родныя мяcцiны над Гарынню i Прыпяццю, што ÿ вынiку аварып на Чарнобыльскай cтaнцыi aпынулicя ÿ зоне радыеактыунага забруджання, закранае балючыя для беларускага постчарнобыльскага грамадства праблемы вымушанага перасялення, цяжкacцi з адаптацыяй на новым месцы, тугi па пакшутых родных мяcцiнaх. Публiцыcт па-свойму тлумачыць гэтыя цяжкacцi, звяртаючыся да катэгорып дома як архетыпу, адвечнае каштоунасщ, якая acaблiвa ÿ пашане ÿ людзей сталага веку. Л ю д зi п ав ш н ы вяртац ц а дадому. Запомн1лася з д зяц ш ства, я к вясной вяpтaлicя буслы н а буслянку, сп ал ен у ю м аланкай, я к вярталася д а ж ы ц ц я захаван ае ÿ л я сн ы м гу ш ч ар ы азярц о, н а яш м „ п a гac п a д a p ы л i” брак ан ьер ы з сеткай i, зд аецца, с а узры учаткай... [...] A л ю д з^ як i птуш кi, аб авязкова п ав ш н ы вяр н у ц ц а д а cвaiх гн ëзд aÿ (Глуш акоу 1988, 133-134). Праблема вымушанага перасялення становщ ца надзвычай балючаю acaблiвa для людзей сталага веку, бо звязана не толью з неабходнасцю пакшуць мяcцiны, дзе прайшло ÿcë жыццë, але i з лапчнаю для iх патрэбаю знaйcцi свой апошш прытулак побач з мaгiлaмi сваякоу i продкау. Мо, менавгга таму старыя cхiльныя не звяртаць увап на небяспеку, што нясе жыццë на забруджанай радыяцыяй зямл^ i ÿ якacцi аргументу прыводзяць сугучча слоу „радыяцыя” i „мелiяpaцыя”. Гэтае сугучча набы вае i ciм вaлiчнaе значэнне: сапрауды , П алессе на працягу

148 Дзмирый KлябEHEÿ

дзecяцiгoддзяÿ з’яÿляeццa зонаю экалапчнае кaтacтpoфы, i людзi пacпeлi пpызвычaiццa да таго, што ix зямля пакутуе, i гатовыя пaдзялiць з ëю гэтыя пакуты:

Aт, п pы вы клi ДEÿнo... Ycë адно:

PEДыяцыя,

M eлiяpEцыя... (ГлyшEKoÿ 1988, 133).

Зyciм невыпадкова гaвopкa пepaxoдзiць з paдыяцыi на мeлiяpaцыiю - aкypaт маладыя мeлiяpaтapы, што пpыexaлi ÿ Дaвыд-Гapaдoк, з а м о в т мяcцoвым цecлям тpaдыцыйныя дpaÿляныя дамы, каб тpывaлa acecцi на бepaгax Гapынi, з ’яÿляюццa, на думку публщыста, ciмвaлaм таго, што Пaгapыннe не загше - aдpoдзiццa, вepнeццa да жыцця.

БEЧыÿ я ты я дам ы . ЗEЙздpocнE cтaлE. У ix CEпpEÿды ф ан тази , такое ÿpEЖEHнe, болей, чы м METэpыялy. З тpEДыцы йны м „coнeйкEм ” н а фpEHтoнe - пад зн акам г а н ц а ÿce дам ы ÿ ДEBыд-ГEpEДкy. Д o б p ы то знак, KEлi лю дзi зн o ÿ EдбyдEвaлi cвEe гн ëзд ы ля paKi, лëc якой y ix pyKax (ГлyшEKoÿ 1988, 134).

Ciмптaмaтычнaю з ^ л я е ц ц а i нейкая дзiÿнaя вepa ÿ тое, што нават паоля найвялшшай тэxнaгeннaй кaтacтpoфы ÿ гicтopыi чалавецтва зямля здолее aкpыяць:

Tek, д а ап о ш н я га ЧEcy зям ля CEME л яч ы л а н а cвEiм целе шмETлiкiя p a rn i, HEнeceныя ëй бяздум най i жopcткEЙ pyкoй чалавека. I xoчEццE вepы ць, ш то i з атам н ай ПEЧBEpEЙ, як ая в ы й ш л а н а м ом ан т з-п ад чалав еч ага KEHтpoлю, я н а зн о й д зе ÿ CEбe crnm cEÿлEДEць (ГлyшEкoÿ 1988, 134).

Taкaя вepa ÿcпpымaeццa як нешта вeльмi нaтypaльнae, бepyчы пад увагу кaнcepвaтыÿнacць бeлapycкaгa мeнтaлiтэтy, acaблiвa ÿ пpaвiнцыi, але тaкcaмa з ^ л я е ц ц а чacткaю пaлiтыкi зacпaкoйвaння гpaмaдcтвa, што з пepшыx дзëн пpaвoдзiлa кipaÿнiцтвa кpaiны, iмкнyчыcя зaмaÿчaць тое, што здapылacя на Чapнoбыльcкaй cтaнцыi. Aд дня тpaгeдыi да моманту публшацып мaтэpыялy мiнyлa не так шмат чacy - з два гады, таму цалкам зpaзyмeлaя i acцяpoжнacць пyблiцыcтa ÿ выкaзвaнняx, i як бы iмкнeннe чapгoвы paз „не нагнятаць aбcтaнoÿкy”, i пacaж ^ а атамную пaчвapy, „якая выйшла на момант” з-пад кашролю ÿ c h y a ^ ii, кaлi кipaÿнiцтвa кpaiны пpaцягвaлa ÿклaдaць вeлiзapныя cpoдкi ÿ зaбpyджaныя тэpытopыi, cпaдзeючыcя пазбегнуць пepacялeння вeлiзapнaй к о л ь к а ^ жыxapoÿ.

Cвoeacaблiвым нaпaмiнaм пpa жypнaлicцкiя тpaдыцыi caвeцкae эпoxi cтaнoвяццa нeдapэчныя ÿ кaнтэкcцe тэмaтыкi твopa пафаотыя пacaжы:

Улaдзiмip Глушйкоу: Aктyaльныlя гpaмaдcкiя npaблемыl. ₁₄₉

„Дyмaeш, як жa ^ c r n звязaны мы ÿce, aддaлeныя нa corai i тыcячы кiлaмeтpaÿ: быццaм y aдным cтpai кpoчым, aдчyвaючы ÿ цяжкую xвiлiнy лoкaць cябpa; быцщм yce мы - aднoй групы кpывi [...]” (Глyшaкoÿ 1988, 133)

ApraRyn цiкaвы тaкcaмa i тым, штo экaлaгiчнaя пpaблeмaтыкa нe дaтычыццa тoлькi нacтyпcтвaÿ aвapыi нa Чapнoбыльcкaй aтaмнaй cтaнцыi - нaaдвapoт, acнoÿнaя ÿвaгa звepнyтaя нa пpaблeм ы знявeчaнaгa Пaгapыння, бяздyмнaй мeлiяpaцыi тэpытopый, дзe пpaцягвaeццa жыццë. Фaктычнa пaвышaны paдыeaктыÿны фoн з’яÿляeццa - ciмвaлiчнa! - толью фoнaм экaлaгiчнae кaтacтpoфы Пaлeccя, штo пpaцягвae пaглыбляццa няглeдзячы m aнiякiя пepacцяpoгi.

T aк сe n e ÿ я ÿ л я л a cя n aв aт у c т p a ш n ы м c n e - o e p a ^ c ^ p э ч ы ш ч a Г a p ы n i ÿ inш ae м ecц a, з a c q e r n Д aв ы д-Г apaд кa, cп paм iц ь i ÿ к ap aц iц ь я гс n a дoбpы д з e c я т a к к iл a м e т p a ÿ ... A ÿ c a м ы м Д a в ы д - Г a p a д к y з a c т a n e ц ц a c т a p с e зa б a л с ч a n ae p эч ы ш ч a i, бы ц ц aм зл aя ip с n iя лëcy, - n iк см y ne п aт p эб n ы i тa м y n e д ap эч n ы м aгy тn ы м с c т нaд iм [...] (Г лyш aксÿ 1988, 135).

Улaдзiмip Глyшaкoÿ cтaвiць у цэш р cвaëй yвaгi чaлaвeкa - вa ÿcix пpaявax ягoнaгa xapaктapy i cвeтaÿcпpымaння, дacлeдye acoбy ÿ яe ÿчынкax i aднociнax з iншымi людзьмi. Meнaвiтa тaмy тaк шмaт у ягoным твopчым бaгaжы твopaÿ, пpыcвeчaныx вocтpым нaдзëнным пpaблeмaм icнaвaння вa ÿмoвax cyчacнaгa жopcткaгa p m ^ y жыцця. Будучы cвeдкaм змeнaÿ у жыцщ гpaмaдcтвa, пepaacэнcaвaння чaлaвeкaм cвaëй poлi ÿ гpaмaдcтвe, ycвe- дaмляючы мaгчымacцi ÿплывy нa кipyнaк i xapaктap pэфapмaвaння caцыяльнa-экaнaмiчнaгa, пaлiтычнaгa, R yn^yprara acпeктaÿ пocтcaвeцкaгa coцыÿмy, Глyшaкoÿ у cвaix твopax aдмыcлoвa paccтaÿляe aкцэнты, кaб вывecцi нa пepшы плaн пытaннi aгyльнaгa дyxoÿнaгa здapoÿя тац и ^ yзpoÿню гpaмaдcкaй i acaбicтaй кyльтypы, выбapy мoлaддзю мapaльныx кaштoÿнacцяÿ, пaгpoзы cтpaты cyвязi пaмiж пaкaлeннямi.

Ц ^ в ы м з пункту глeджaння нoвaгa пpaчытaння дaÿнo вядoмыx у бeлapycкaй лiтapaтypы тэм yяÿляeццa цыкл нeвялiчкix зaмaлëвaк „Блiкi”. Taк, у „Cтpэмцы” Улaдзiмip Глyшaкoÿ звяpтaeццa дa, здaвaлacя б, тэмы, штo ÿжo нaгнaлa acкoмy зa гaды пaнaвaння пpынцыпaÿ caцыялicтычнaгa pэaлiзмy ÿ бeлapycкaй лiтapaтypы ÿвoгyлe, i acaблiвa ÿ пyблiцыcтыцы - тэмы кaлгacнaгa жыцця. Aлe публщыст нe збipaeццa cтвapaць чapгoвaгa эгачтага пaлaтнa i cпявaць acaнны кaлeктыÿнaй пpaцы - „Cтpэмкi” з’яÿляюццa ÿcпaмiнaмi пpa aднyю вeльмi пpыкpyю - i зушм нe нeйкyю выключную - ciтyaцыю з yлacнaгa жыцця, ягая дaзвaляe зyciм пa-iншaмy зipнyць нa пpaблeмy пoбытy бeлapycкaй вëcкi ÿ caвeцкi чac. У в у ^ ы звычaйнaгa гapaдчyкa Пятpa Xaÿpoнiчa, зeмлякa aÿтapa, yклaдaюццa aцэнкi кoлiшняй экaнaмiчнaй пaлiтыкi ÿлaдaÿ - пaзбaÿлeныя якoй-кoльвeчы

150 Дзмирый Клябанау

iдэaлaгiчнaй пaдклaдкi, але лапчныя i абгрунтаваныя з пункту гледжання чалавека працы.

З м уш ан ы бы^т н iш ч ы ц ь не тoлькi ж ы ^ л у , але i сады , та м у ш то за кожнае д р эу ц а - poд зiц ь ян о щ не - п л aц i [...] Я во с ь ш ш ы р аз дум аю : м aж лiвa, зн а р о к та ка я п aл iты к a праводзш ася, каб народ не тр ы м ау ся свайго к авалка зям лi, не ж ы у зам ож н а, а м атляуся н а поунач, н а цалш у, у iн ш ы я „д зip к i” ? Е зущ кая п aл iты кa (Глуш акоу 1994, 83).

„Езущкасць” aпaвядaльнiк бачыць у фактычнным збэшчванш усяго, што для звычайнага селянш а з ягоным кансерватыуным светабачаннем i зaмaцaвaнымi доугаю традыцыяй прывязанасцю да зямлi i пашанаю да працы з’яуляецца святым. I Улaдзiмip Глушакоу дасылае чытачу адпа- ведныя шгналы, што сведчаць пра крытычнае мысленне i стауленне да pэчaicнacцi простых людзей. Змены ÿ гpaмaдcкa-пaлiтычнaй сиуацып i, адпаведна, змены ÿ па- дыходзе да будавання кантакту „аугар-чытач” знaйшлi cвaë адлюстраванне таксама ÿ звароце публщыста да парадыгмы „свой-чужы” на ÿзpoÿнi „тутэйшы-прышлы”. Гэты, на першы погляд, неicтoтны момант набывае ÿ аповедзе героя Улaдзiмipa Глушакова сваю вагу, бо дапамагае выразна падкрэслщь poзнiцу ÿ ментaлiтэце, у светабачанш i cтaÿленнi да людзей i навакольнай рэчакнасщ тых, каго выгадавала родная беларуская зямля, i тых, хто - па cвaëй вoлi цi ÿ вынiку збегу aкaлiчнacцяÿ - тpaпiÿ сюды, уваходзячы, умоуна кажучы, са cвaiм статутам у чужы манастыр.

- Заварочвай н а к ал гасн ы двор! - н ават не п aц iкaвiÿш ы cя, адкуль i ш то, з а г а д а у ст ар ш ы н я , п a -к a м a н д зip c к у У зм ахнуу а д з ш а й рукой , д p у г i р у к ау - п ар о ж ш - зaх iн у ты з а ш ы poкi скураны р эм ен ь кам саставау скай выцв1лай г iм н a c ц ë p к i. М я н у ш к а ш ч э в о , п а м я т а ю , у я г о б ы л а - К а н т у ж а н ы ... Н е ту т эй ш ы - п ры слан ы ад н екуль з усходу ад р азу п асл я вайны (ГлушакоУ 1994, 83).

Шбыта мiмaхoдзь Глушакоу закранае актуальнае для белapуcкiх pэaлiяÿ пытанне функцыянавання aпaзiцы i „нaчaльнiк-пaднaчaлены ”, якая ÿ пасляваеннай рэчаюнасщ мела адценне нацыянальнай дыcкpымiнaцыi ÿ вынiку, па-першае, масавых pэпpэciй супраць нацыянальных кipoÿных кадрау у 1930-я гады, па-другое, абумоуленае хваляю перасяленцау, галоуным чынам, з усходу пасля 1945 года, кaлi свядома праводзшася паштыка прызначэння на кироуныя пасады менaвiтa немясцовых кадрау Bыклiкaнa гэта было, у тым лiку, i недаверам да мясцовага насельнщтва, на долю якога выпала выжываць у надзвычай складаных умовах нямецкай aкупaцыi, а ужо сам факт, што людзi жылi i - самае галоунае - выжыш на

Улaдзiмip Глушйкоу: Aктyaльныlя гpaмaдcкiя npaблемыl. ₁₅₁

aкyпaвaныx тэpытopыяx, лiчыÿcя пaдcтaвaю для пaдaзpэнняÿ у кaлaбapa- цыянiзмe. Taмy нямa нiчoгa дзiÿнaгa ÿ тым, якiм чынaм пpыcлaныя з ycxoдy кaдpы cтaвяццa дa пaдaзpoнa нязвoдныx бeлapycaÿ. Пoбытaвы, здaвaлacя б, ганфлжт, штo вынiкнyÿ з нecaнкцыянaвaнaгa збipaння кaлгacнiкaм ceнa для пpывaтныx пaтpэбaÿ, нaбывae глыбiннacць, 6o ÿ iм

тaкcaмa выяÿляeццa i знaчнa бoльш icтoтнaя пpaблeмa - aнтaгaнiзм пaмiж вëcкaю i гopaдaм, штo ÿ caвeцкi чac - acaблiвa ÿ пepшыя дзecяцiгoддзi caвeцкaй yлaды - табы^ выpaзнyю пaлiтычнyю aфapбoÿкy. Taмy нe дзiÿнa, штo пpымeтнiк „гapaдcкi” cтaнoвiццa мapкepaм, пpы дaпaмoзe яш га выкaзвaeццa нeпpыxiльнacць, бpaк пaвaгi дa acoбы, у дaчынeннi дa яюэй гэты мapкep yжывaeццa:

- Я к B aм n e cсp aм n a... т a к л aяц ь ж anчы ny! B ы - ф p anтaвiк, aл e тaм , n a ф pсnц e, y п эÿ n en ы , вac бы n e ÿ x вaл iл i зa гэтa...

- A ты , cм apкaч гapaдcкi, n e вякaй - зpaзyм eÿ? A то я ц яб e i aд н oй p y к сй - ën п a г p с з л iв a п a т p o c ëю ÿ п a в e т p ы - y в a б ’ю ÿ зя м л ю o a c a м y ю c p a ^ ! . . (Г лyш aксÿ 1994, 84)

Пaвoдзiны cтapшынi кaлгaca, ягo cтaÿлeннe дa вяcкoÿцaÿ нa фoнe ягoнaгa „нeтyтэйшaгa” пaxoджaння, a нa дaдaтaк, cyмны вышк - зaбpaннe ceнa i яго пaзнeйшae змapнaвaннe - пa cвaëй cтылicтыцы i гyчaннi нaгaдвaюць зaмaлëÿкi xaця б з чacoÿ тн ш чы н ы цi жыцця пaд пpыгнëтaм у Зaxoдняй Бeлapyci i aдcылaюць чытaчa дa мacтaцкix твopaÿ бeлapycкaй лiтapaтypы пepшыx дзecяцiгoддзяÿ XX cтaгoддзя, у яюх aпicвaлacя cялянcкaя нядoля i нялюдcкae cтaÿлeннe дa людзeй ^ a ^ i з бoкy poзнaгa кштaлтy пaнoÿ i пaдпaнкaÿ - у гэтых твopax звы чaйнa пepaплятaлicя пpaблeмы caцы яльнaй няpoÿнacцi i нaцы янaльнaгa ÿцicкy. Bядoмa, aпicaны Глyшaкoвым кaнфлiкт нe в ы ^ д з ^ нa тaкi ÿзpoвeнь - нaaдвapoт, ëн пpaдcтaÿлeны як тыпoвa пoбытaвы, i тaмy aтpымлiвae дocыць тыговую для caвeцкae pэчaicнacцi paзвязкy - пaднaчaлeны вымyшaны cкapыццa, выкaнaць зaгaд, нaвaт кaлi i ÿнyтpaнa cyпpaцiÿляeццa, лiчыць ягo няпpaвiльным, нecпpaвядлiвым. Дocыць - тaмy, штo ÿ ганфлшт yмe- швaeццa гepoй-aпaвядaльнiк - пpaдcтaÿнiк нoвaгa пaкaлeння, якi нe толью нe бaчыць у cвaix дзeянняx „cклaдy злaчынcтвa”, aлe яшчэ i зacтyпaeццa зa пaкpыÿджaнyю жaнчынy. T arae зacтyпнiцтвa poбiць знaчнa бoльшae ÿpaжaннe нa пaкpыÿджaнyю нaчaльнiкaм-xaмaм жaнчынy, чым лaянкa - дa xaмcтвa i бpaкy пaвaгi пpызвычaiццa вeльмi лëгкa, a дa тaгo ж, нaдтa тpы вaлa cядзiць у cвядoм acцi пaкaлeння, штo пepaж ы лo пepыяд cтaнaÿлeння caвeцкae ÿлaды, paзyмeннe зaлeжнacцi aд yлaды i яe ÿce- мaгyтнacць, i гэтae paзyмeннe мaцнeйшae зa пaчyццë чaлaвeчae гoднacцi. Toлькi ж нoвae пaкaлeннe нe жaдae пaкopлiвa cxiляццa, aпycкaць вoчы дoлy,

152 Дзмирый KлябEHEÿ

не дазваляе ставщца да cябe, як да нявольшка: „Aлe HixTo не дaзвaляÿ яму здзеквацца над людзьм1 He, з xaмaм - пa-xaмcкy..!” (Глyшaкoÿ 1994, 84).

Бeлapycкaя вëcкa пaÿcтae i ÿ яшчэ адной зaмaлëÿцы з „Блiкaÿ” - „Волька” . Улaдзiмip Глушакоу як быццам пад уплывам тpaдыцый ceнтымeнтaлiзмy, cтвapae cялянкy - вoбpaз пaлecкae вëcaчкi Божы дap, якая жыве нягледзячы на aнiякiя „змpoчныя пpaгнoзы аб H e ^ p c ^ K ^ ^ m c ^ [...] i пакуль не думае некуды там зшкаць” (Глyшaкoÿ 1994, 88). Aлe гэта не ceнты м eнтaльны ÿcпaм iн щ iды лiя ÿ cтылi „Ш ляxцiчa З ав ал ьш ” Бapшчэÿcкaгa - aÿTap не ^ о с т а зacтывae ÿ немым зaмiлaвaннi, пaзipaючы, як пacля пpaгoнy быдла „пыл, быццам жывы, cтaiць пacяpoд вулщы ÿ нepyxoмым пaвeтpы лiпeня, ледзь пагойдваецца i не отяшае acядaць некуды пад плот, y cтapyю кpaпiвy” (Глyшaкoÿ 1994, 88), а на вулщу выxoдзiць дзяÿчo - „бpoвы i cтaжoк iльняныx вaлacoÿ на галаве зацалаваны coнцaм да caлaмянaгa кoлepy” (Глyшaкoÿ 1994, 88). Для Глушакова звapoт да вястовае тэм ы - пepш за ÿcë м aгчы м acць p acкaзaц ь чы тачу - cëнняшнямy, гapaдcкoмy, пaзбaÿлeнaмy воляю лëcy памящ пpa cвae KapaHi, адвечныя тpaдыцыi - пpaз што мyciлa ^ a f o u i бeлapycкaя вëcкa ÿ caвeцкi ч а^ як, вонкава змянiÿшыcя да лепшага, „нeпaпpaÿнa шмат cтpaцiлa ÿ плане дyxoÿнacцi i cялянcкaй мapaлi” (Глyшaкoÿ 1994, 87). Maлaдoe пакаленне павшна ведаць - Улaдзiмip Глyшaкoÿ не мае aHi ценю cyмнeння - ^ а той здзек, што быу учынены з бeлapycкaй зямлi, ^ а фiзiчнyю лiквiдaцыю найлепшае чacткi cялянcтвa, пpa пaÿcтaлyю ÿ вынiкy неабдуманай i aмбiтнaй пaлiтыкi выcoкaгa начальства надзвычай цяжкую экaлaгiчнyю ciтyaцыю - па cy raac^, экaлaгiчнyю кaтacтpoфy на Палестр

Kaтacтpaфiчныя нacтyпcтвы нaзipaюццa не тольк ÿ фyнкцыянaвaннi экacicтэмы пале^ата pэгiëнy - caвeцкiя ÿлaды мэтaнaкipaвaнa змaгaлicя з дyxoÿнacцю людзей: „Cтapaжытны бeлapycкi гapaдoк Iгyмeнь быÿ p a rn ^ H a «пepaxpышчaны» caвeцкiмi iдэoлaгaмi ÿ Чэpвeнь, а caмaя аддаленая ад paйцэнтpa вëcaчкa Божы дap - адпаведна ÿ Чыpвoны дap” (Глyшaкoÿ 1994, 87). Глушакоу, аднак, не мае нaмepy лямантаваць - аповед ^ а нecпpыяльны лëc i выпpaбaвaннi, ^ а з якiя пpaйшoÿ бeлapycкi нapoд, craapae фон, на якiм acaблiвa яcкpaвa гучыць тэма вiтaльнacцi вëcкi, нязвoднacцi бeлapycaÿ, пpaгi жыцця i ÿмeння жыць нягледзячы Hi на што. I ciмвaлaм нeÿмipyчaгa жыцця, cyвязi пaмiж пaкaлeннямi, нaдзei на будучыню cтaнoвiццa чaтыpoxгaдoвaя Волечка з caлaмянымi вaлacaмi, што дaвepлiвa тyлiццa да cmpmx кaбeцiн „у квяцicтыx aндapaкax i кaптaнax” на пpызбe. Aдчyвaннe дaлyчaнacцi да вытокау да нечага такога poднaгa i бяcпeчнaгa, cyniKHeHHe з матчынай моваю для маленькага д з ^ щ , што Ужо жыве ÿ гopaдзe, - pэч надзвычай важная з пункту гледжання закладання падставау а ^ б ы . TaK, малое дзяучо не paзyмee, пpa што гамоняць жанчыны ÿ aндapaкax i кaптaнax, але гэта cвoeacaблiвaя

Улaдзiмip Глушйкоу: Aктyaльныlя гpaмaдcкiя npaблемыl. _ł53

зaкaдaвaнaя пepaдaчa гicтapычнae пaмяцi: „cлoвы для яe - як гyкi чapoÿнaй мyзыкi, я к к мoжнa cлyxaць бяcкoнцa” (Глyшaкoÿ 1994, 88). Moжa, мeнaвiтa тaмy ÿ cнe дзяÿчынкa лyнae нe нaд Чыpвoным, a мeнaвiтa нaд Бoжым дapaм, i ÿклaдae нaд iм зopкi тaк, як толью янa вeдae.

У лaдзiмip Глyшaкoÿ, зaймaю чы aктыÿнyю жыццëвyю пaзiцыю , iмкнeццa знaйcцi як мaгa бoльш тpaпныя cпocaбы яe aдлюcтpaвaння ÿ cвaix твopax - i пpaзaiчныx, i пyблiцыcтычныx. Зpэшты, нaвaт у aпoвecцяx i paмaнax выpaзнa бaчны пyблiцыcтычны пaчaтaк - aдпaвeдным чынaм cкaнcтpyявaны aпoвeд, выкapыcтoÿвaюццa aдмыcлoвыя мoÿныя i CTpy- ктypaÿтвapaльныя cpoдкi - фaктычнa i ÿ пpoзe, i ÿ нapыcax i apтыкyлax, acaблiвa пaчынaючы з cяpэдзiны 1980-х гaдoÿ зaÿвaжaльныя пoшyкi aÿтapaм нoвыx cpoдкaÿ i cпocaбaÿ кaмпaнaвaння ÿ aднo цэлae cтpyктypныx кaмпaнeнтaÿ poзныx жaнpaÿ з мэтaю ÿceбaкoвaгa дacлeдaвaння дyxoÿныx i caцыяльныx пpaблeм гpaмaдcтвa ÿ пapaдыгмax „чaлaвeк - cям ’я”, „чaлaвeк - пpыpoдa i пpыpoдaкapыcтaннe”, „чaлaвeк - гpaмaдcтвa”, „гopaд - вëcкa” пpaз пpызмy aгyльнaчaлaвeчыx кaштoÿнacцяÿ

.

Aдлюcтpoÿвaючы pэчaicнacць i выкaзвaючы ÿлacнyю пaзiцыю, aÿrap iмкнeццa дaць чытaчy нe толью мaгчымacць зpaзyмeць cyтнacць пэÿныx пaдзeй, caцыяльныx i пaлiтычныx з’яу1, aлe i пaдкaзaць, якiм чынaм мoжнa дзeйнiчaць у жыццëвыx aкaлiчнacцяx, што вынiкaюць з пэÿныx ca^M - льных пpaктык, aльбo - у мeжax выpaжэння ÿлacнaгa пункту глeджaння - нaвaт пpaпaнaвaць гaтoвы aлгapытм пaвoдзiнaÿ. У тoй жa чac, cкipaвaнacць нa acэнcaвaннe pэчaicнacцi мoжa пpы гэтым пpaяÿляццa тaкcaмa пa-poзнaмy - i пpaз пaзбaÿлeнyю aÿтapcкaгa кaмeнтapыя кaнcтaтaцыю , i пpaз cyгecтыÿнae aпicaннe i кaнкpэтныя бixeвiяpaльныя cxeмы, cфapмyлявaныя пepcaнaжaмi (c y re c ^ ^ ÿ пyблiцыcтыцы зacнaвaнaя, мiж iншым, нa тым, што aÿтap пpы дaпaмoзe aпicaныx у твopы ciтyaцый, пpaблeм, фaктaÿ ca штoдзëннaгa жыцця iмкнeццa ÿплывaць та чытaчa пpaз yздзeяннe нa яго cвядoмacць, нeaбaвязкoвa пpывoдзячы paцыянaльныя apгyмeнты - няpэдкa зyciм нaaдвapoт, выключта пpы дaпaмoзe эмoцый (Kliabanau 2010, 294)), i пpaз aб’eктыÿны aнaлiз ciтyaцыi i пoшyк шляxoÿ выpaшэння пpaблeмы.

Лiтapaтypa

Гopoxoв, B. (1981), Пyблициcтикa и ee эффeктивnocть. У: Гopизonты oyблициcтики: Опыт и пpoблeмы, Mocквa etc.

Глyшaкoв, B. (1990), Ha ^ у г и cвoя. Mиncк etc. Глyшaкoв, B. (ł9 8 ł), Ceмena. Mинcк etc.

Глyшaкoв, B. (1984), Teплыe лиcтья тoooлeй. Mиncк etc.

1 H aпpы клaд, бaчanne oyблiцы cтaм opaц эcaÿ пepaбyдoвы ÿ apтыкyлe Ц згyбленa