Poolęderskie budownictwo mieszkalne na obszarze równiny nowotomyskiej

(1)

Antoni Pelczyk

Poolęderskie budownictwo

mieszkalne na obszarze równiny

nowotomyskiej

Studia Lednickie 4, 357-383

1996

(2)

STUDIA LEDNICKIE IV Poznań — Lednica 1996

A N T O N I P E L C Z Y K '

M u zeu m P ierw szy ch P iastów na Lednicy

POOLĘDERSKIE BUDOWNICTWO MIESZKALNE NA OBSZARZE RÓWNINY NOWOTOMYSKIEJ*

D rei H ä u se r h a t m ir G ott g egeben; In diesem w ill ich ew ig leben. In je n e m w ill ich ruhen fein . Im d ritten w ill ich ew ig se in }

W k rajobrazie osadniczym W ielkopolski szczególną odrębnością środow iska p rzy rodniczego oraz b u dow nictw a w iejskiego charakteryzuje się R ów nina N ow otom yska potocznie zw an a n ieck ą now otom yską.

R ejon ten zam knięty m niej w ięcej linią: P n ie w y -L w ó w e k -P sz c z e w -T rz c ie l-Z b ą - sz y ń -W o lsz ty n -R a k o n ie w ic e , od początku X V III w ieku stał się terenem intensyw nego osadnictw a oięderskiego, którego ślady uchw ytne są je s z c z e dzisiaj (zob. ryc. 1). O bszar ten o p rzew ad ze gleb w ytw orzonych na glinach zw ałow ych i piaskach, w w iększości podzielony na m ałe zagłębienia oddzielone pasam i piaszczystych usypisk w ydm ow ych, poprzecinany licznym i row am i i strum ykam i, w ym agający prac m elioracyjnych i p o kryty p u szczą — przez długi czas nie p rzed staw iał dla osadnictw a ro lniczego w iększej w artości (zob. ryc. 2 i 3). Stąd też, jed y n ie na skraju w ydzielonego obszaru znajdow ały się tereny od d aw n a zasiedlone, niew ielkie zaś enklaw y tw orzyły w ydarte puszczy tereny w okół T om yśla (obecnie Stary T om yśl), W ytom yśla, G rudny, B oruji, Ł om nicy, K ąkolew a, K uślina, B olew ic, C hm ielinka, Jab ło n n ej2. Stan ten u leg ł diam etralnej zm ia nie dopiero w dobie w ielkiego ruchu k o lo nizacyjnego trw ającego w W ielkopolsce z niedługim i przerw am i przez w iek X V II i X V III aż do rozbiorów P olski. W tym

♦N in iejszy arty k u ł stan o w ią frag m en ty p rzy g o to w an eg o d o druku o p rac o w a n ia B u d o w n ictw o o lęderskie

na o b sza rze R ó w n in y N o w o lo m y sk ie j, k tóre ukaże się (w :) B u do w n ictw o lu dow e w P olsce. S e ria m ono

g raficzn a. M uzeu m B u d o w n ictw a L u d o w eg o , Sanok.

1 In sk ry p cja n a b e lc e X V III-w ieczn ej c h a łu p y z M ariano w a (M arien d o rf, N e tzek reis) (w g P. G roth 1939, s. 43).

2 S zczeg ó ło w sze info rm acje p o dają: J. B u rszta 1958, s. 1 0 8 - 118; ten że 1960, s. 7 6 - 8 1 ; W . R usiński 1956, s. 73; S łow n ik h isto ry czn o -g eo g raficzn y ... 1 9 8 2 - 1987, s. 87, 9 5 - 9 6 . 6 7 6 - 6 7 7 , 7 2 0 - 7 2 1 ; tam że 1988, s. 1 3 - 1 5 , 1 5 4 - 1 5 9 , 562 - 563.

(3)

358 A N T O N I P E L C Z Y K

czasie pow stały tu dziesiątki osad, które dzieli się na holendry, budy, huty, cegielnie, rudy, ham ry, kuźnice, w sie sołtysie, kolonie, osady leśne3.

D la interesującego nas rejonu najprężniejsze b yło osadnictw o olęderskie. T eren w okół N ow ego T om yśla to najw iększy w W ielkopolsce obszar osiem nastow iecznej k olonizacji olęderskiej4. K olonizacja ta, jak k o lw iek stanow i odpow iednik a zarazem dalszy etap kolonizacji holenderskiej na obszarze Prus K rólew skich i K siążęcych, na tym terenie nie m a znaczenia etnicznego5.

N azw a „osadnictw o olęderskie” (holenderskie) nie oznacza ju ż tu narodow ości osadników , lecz pew ne zasady praw a holenderskiego, które przypom inało podstaw y praw ne, n a ja k ic h osadzano w średniow ieczu kolonistów niderlandzkich6. D otyczy to w pierw szym rzędzie:

a) stosunku rów norzędności osadników w obec feudata, co regulow ał przyw ilej w y dany przez w łaściciela gruntu na podstaw ie ugody z całą gm iną lub zastępcą działającym w jej im ieniu,

b) d zierżaw y początkow o czasow ej, w ynoszącej lat k ilkanaście do kilkudziesięciu, później ju ż dzierżaw y w ieczystej gruntu,

c) w olności osobistej,

d) renty p ieniężnej, jak o obciążenia feudalnego.

K o lo n izacja niecki now otom yskiej w X V III w ieku opierała się głów nie na o sad nikach narodow ości n iem ieckiej, później i polskiej oraz w m ałym stopniu czeskiej. P ochodzenie O lędrów N iem ców zw iązane było z w yznaniem . O lędrzy protestanci p rzy byw ali głów nie z prow incji przygranicznych: N ow ej M archii, Śląska i Pom orza, k a tolicy zaś preferow ani przez C ystersów z O bry w edług w szelkiego praw dopodobieństw a — z głębi Rzeszy: B aw arii lub Szw abii. Jeśli chodzi o O lędrów P olaków to część katolicka rekrutow ała się z ludności m iejscow ej, n atom iast ew angelicy pochodzili ze Śląska. T akie nazw y ja k P olsko-C zeskie O lędry, Stare i N ow e C zeskie O lędry rów nież przem aw iają za tym , że p ew n a liczba osadników p rzybyła ze Śląska bądź z M oraw 7. K olonizacja olęderska w W ielkopolsce była w całości k o lo n izacją rolną i ja k o taka

3 W tym o k resie o sad n ictw o o lędersk ie n ie by ło je d y n ą fo rm ą osad n ictw a w W ielko p o lce (por. K. Hia- d y ło w icz 1932, s. 86; W . Rusiński 1947, s. 8)

4 Z ob. M a p a p o m o cn ic z a nr 14. O sad n ictw o o lęd ersk ie i fry d ery cjań sk ie w W ielk o p o lsce w X V II i X V III w ie k u (A tla s ję z y k a ... 1989).

5 H isto ria osad n ictw a olęd ersk ieg o zw iązan a je s t z rucham i reform acyjnym i i em ig racją m ennonitów z teren ó w F ryzji i Półno cny ch N id erlandów do krajó w n iem ieckich, skąd specjalni agenci feu d ałó w polskich w erbow ali ich do zasied lan ia terenó w leśnych i bagiennych n a ziem iach polskich. W p rzypadku W ielkopolski u d ział H o len d ró w w k o lonizacji o lęderskiej, w p o rów naniu do ud ziału w niej osad n ik ó w n iem ieckich, był znik o m y . D o w o d zi to tezy, że o sad n ictw o to w yró żn ia zasad a praw na a nie naro d o w o ścio w a (por. W. Rusiński

1947, s. 9 - 10 i 2 9 - 3 6 ; J. B u rszta 1958, s. 1 1 2 - 1 1 4 ; A. C zubiński, J. T opolski 1989, s. 241). 6 P ra w o h o len d e rsk ie z okresu k o lo n izacji olęd ersk iej stan ow iło , w p e w n y m sensie, o d m ian ę praw a n iem ieck ieg o , n a k tó re g o z asad ach w X II i Х1П w ieku o sa d za n o w N iem czech P ó łn o cn y ch osadników nid erlan d z k ic h (W . Rusiński 1947, s. 6 - 7 ) .

7 D zięki up rzejm o ści so łty sa wsi G ru b sk o m iałem m o żliw o ść o b ejrz e n ia K roniki szkolnej Szkoły w G rubsku, pro w ad zo n ej od 1884/5 do 1938/39 roku, w któ rej we w p ro w adzen iu p o d ty tu łem C hronik G esch ich te des O rtes G ru b sk o czytam y : „D ie B e w o h n er von P o ln isch -B ö h m isch sin d g rö ssen teils K atholiken, d e u tsc h e r N a tio n a litä t, und die von D eutsch -B ö h m isch d u rch w eg e w an g elisch . D ie G e m e in d e D eu tsch B ö h m isch w ird au ch h ä u fig Z isken g en a n n t und s o ll d iese r N am e von Z isk a, dem H ussitten A nführer, h e rrü h ren ."

(4)

P O O L Ę D E R S K IE B U D O W N IC T W O M I E S Z K A L N E 359 iJ.siono^ ^ w a ^ TRZCIEL i P ę c h e ń s k ie O l N o w o s ile n s k ie L e w ic k ie O l. K o m o r i C h e ł m s k ie O l- G o rg o s z e w o O O Ol. L W Ó W E K R n r h i» • G r u d z ^ a n k i O l. O Ï • J ^ r ^ y w o le s a e O l. C h m id in k a W egfeTna O l- • i e / O l. L ip ie W lo le w ic k ie O l. • e L ‘ P " M

-0 . ь ш -Huisk^e-oi: ^Sępolna Ol.

Q u li T R 2 C Î t t K o z ie U s k i Q l . ' ' g ‘łJ* ‘, , , ~ lw - • K u ś liń s k io O l:. Л1 ^ • , Л л , ‘ / • ^ m i s f o s n è r b w s k i e O U lin k | 0 f / M ic h o r z e w s k ,c O l. C e g i e l s k i e j J Ł ę c z n e 0 1 \ G l in k i O l . . \. ’• ô a r n e O L , iis K a s ---i 01’^ У - , » Z i e l o n î a O l. - .'© S ia T o d iib ro w s k ie O l. R ó ^ n ^ k ie O ^ N o w o d ijb r o w s k ie 01 , - » - . • © S t a r o d a b r o w s k ie O l. \ P r z y c h o d z k ie 01. ' ж N - T O M Y S L ( ' @ Ł ę s k ie O I - . щ О P A L E N I C S ę k o w o O l. J ^ J a s t r z ę b s k ie S l. O , . ‘ T y c z y ń s k i e 01. J a s l r z ę b s k i e N . O t . . ^ o T ' ^ B o r u j s k i e N 01. ©B i a l ' ° b r e s p o . ô c k i e 01. ^r. ч G r u b i k ie 011- а л ф # A lb e r t o w s k ie O l. S ło c m s k ie 01. Z B A S Z Y ^ L ^ i P o l s k o —# C z e s k ie O l.i • ß o r u j s k i e S i.O I. . . ,-..© N ie m ie c k o - Ç z e s k ie 01. | S z a r k i O l. g S n o w id o w o B oru ją t e fa n o w s k ie 01. • ^ ^ M a ry a n o w o • tp<"y • S u c h a D ę b ic a

»BlRęfóF' 01

Ф Jabłonna N . 'M o s t o w s k ie Ol. m • л . - M o s t o w s k ie Ol. B ło n ie 01. ф • K o m o r o w o 01. S ta r e g l- B a r lo ż n a D ę b r ó w k a OJ, _©R ataje O l. d ż in o 01. B a r lo ż n a G o • 'GolaQL ^ arQżnik O l iuli * ! i ' L - ^ # N a r o ż f i k W A M ł y ń s k ie O l # G lo d r io O T . A P o d g ra d o w ic e T ł Ä S io d 6 ls k o Ol-2 'K a r D ic k ie O I » R A K O N I E W I C E W O L S Z T Y N . P r ó s z k o w s k ie 01. _ P u s z c z y k o w s k ie O L • C e g i e l s k ie j p l. u • Z d fZ d to g o w o O l Obr* J a r o m ie r s k ie S i.O I © © O b e r s K le N -C I. 1 Ä S 0' 1 ^ W ilc z O L © U Iście N. u , N o w a w ie ś £p°w0Q -1 © -2 И - 3 E E - 4 2 0 k m

Ryc. 1. O sad y o lęd ersk ie p o w stałe na teren ie niecki now o to m y skiej pod k o n iec X V III w ieku (por. W . R usiński 1947, m apa). I — osady olęd ersk ie na terenie niecki; 2 — osady o lęderskie

poza niecką; 3 — inne m iejscow ości; 4 — g ranice pow iatów

form alnie p rzestała istnieć w 1823 roku z chw ilą w prow adzenia przez Prusy je d n o liteg o sam orządu g m innego i regulacji stosunków w iejskich. Pow staje zatem pytanie, na ile zastane budow nictw o je s t k o n tynuacją pierw otnego b u dow nictw a z okresu lokacji w si na „praw ie h o lenderskim ” ? I na ile je s t odm ienne od budow nictw a polsk ieg o ? Z ag ad nienie to je s t skom plikow ane i w ym aga je sz c z e w ielu badań źródłow ych. Istnieje b o w iem n iew iele o b iektów z II połow y X V III w ieku, koloniści zaś w 1945 roku opuścili

(5)

interesujący nas teren, a m iejsca opuszczone zajęła ludność napływ ow a z różnych stron kraju i to w dużej m ierze z K resów W schodnich (w ileńskie, lw ow skie). Istotny d la tem atu je s t jed n ak fakt, że ludność ta, przyjm ując postaw ę zasiedlenia biernego, nie dokonała zasadniczych zm ian w zastanym układzie przestrzennym w si, zagrody czy w architekturze8.

Przybyw ających O lędrów osadzano w e w siach opuszczonych, na terenach podm o kłych lub przeznaczonych pod w ykarczow anie. Z azw yczaj, osadnicy sam i p rzygoto w yw ali i w ym ierzali w yznaczony teren pod upraw ę. W ielkość gospodarstw w osadach olęderskich, przez cały okres trw ania kolonizacji, podlegała znacznym zm ianom . W osadach w cześniejszych norm ą była w łóka (16,8 - 24,2 ha). Później tw orzono ró w nież gospodarstw a o roz m iarach 1/2 w łóki, rzadziej dw óch, 3/4 lub 1/4 w łóki. N ierów ne uposażenie w ziem i, zw łaszcza przy lokacji osad późniejszych, było dość częste. L iczba g ospodarstw i ich w ielkość zm ieniały się też na skutek podziału drogą spadkobrania. Z m ianę pociągało za sobą rów nież bezpraw ne przyoryw anie gruntów . Przy gospodar stw ach znajdow ały się zw ykle ogrody, w ielkość ich w ahała się od 1/4 do 2 m orgów (m órg: 126,6 m x 4 3,2 m). M iejsce, na którym stały budynki, przew ażnie, nie w chodziło w rozm iar gruntów (W . R usiński 1947, s. 67).

Z astane zagrody w e w siach poolęderskich są zagrodam i w ielobudynkow ym i (ryc. 4). Z decydow anie przew aża m odel z trzem a budynkam i, w skład których w chodzą: chałupa, budynek inw entarski oraz stodoła (ryc. 5). R zadziej spotyka się inne wolno stojące budynki, ja k ow czarnie, szopy, w ozow nie. Siedliszcza m ają kształt praw ie k w adratu lub w ieloboku i są w w iększości niew ielkie (ok. 30 X 30 m). W olne p rze strzenie pom iędzy budynkam i w ypełnione są dość szczelnym i płotam i sztachetow ym i i żerdziow ym i, które chronią głów nie przed zw ierzętam i leśnym i. D o w nętrza obejścia, w ygrodzonego płotem , prow adzą bram y i furty zbite z desek lub sztachet.

W w iększości przypadków dom usytuow any je s t szczytem do drogi, rzadziej k a len icą (ryc. 6). B udynek inw entarski lokow any je s t szczytem do drogi, stodoła zaś najczęściej stoi w poprzek zagrody (ryc. 4). W zagrodach sam otniczych pew ną pra w idłow ością je s t dążenie do tego, aby prom ienie słoneczne padały bezpośrednio na okna chaty. C harakterystycznym akcentem dla tychże zagród są także w ysokie drzew a, ro sn ące w ich obrębie, ja k i dookoła nich (ryc. 7). C zęść tych drzew je s t pozostałością po w ykarczow anej puszczy (graby, dęby), część zaś sadzona celow o dla potrzeb ochro ny przed silnym i podm ucham i w iatru, czy też piorunam i. C zęsto do zabudow ań zagrody sam otniczej p rzylegają bezpośrednio sady, ogródki kw iatow e, a także przyzagrodow e

8 Info rm ato rzy (przesied leń cy) trakto w ali swój p ob y t w N o w o to m y sk iem ty m czasow o , c o w konse k w en cji hamow ano proces w ykupu g ru n tó w i b u dynków z P ań stw o w eg o F und u szu Z iem i. Fak t zaś dzierżaw y i u ży tk ow an ia (a n ie d z ied ziczen ia) n iejako p raw n ie i m oralnie „zw a ln ia ł” ich z p o d e jm o w a n ia napraw i m o dernizacji u ż y tk o w an y ch (czaso w o) ob iek tó w . T o z kolei p rzy c z y n iło się do tego, ż e w iększo ść obiektów m ogła swój stan z 1945 roku zach o w ać do lat 80-tych. O d teg o b o w iem czasu n astąp iło , w śród niektórych g ru p sp o łeczn y ch , zain te re so w a n ie w yk u p em w N o w o to m y sk iem p o o lęd ersk ich bu d y n k ó w i ich ob ejść z p rzezn aczeniem n a d o m y letn isk ow e, a od lat 9 0 -tych tak że na w arsztaty rzem ieśln icze. Pro ces ten nadal trw a, a sp rzy ja jem u to, że c zęść p o ko len ia przesied leń có w w y m arła, c z ęść z aś p o sta rz ała się na tyle, że n ie m oże p o d o łać n a go spo d arstw ie i n ajch ętn iej p rzenosi się do sw o ich d zieci, k tó re ju ż d aw n o , ze w zg lęd u na ro zp ro szo n y i sam o tn iczy ch a ra k ter osad p o o lęd ersk ich , u cią ż liw ą k o m u n ik ację i b rak infra stru k tu ry , w w iększości przen iosły się d o m iast (N ow y T om y śl, W o lszty n , P o znań, Z ie lo n a G ó ra itd.), bąd ź pobu d o w ały się w ok o licy przy d ro d ze asfaltow ej.

(6)

P O O L Ę D E R S K IE B U D O W N IC T W O M I E S Z K A L N E 361

_ 2

IZUZZZl _ 4

II l i 1 11 _ 6

I

9

Ryc. 2. W y so czy zn a P oznańska. F rag m en t m apy: N izin a W ielk o p olsk o -K u jaw sk a — R egiony geo m o rfo lo g iczn e (w g B. K ry gow skiego 1956, m apa n r 2).

VIII — W ysoczyzna Poznańska; V illa — Pagórki Pszczew sko-pniew skie; V lllb — R ów nina N ow otom yska; V ille — W ał L w ó w ecko-rakoniew icki; V lIId — R ów n in a O p alenick a; V ille — Pagórki Stęszew skie;

V lIIf — R ó w n in a P o znańska; V lIIg — R ów nina S zam otulska; V lIIh — Pagórki Poznańskie; 1 — pagórki strefy czo ło w o -m o ren o w ej; 2 — rów niny d en n o-m orenow e; 3 — rów niny zandrow e; 4 — terasy pon ad zalew o w e o raz w ysokie; 5 — p ag órki w y d m o w e; 6 — w aty ty pu o stańcow ego; 7 — dn a d olin i k otlin; 8 — p rzełom y; 9 — g ran ice regionu III rzędu; 10 — g ran ice regionu IV rzędu

pastw iska p ołączone z zagrodą opłotow aniem żerdziow ym . C ałość zagrody olęderskiej uzupełniają nieliczne obiekty architektury m ałej, do której zaliczają się studnie n aj częściej z żuraw iem i p iece chlebow e.

Z pośród w szystkich budynków poolęderskich zachow anych w N ow otom yskiem - budynki m ieszkalne w ykazują najw iększe zm iany układu w ew nętrznego. Stan ten sp o w odow any został głów nie po 1945 roku. P oczątkow o w yw ołany sporadycznym za siedlaniem chałup d w om a rodzinam i, później rozrostem rodzin zasiedlających, a po roku 1980-tym dążeniem do popraw y w arunków m ieszkaniow ych.

W yłącznym typem budynku m ieszkalnego je st chałupa szerokofrontow a. Z jaw iskiem jednostkow ym je st tu w ystępow anie chałupy szerokofrontow ej asym etrycznej (ryc. 8). A nalizując rzut przyziem ia m ożna postaw ić tezę, iż regułą kom ponow ania rzutu przy ziem ia było budow anie dom u na planie „łagodnego prostokąta” . Zaś, w proporcjach

(7)

pom iędzy jeg o szerokością a długością dom inow ały stosunki liczbow e 1:2, 3:4, 4:7. W arto tu przy okazji zwrócić uw agę, że było to w ręcz odw rotne niż w budow nictw ie olęderskim pochodzą cym z terenów położonych wzdłuż środkow ego biegu W isły i nad Bugiem gdzie pow szechne były zasada „w ydłu żonego prostokąta” oraz proporcja 1:3 (por. W . M archlew ski 1988, s. 508; J. G órak 1971, s. 3 2 - 3 3 ) .

Z achodnia W ielkopolska leży w strefie przew agi w olno stojących, szerokofrontow ych budynków m iesz kalnych o rzucie zw artym zbliżonym do kw adratu. Plan ten, o proporcjach tzw. „łagodnego prostokąta” , zaczął rozpow szechniać się tutaj pod koniec X V III w ieku (A. Pelczyk, 1994, s. 55 i n.). P otw ierdza to bardzo m ała ilość budynków m ieszkalno-gospodarczych w N ow otom yskiem oraz całkow ity brak obiektów tego typu o rzucie zde cydow anie w ydłużonego prostokąta.

Biorąc pod uw agę kryterium ukła du pom ieszczeń, określanego m ianem traktu, za typow e uznać m ożna chałupy dw utraktow e oraz chałupy półtoratra- ktowe. N ajbardziej rozpow szechniony je st typ chałupy dw utraktow ej, w której izby układano po obu stronach sieni z dwom a lub trzem a kom oram i z tyłu. Typow ym było układanie izby większej (paradnej) po stro nie prawej (ryc. 9). Izba ta, najczęściej, posiadała od dw óch do trzech okien w przeciw ieństw ie do przeciw ległej, która była m niejsza i posiadała jed n o lub dw a okna. Do kom ór prow adziły drzwi z obu izb. Przy w ariancie z trzem a kom oram i, do środkowej (przy kom inie), która często pełniła funkcję kuchni lub alkierza prow adziły drzw i z sieni. Pom ieszczenie to posiadało też okna, niekiedy, zbliżone w ym iaram i do tych w izbach. N a podstaw ie zebranych m ateriałów m ożna postaw ić tezę, że przedstaw iony typ chałupy, w okresie od 1815 do 1900 roku, był dom inujący na terenie niecki now otom yskiej. Jeśli chodzi o drugi typ — chałupę półtoratraktow ą, dodatkow o w yróżniającą się funkcją m ieszkalno-gospodarczą — to obecnie w ystępuje on sporadycznie i choć w daleko po suniętej m odernizacji, to jed n ak że czytelny w sw ym pierw otnym układzie (ryc. 9 a i b). Jego odm ienność polega na tym , że zam iast izby m niejszej (najczęściej z lew ej strony) posiada część inwentarską, do której prow adzą drzw i z zewnątrz. Pojedynczo zachowane obiekty — posiadające starą m etrykę (1768, 1975, 1808, 1818) potw ierdzają, że chałupy tego typu staw iano w II połow ie XVIII w ieku. D okonane zaś w nich późniejsze przeróbki

R yc. 3. Frag m en t m apy: N izin a W ielkopolsko- -K ujaw ska. R o la w ód w kształto w an iu jej rzeźby (w g B. K ry gow skiego 1958, tabl. П1). 1. D n a dolin, kotlin, terasy, zandry — tw ó r w ody; 2. W ysoczyzny

m o renow e — tw ó r bezpośredniej akum ulacji lodow cow ej; 3. W y d m y — tw ó r w iatru

(8)

P O O L Ę D E R S K IE B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E 363

D ~ d o m , C h - c h l e w , O b - o b o r a , S - s t o d o ł a , S t - s t a j n i a ,

W - w o z o w n i a , S z - s z o p a , P p i e c c h l e b o w y

(9)

3 6 4 A N T O N I PE L C Z Y K

Ryc. 5. N ajczęściej spotykany u k ład trzy b udynkow ej zagrody olęderskiej.

Z ag ro d a o lęderska prezen to w an a n a terenie W ielk o p o lsk ieg o Parku E tn o g raficznego w D ziekanow icach (W PE), (stan z 1993 r.), foto A . Ziółkow ski

R yc. 6. S zczytow e usy tu o w an ie ch ału p y w o sad zie zw artej (stan z 1995 r.), B orują 15, woj. zielo n o g ó rsk ie, foto M . Jó źw ik o w sk a

(10)

P O O LĘ DE R S K IE B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E 365

R yc. 8. C h ału p a (1807 r.) sz ero k o fron to w a asym etry czn a z cz ęśc ią inw en tarsk ą (stan z 1985 r.), Sąto p y , woj. pozn ań sk ie, foto A. Pelczyk

Rye. 7. O to czenie zagrody olęderskiej w osadzie rozproszonej (stan z 1982 r.), R óża, woj. poznańskie, foto A. Pelczyk

(11)

3 6 6 A N T O N I P E L C Z Y K

5 m

Ryc. 9. R zuty przy ziem ia ch a łu p olęd ersk ich w N o w o tom yskiem : a) ch ału p a (1795 r.) szerokofrontow a, półto ratrak to w a z c z ęścią in w entarską (układ sprzed 1975 r.), S ąto p y 4, woj. po zn ań sk ie; b) chałupa (1768 r.) szero kofrontow a, półto ratrak to w a z częścią inw en tarsk ą (u k ład sp rzed 1973 r.), R óża Now a, w oj. p o znańskie; c) ch ału p a (1823 r.) szero ko fro n to w a, p ó łto ratraktow a, N o w y T o m y śl. W 1983 roku p rzen iesio n a d o W PE; d) ch ału p a (X IX w.) szero k o fro n to w a, d w utraktow a, S ękow o, w oj. poznańskie

św iadczą, iż typ ten m ógł być typem pierw otnym i pow szechnym co znajduje analogię na terenie osadnictw a olęderskiego w zdłuż środkow ego biegu W isły (ryc. 10) i nad Bugiem (ryc. 11). Tezę tę zdaje się też potw ierdzać fakt w iązania ścian w części m ie szkalnej na rybi ogon zaś w gospodarczej na słupy (por. J. G órak 1971, s. 3 4 - 3 5 ) .

System ogniow y w chałupach olęderskich ju ż w II poł. X IX w ieku uległ daleko idącym zm ianom i dlatego do czasów w spółczesnych zachow ało się niew iele form reliktow ych. Do najstarszych urządzeń zastanych system ów ogniow ych należą kominy sztagow e oraz piece chlebow e budow ane z gliny w ew nątrz szerokich kom inów . Piece te, służyły głów nie do w ypieku chleba, niekiedy też do suszenia ow oców . N a podstaw ie ilości zachow anych pieców tego typu m ożna stw ierdzić, że osadnicy m im o zakazów

(12)

P 0 0 L Ę D E R S K 1 E B U D O W N IC T W O M I E S Z K A L N E 367 К — k u c h n ia

" V '

p o k ó j i____ > s z o p a X s t o d o ła .

1

s ie ń L jJ X ---A

--- ----

^

---R yc. 10. ---R zuty p rzy ziem ia ch ału p olęd ersk ich w d o lin ie środkow ej W isły: a) T ro szy n , w oj. płockie; b ) o k o lice Św iecia, w oj. by d g o skie (w g W . M arch lew sk ieg o 1988, s. 508)

adm inistracyjnych u m ieszczania pieców chlebow ych w obrębie chałup chętnie b u d o w ali j e w kom inach, choć daleko rzadziej w osadach zw artych n iż rozproszonych. W niektórych obiektach, w nasadzie kom ina, m ożna spotkać także zachow ane fragm enty tzw. czarnej kuchni, czyli m ałego p o m ieszczen ia w ydzielonego z części k o m in a o św ie t lonego przez je g o w ylot ew entualnie otw ór w przesklepieniu. Zazw yczaj w pom iesz czeniu ty m zabudow any b y ł kocioł służący do podgrzew ania w ody dla zw ierząt, g o tow ania bielizny lub sm ażenia pow ideł. Z anik czarnej kuchni spow odow any został głów nie całkow itym p rzesklepieniem szerokich kom inów , co daw ało dodatkow e p o m ieszczenie, z k tó reg o tw orzono zasadniczą kuchnię. T ypow ym dla system u ogniow ego w chałupach olęderskich je s t w ystępow anie w dużej izbie p ieca kaflow ego z ozdobnym gzym sem , który usytuow any je s t zazw yczaj w narożniku przy ścianie oddzielającej izbę od kom ory (alkierza), w m ałej izbie zaś — w nęki kom inow ej tzw . kom inka, z paleniskiem zakrytym p ły tą żeliw ną. K om inek p ow szechnie zam ykany je s t dw u skrzydłow ym i drzw iam i płycinow ym i zaw ieszonym i w ozdobnej ram ie (ryc. 12a).

K om iny lokow ane są pośrodku budynku pom iędzy izbam i bądź m iędzy izbą a sienią (przelotow ą). P osiadają one podstaw ę w yłącznie na poziom ie fundam entów , opartą zazw yczaj n a ziem i lu b w „m urach” . N ajstarsze zachow ane kom iny w y konane są z czte rech drągów tw orzących piram idalną ram ę, w której w zdłużnie osadzone są szczebliny (kije) w yplecione w ikliną lub kalanym i w glinie w arkoczam i ze słom y, całość zaś polepiona je st g rubą w arstw ą gliny. T a fo rm a k o m in a zajm u je najczęściej całą pow

(13)

ie-368 A N T O N I P E L C Z Y K

Ryc. 11. R zuty p rzyziem ia ch ału p olęderskich nad Bugiem a) M ościce D o ln e nr 14; b) M ościce D olne nr 33, woj. b ialskopodlaskie (w g J. G d rak a 1971, s. 33 i 34)

rzchnię sieni lecz nie je s t to regułą. Obok. kom inów szerokich, do których odprow adzano dym z pieców i kom inków lokow anych w dw óch przeciw ległych izbach lub w jednej z nich, często m ożna spotkać kom iny zbliżone w sw ej form ie do arkadow ych. Istotą tego typu je s t to, że obok zasadniczego kom ina sztagow ego, usytuow anego przy ścianie oddzielającej izbę od sieni i zajm ującego tylko je j część, poprow adzony je s t przy ścianie przeciw ległej rów noległy kanał, który ponad pułapem łączy się z zasadniczym kom inem . D zięki tem u sklepieniu istnieje m ożliw ość o grzew ania dw óch izb przy je d noczesnym zachow aniu przejścia z sieni do alkierza (kuchni). M łodsze (koniec XIX w ieku) system y dym ne, budow ane z cegły, są zazw yczaj dw ukom inow e. K om iny te usytuow ane są przy ścianach dzielących sień od izb. W tym przypadku bardzo często sień je s t przelotow a a na strychu, pom iędzy kom inam i, znajduje się w ędzarnia.

O sady olęderskie, ze w zględu na charakter osadnictw a, nie uległy przebudow ie u w łaszczeniow ej, nie zm ienił się też m ateriał i sposób budow aniu chałup co potw ier dzają obiekty istniejące w terenie. N ie m a bow iem różnic, w konstrukcji ścian, między obiektam i z ko ń ca X V łII w ieku, a tym i, które pow stały w w ieku X IX -tym . P ow szechnie

(14)

(15)

R yc. 13. S chem at dachu asy m etrycznego

używ anym m ateriałem było drew no (sosna, dąb, niekiedy m odrzew ). Ściany budow ano, n a dębow ej podw alinie, zazw yczaj z 6 - 8 blochów (niekiedy tylko z czterech, z których każdy m iał ponad 50 cm szerokości) w konstrukcji zrębow ej zaw ęgłow anej na rybi ogon lub zrębow o-słupow ej. W w ielu przypadkach m ożna też spotkać tu konstrukcję sum ikow o-łątkow ą, rzadziej zaś konstrukcję ryglow ą w ypełnioną słom ą zaglinioną, pecą, strychulcem oraz konstrukcję m urow aną z pecy (Zachodzko, L ew iczynek, Dą brow a). Z nam ienną cech ą badanego terenu je s t w ystępow anie konstrukcji m ieszanej ścian wg następującego schem atu:

izba d u ż a (z piecem grzew czym ) — izb a m ała (z kom inkiem ) 1. k o n strukcja zrębow a

2. k o n strukcja zrębow a 3. konstr. su m ikow o-łątkow a

— ko n str. zręb ow o-słupow a — ko n stru k cja ryglow a — • k o n stru k cja ryglow a

(16)

ПГ'

B U 1Г ■ I C - Ï * II r ~ ■

.. \ J \

' ^ Л

, ..

... t_J ₌ _r k Щ

_—

---r

—

, 1T • ' Г

.

J

7

P 0 5 0 1 0 0 cm

Ryc. 14. D ach kro k w io w o -jętk o w y ch ałupy o lęd ersk iej (1823 r.) z 60 cen ty m etro w y m nadw ieszen iem w szczy tach . O d fro n tu , szero k i o k ap w y su n ięty p o z a lico ściany w zd łużnej. N o w y T om yśl

(stan z 1885 r.). W 1986 r. o b iek t przen iesio ny do W P E

D o w odem w artościow ania konstrukcji przez osadników je s t stosow anie „lepszej” kontrukcji p rzy budow ie izby „p arad n ej” . Przykłady stosow ania tej zasady m ożna spot kać w C ześkiem N ow ym , G oździnie, D ąbrow ie, R óży, Z achodzku, G linnie. N ajbardziej preferow any był w ariant, w którym część chałupy obejm ująca izbę dużą w ykonana była w konstrukcji zrębow ej, a część z izbą m n iejszą w kontrukcji zrębow o-słupow ej. Z achow ane do chw ili obecnej budynki w w iększości m ają otynkow ane ściany od w e w nątrz. Je st to je d n a k w y n ik późniejszej m odernizacji z początku X X w ieku. D ow odzą tego: ilość spotykanych je s z c z e ch ału p ze ścianam i m alow anym i farbą olejną, klejow ą lub w apienną n akładaną bezpośrednio na podłoże drew niane; sposób nak ład an ia tynku oraz fakt, że po zbiciu tynku w w ielu przy p ad k ach u k azu ją się na surow ym drew nie w yraźne ślady farby.

O m aw iając k onstrukcję ścian ch ału p nie sposób pom inąć elem entów k o nstrukcyj nych ich w nętrz, ja k im i są podłogi, pułapy oraz szafki w nękow e. N a p o d sta w ie ze branych m ateriałów m ożna przyjąć, że pod koniec X IX w ieku w szystkie o biekty p o siadały drew niane p o d ło g i w obu izbach a n aw et w alkierzach (kom orach zam ieszk i wanych). Podłogi układane były w szerokich — od 30 do 60 cm — desek przybitych (dyblow anych) do legarów złożonych bezpośrednio na ziem i. W sieni o raz w kom orach w ykorzystyw anych gospodarczo układ an o posadzkę z cegły palonej lub kafli. Jeśli chodzi o pułapy to w ykonane są one dw om a sposobam i. P ierw szy z nich polega na układaniu desek na belkach stropow ych i pokryw aniu ich grubą w arstw ą g lin y w y m ieszanej ze słom ą. D rugi n a stosow aniu tech n ik i szachulcow ej (ram ow ej). P olegało

(17)

3 7 2 ANTONI PELCZYK

R yc. 15. B udynek m ieszkalny z w ysokim poddaszem „trem p lem " (stan z 1995 r.), Jastrzęb sk o Stare, woj. pozn ań sk ie, foto M . Jó źw ik o w sk a

to na tym , że darte beleczki ow inięte słom ą i oblepione gliną układano n a belkach lub listw ach przybitych do nich, po czym całość oblepiano z dw óch stron gliną, a na stępnie gładzono i bielono. B ielenie stosow ano tylko do dołu. K olejnym elementem konstrukcyjnym w nętrza chałupy olęderskiej są szafki w nękow e (ryc. 12b, c, d). Kon stru k cja ich polega n a budow aniu w ścianach działow ych lub w ścianie kominowej w nęki o w ym iarach, przeciętnie, 180 X 90 X 40 cm . W e w nękach tych osadzano deski tw orzące półki. K ażd a w nęka zam knięta je s t dw uskrzydłow ym i drzw iam i konstrukcji ram ow ej zazw yczaj z je d n ą plyciną i trzem a szybam i. P ow stałe w ten sposób szafki w ykorzystyw ano do przechow yw ania naczyń i sprzętu kuchennego.

Bryły chałup przykryte są w yłącznie dachem dw uspadow ym konstrukcji krokwio w o-jętkow ej lub stolcow o-platw iow ej. K rokw ie osadzano w belkach stropow ych za p o m o cą czopów (konstrukcja krokw iow o-jętkow a) lub w spierano zacięciem na platwi (konstrukcja stolcow o-płatw iow a). W zależności ja k układano w iązary szczytow e na o czepie lub platw i otrzym yw ano dw ie odm iany dachu dw uspadow ego. Pierw sza z nich polega na um ocow aniu w iązarów rów no z płaszczyzną ścian y szczytow ej, druga zaś na w ysunięciu ich (dach nadw ieszony) o 10 do 60 cm na zew nątrz p o za lico ściany szczytow ej (ryc. 13). T em u drugiem u rozw iązaniu często tow arzyszy występowanie dachu asym etrycznego, pow stałego przez przesunięcie osi w ięźby dachow ej w kierunku frontow ej ścianie w zdłużnej, co w konsekw encji prow adzi do pow stania szerokiego okapu nad frontem budynku (ryc. 14). C zęstokroć z k onstrukcją stolcow o-płatw iow ą

(18)

P 0 0 L Ę D E R S K 1 E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E 373

związane je st, analogicznie ja k przy budynkach gospodarczych, w ystępo wanie półpiętra (w ysokiego poddasza) (ryc. 15). T w orzy je ścianka kolanko wa konstrukcji ram ow ej w ysokości od 60 do 80 cm (zdecydow anie niższa niż na budynkach gospodarczych), sk ład a jąca się z kilku pionow ych słupków osadzonych od dołu w belce (płatw i) spoczywającej na końcach belek stro powych, od góry zaś spiętych poziom ą belką (oczepem ), na której opierają się krokwie, w ystające końcam i około 30 cm p o za lico ściany. T ak pow stałą ściankę obijano (szalow ano) układa nymi pionow o deskam i. D achy zazw y czaj kryto słom ą, trzciną (zachodni pas

niecki) rzadziej dachów ką. Ryc ]6 Starsza forma drzwi zewnętrznych chałupy D rzw i w ejściow e (głów ne) do cha- o lęd ersk iej, G oździn (1815), w oj. p o zn ań sk ie

lupy pow szechnie u sytuow ane są po- s'rodku ściany w zdłużnej. W p rzy p ad

ku sieni przelotow ej m am y dw oje drzw i, je d n e od strony podw órza, drugie od strony sadu lub drogi. T en ostatni w ariant w ystępuje w e w siach zw artych, gdy chałupy u sy tuowane są kalenicow o do drogi (Borują, G oździn). Ilość drzw i w ew nętrznych oraz ich usytuow anie zależy od rozplanow ania budynku. D rzw i głów ne zaw sze otw ierają się do w nętrza sieni, drzw i od izby na zew nątrz (d o sieni), a od kom ory do wnętrza. W szystkie drzw i posiadają odrzw ia i są zaw ieszone na żelaznych zaw iasach pasow ych lub tarczow ych. N ajstarszą form ę odrzw i tw orzą grube, prostokątne słupy, których dolne końce osadzone są w podw alinie, u góry n ato m iast — spięte, poniżej czopów , prostą lub łukow ato w yciętą belką — w puszczone w o czep (ryc. 16). M łodszą form ę stanowią ram y zbite w form ie skrzyni. D rzw i byw ały jed n o - lub dw uskrzydłow e. Te ostatnie pojaw iły się pod koniec X IX w ieku i najczęściej w ystępują w chałupach z sienią p rzelo to w ą (ryc. 17). Z punktu w idzenia techniki w ykonania spotykam y tu różne odmiany drzw i, z których je d n e rep rezen tu ją typy starsze inne now sze. N ajstarszym typem są drzw i spągow e w ykonane z trzech lub czterech desek przybitych gw oździam i do poprzecznych żerdek (spągów ). P odobne w w ykonaniu są drzw i klepkow e (szalo wane) z tym , że ich p o w ierzchnia zew nętrzna w yłożona je s t m ałym i klepkam i. K lepki te układane są zazw yczaj w układzie schodkow ym , rzadziej w geom etryczne w zory. Drzwi klepkow e w ystępują sporadycznie i w yłącznie ja k o drzw i zew nętrzne. T rzecim a zarazem najm łodszym typem są drzw i płycinow e (filungow e) składające się z d rew nianej ram y w ypełnionej p łycinam i (deseczkam i) z jed n o stro n n y m lub dw ustronnym profilowaniem. N a d rzw iach zew nętrznych (głów nych) spotyka się po n ad to nabite li stwy im itujące gzym sy i pilastry. W budow nictw ie późniejszym II połow y X IX i pocz. XX w ieku drzw i zew nętrzne zam iast nadproża posiadają p rzeszklone okienko (nad- s'wietle, „ ob erlu fl") z półką oraz dw orna lub trzem a pionow ym i szprosam i. W ym iary

(19)

Ryc. 17. M ło d sza form a drzw i zew nętrznych, Sątopy 2, w oj. poznańskie

drzw i zasadniczo nie zm ieniają się w czasie poniew aż istnieją niew ielkie różnice w wy sokości a tym bardziej w szerokości drzw i. D aje się zauw ażyć, że skrzydła drzwiowe w budynkach starszych (koniec X V III i pocz. X IX w ieku) są szersze i niższe w po rów naniu do drzw i późniejszych. O gólnie szerokość otw oru w ejściow ego w aha się w granicach 9 0 - 1 1 5 cm , je g o zaś w ysokość 1 6 0 - 185 cm . Jeśli chodzi o proporcje otw oru w ejściow ego to drzw i starsze najczęściej m ają proporcje 4:7 lub 5:9 a młodsze 1:2. A nalizując proporcje całkow itej konstrukcji drzw i tj. z ościeżnicam i i nadprożem, przy uw zględnieniu w ym iarów po zew nętrznych kraw ędziach, otrzym ujem y stosunek szerokości całkow itej do w ysokości całkow itej w proporcji 5:6. D o zam ykania drzwi

(20)

służyły żelazne zam ki zapadkow e, haki z w rzeciądzam i, skoble, zam ki żelazne z klam kami (zam ki skrzynkow e).

Ilość otw orów okiennych w chałupie uzależniona była od ilości p om ieszczeń i ich rozm ieszczenia. Zazw yczaj w chałupie znajdow ało się od dw óch do pięciu okien. N ajstarsze chałupy po siad ają dw a lub trzy, z których dw a u m ieszczone są w ścianach wzdłużnych a je d n o w szczycie. Istnieje pew na regularność w rozm ieszczeniu okien polegająca na tym by okna w ychodziły na południe lub na w schód. M łodsze chałupy z II pol. X IX w ieku po siad ają okna praw ie we w szystkich ścianach za w yjątkiem północnej poniew aż w tej części znajdują się kom ory posiadające m ale jed n o d zieln e lub trójdzielne ok ien k a o w ym iarach około 20 X 20 cm lub 20 x 50 cm . B iorąc pod uwagę podział poziom y ich pola okiennego spotykam y tu ok ien k a jed n o p o zio m o w e wyłącznie jed n o k w atero w e lub dw upoziom ow e: ośm iokw aterow e ew entualnie dw u- kwaterow e o rów nych kw aterach. Z asadnicze ok n a osadzone są w ścianach n asłone cznionych, w otw orach w yciętych w balach ścian bardzo rzadko pom iędzy dw om a pionow ym i slupam i (okno pruskie). Z achow ane okna są oknam i ruchom ym i, pro sto kątnymi, dw udzielnym i, sześciokw aterow ym i o rów nych kw aterach bądź czterokw a- terowym i o kw aterach nierów nych. W śród nich spotykam y różne typy konstrukcji okna: krosnow e, ościeżnicow e (okno polskie), skrzynkow e, półskrzynkow e. N ajp o p u larniejsze, a to ze w zględu na pow szechność stosow ania okiennic, je s t okno krosnow e i skrzynkow e ch o ciaż w w ielu starych budynkach bez okiennic spotkać m ożna okno ościeżnicow e. W ym iary okien są praw ie identyczne i w ynoszą 75 - 115 cm w ysokości przy szerokości 60 - 90 cm , przy czym górna granica w ym iarów je s t późniejsza. P o twierdzają to liczne ślady przeróbek otw orów w ynikające z dążności do efektyw nego ośw ietlenia w nętrza św iatłem dziennym .

D ekoracja na badanym terenie w ystępuje w form ach uproszczonych i na ogól w y nika z praktycznego działania. N ajczęściej i najbogaciej zdobione są ko ń ce belek stro powych, końce krokw i opartych na platw i oraz deski okapow e. Z d obnictw o to przybiera postać delikatnych żłobień, profilow ań kraw ędzi, toczonych elem entów w y kończenio wych (kule, itp.), ryzow anych inskrypcji. P łaszczyzny szczytów c ech u ją się jed n o sta jn ą rytmiką długich linii desek układanych pionow o. R zadkością je s t układanie desek w jodełkę lub w inny w zó r geom etryczny.

Ściany budynków nie są zdobione z zew nątrz, do w yjątków należy ich bielenie. Pow szechny je d n a k zw yczaj utykania szp ar i polepiania ich gliną w prow adza specy ficzną rytm ikę poziom ych belek. P ow staje w ten sposób dw ukolorow y układ pasów utworzonych z szerokich, szarobrązow ych b elek i w ąskich, żółtych, p o lepianych gliną szpar. C ałkow ite polepianie ścian budynku gliną lub zapraw ą m urarską, a następnie ich pobielanie zw iązane je st przede w szystkim z szachulcow ą k onstrukcją ścian (Za- chodzko, L ew iczynek).

Istotnym i elem entam i dekoracyjnym i chałup są drzw i ptycinow e, klepkow e, m a lowane m onochrom atycznie drew niane ściany w ew nętrzne oraz często w ystępujące na tym terenie ptycinow e okiennice, które zazw yczaj m alow ano w ykorzystując takie ko lory jak: biały, żółty, zielony, brązow y.

(21)

PO D S U M O W A N IE

Podsum ow ując m ożna stw ierdzić, że zastane budow nictw o we w siach poolęderskich je s t kontynuacją pierw otnego budow nictw a z okresu ich lokacji. O sady olęderskie, ze w zględu na charakter osadnictw a, nie uległy przebudow ie uw łaszczeniow ej, nie zmieni! się też m ateriał i sposób budow ania. N ie m a bow iem różnic w konstrukcji ścian i m a teriale m iędzy obiektam i z końca X V III w ieku a tym i, które pow stały w w ieku XIX. W sie z terenu niecki w yróżniają się w krajobrazie kulturow ym charakterem go spodarki (plantacje chm ielu i w ikliny), pow szechnością konstrukcji zrębow ej lub zrę bow o-słupow ej. S tanow ią zw arty zasięg dw utraktow ego b u dow nictw a m ieszkalnego z zachow anym i śladam i półtoratraktow ego budow nictw a m ieszkalno-gospodarczego.

Różnice w zakresie budow nictw a pom iędzy osadam i kolonizacji olęderskiej a pol skiej na terenie niecki są w idoczne jed y n ie w drugorzędnych szczegółach konstru kcyjnych (konstrukcja krokw iow o-płatw iow a i n adw ieszenie dachu, d u ża kubatura pod dasza, m alow anie farbą drew nianych ścian w ew nętrznych, budow anie szafek i palenisk w nękow ych, zakładanie w sieni — ceglanej lub kaflow ej posadzki, pow szechność okiennic), w intensyw ności ich w ystępow ania oraz w solidności w ykonania.

Fakt ten, w dużej m ierze, w ynika z procesu fuzji kulturow ej ja k a m usiała dokonać się w okresie od X V III do X IX w ieku, czem u sprzyjały w arunki społeczno-gospodarcze, polityka osiedleńcza ów czesnego państw a oraz specyficzne (izolujące) środow isko przyrodnicze.

Szukając w spólnych elem entów dla budow nictw a olęderskiego z niecki nowoto- m yskiej i innych regionów kraju m ożna stw ierdzić, że cech w spólnych w zastanych bąd ź zinw entaryzow anych budynkach je s t niew iele. I tak, biorąc pod uw agę chara kterystyczne dla osadnictw a olęderskiego (holenderskiego) w ystępow anie, na terenach w zdłuż W isły i nad B ugiem , szerokofrontow ego budynku m ieszkalno-gospodarczego (inw entarskiego) — zgodność tę znajdujem y tylko w typie i funkcji oraz w podo bieństw ie rozplanow ania części m ieszkalnej. B rak tak charakterystycznego budynku w N ow otom yskiem (a także w W ielkopolsce) m ógł być spow odow any: a) popularnością (zw yczajem ), w tym regionie, staw iania w olno stojącego budynku m ieszkalnego, b) zastrzeżonym i w przyw ileju nakazam i feudałów , c) znikom ym zagrożeniem pow o dziow ym . Sądzę, że w łaśnie ta ostatnia p rzyczyna m ogła być istotna - bow iem po zw alała na b ezpieczne rozm ieszczenie obiektów w ew nątrz zagrody i sw obodny do nich dostęp w przeciw ieństw ie do terenu o częstym i dużym zagrożeniu, kiedy to w ym agane było stałe czuw anie nad dobytkiem i inw entarzem . S kupienie zaś całego dobytku w jed n y m obiekcie pozw alało na lepsze zabezpieczenie się przed skutkam i pow odzi i jej przetrw anie (np.: obw ałow anie, schody do przeganiania inw entarza na w yższą kondygnację budynku, w ykonyw anie w szelkich czynności inw entarskich bez konieczności w ychodzenia na zew nątrz).

D alsze w spólne cechy dla budow nictw a olęderskiego w P olsce, to cechy drugo rzędne znajdow ane w szczegółach konstrukcyjnych i w w yposażeniu, do których za liczam :

— stosow anie podm urów ki pod podw alinę,

— w znoszenie budynków w konstrukcji słupow o-zrębow ej z w yraźną preferencją łączen ia ścian na rybi ogon w części m ieszkalnej, zaś w gospodarczej na słupy,

(22)

— w ystępow anie dachu dw uspadow ego z szerokim okapem , konstrukcji krokw io w o-jętkow ej lub krokw iow o-płatw iow ej ze stolcem ,

— centralne usytuow anie urządzeń ogniow o-dym nych z p iecem grzew czym , pa leniskiem w nękow ym oraz czarn ą kuchnią,

— pow szechność podłóg z desek w części m ieszkalnej, — dekoracyjne w ykończenie elem entów konstrukcyjnych, — popularność drzw i płycinow ych oraz okiennic,

(23)

A N E K S 9

a. O S A D Y O L Ę D E R S K IE W POW IECTE K O ŚC IA Ń SK IM

L.p. N azw a osad y w okresie ro zbiorów Polski

Ó w czesna parafia N azw a d zisiejsza R ok zał.

osady

C h arak ter terenu przed lokacją

1. A lb erto w sk ie O lędry B ukow iec A lb erto w sk o — —

2. A m tskasnerow skie Ol. Zbąszyń Toczeń — —

3. B arło żn a O lędry I G ościeszyn B arłożna Goś. — —

4. B arło żn a O lędry II W olsztyn B arłożna W ol. — —

5. B linek O lędry G nin Blinek 1720 las

6. B ło n ie O lędry G nin B łońsko — —

7. Borują Zbąszyń Borują 1785 ta sam a w ieś

8. B orujskie N ow e Ol. Zbąszyń N o w a B orują — —

9. B oru jsk ie S tare Ol. Zbąszyń Stara B orują 1705(7) —

10. C egielskie O lędry W olsztyn C egielsko 1729 _

11. C h o jnickie O lędry Zbąszyń C hojniki — —

12. C isio g ó rsk ie Ol. B ukow iec C ich a G óra 1757 las

13. C zarne O lędry G rodzisk C zarn a W ieś —

14. C zeskie al.

Polsko-Z b ąszyń

C zeskie O lędry C zeskie Stare

—

15. D ąbró w k a O lędry G nin D ąbro w ieck a W ola — —

16. G łodno O lędry W olsztyn G łodno 1717 —

17. G ola O lędry G ościeszyn G ola — —

18. G óry O lędry Siedlec T u ch o rza Stara — —

19. G oździno O lędry R uchocice G oździn 1735 las

20. G rubskie O lędry Z b ąszyń G rubsko — _

21. Jab ło n n a N ow a Gnin Jab ło n n a — —

22. K arp ick ie O lędry W olsztyn K arpicko 1729 w ieś

23. K ąk o lew skie Ol. B ukow iec K ąkolew o 1720 w ieś z bud.

9 W y k az X V III-w ieczn y ch osad olęd erskich pow stały ch na terenie niecki no w otom yskiej. Z estaw ien ia d o k o n an o na po d staw ie op raco w an eg o p rze z W . R u siń sk ieg o (1947, s. 1 2 4 - 1 4 2 ) — w y k azu osad olę* d ersk ich w p o w iatach: k ościań sk im i po zn ań sk im w gran icach przed pierw szy m rozb io rem . W tym m iejscu ch ciałb y m se rd eczn ie p o d zięk o w ać d r Zb. C h odyle z Z a k ład u H istorii N o w o żytn ej, Po w szech n ej i Polskiej U A M w P o zn an iu — z a o k azan ą mi p om oc w d o tarciu do ź ró d eł arch iw aln y ch o raz z a cen n e uwagi d o ty czące historii o sad n ictw a o lędersk ieg o w W ielkopolsce.

(24)

L.p. N azw a osady w okresie

ro zbiorów Polski

Ó w czesn a parafia N a zw a dzisiejsza R o k zał.

osady

C h arak ter terenu przed lokacją

24. K o m orow o O lędry Gnin K om o ró w k o — —

25. Ł ęczn e O lędry Zbąszyń Ł ęczno — —

26. M aryanow o Zbąszyń M arian k o w o — —

27. M ły ń sk ie al. B orow e Ol. W o lsztyn M łyńsko — —

28. M o sto w sk ie O lędry G nin M ościska —

29. N aro żn ik M ały Ol. R u chocice N aro żn ik 1737 —

30. N aro żn ik W ielki Ol. R u chocice N aro żn ik —

31. N iem ieck o -C zesk ie Ol. Z b ąszyń C z e sk ie N ow e — —

32. N o w o jastrzęb sk ie Ol. Zbąszyń N o w e Jastrzęb sk o — —

33. Pod g rad o w ice R ak o niew ice Pod g rad o w ice 1729 g o to w a rola

34. Pro szk o w o Ol. Prochy Pru szk o w o 1746 w ieś

op u sto szała

35. Przychodzicie Ol. Z b ąszyń Przy ch o d zk o _ —

36. R ak o niew ice R ak o niew ice R ak o n iew ice-w ieś 1729 wieś

o p u stoszała

37. R ek lińskie Ol. Siedlec R eklinek — —

38. R ojew sk ie Ol. Bukow iec R ojew o — —

39. Staro jastrzęb sk ie Ol. Zbąszyń Jastrzęb sk o Stare 1710(12?) —

40. Stefan o w sk ie Ol. Zbąszyń S tefan o w ice _ _ _

4 1. Sto d ó lsk o O lędry G o ścieszy n S todolsko 1742 —

42. Such a D ębina G nin W ola Jab ło ń sk a 1738 las, zarośla

43. Szarki O lędry Z b ąszyń Szarki 1724(?) —

44. T a m o w a Prochy T a m o w a 1712 g o to w a rola

45. T ło ck ie O lędry W olsztyn N ow e Tłoki (1751(7)

46. N o w e O lędry Siedlec N o w a T u ch o rza 1744 zarośla

47. S tare O lędry Siedlec S tara T u ch o rza 1803 zaro śla, las

4 8. Z akrzew ko O lędry Z b ąszyń Zak rzew k o — —

49. Z d ro g o w o O lędry G ościeszyn Z drogow o — _

b. O S A D Y O L Ę D E R S K IE W P O W IE C IE PO Z N A Ń SK IM Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. N a zw a osady w okresie ro zbiorów Polski B olew ick ie O lędry C eg ielsk ie O lędry C h m ielin k a

Glinki O lędry G rudzianki O lędry H u tsk ie O lędry K o m orow skie O lędry

Ó w czesn a p arafia N azw a dzisiejsza

Lw ów ek Trzciel L w ów ek W ytom yśl L w ó w ek T rzciel L w ów ek B o lew icko P rądów ka C h m ielin ko G linno G ru dzianka Zach o d zk o K o m orow ice R o k zal. osady 1740 1776 1701 1707 C h arak ter terenu przed lokacją las w ieś i folw ark g o to w a rola las

(25)

L.p. N azw a osad y w okresie ro zbiorów Polski

Ó w czesn a pai

8. K ozielaski O lędry W ytom yśl

9. K rzyw oleśne O lędry Lw ów ek

10. Lew ick ie O lędry Lew ice

11. Lipie O lędry W y tom yśl

12. Lipie O lędry Lw ów ek

13. L u bieńskie O lędry T rzciel

14. N o w o sileń sk ie Ol. Pszczew

15. Paproć O lędry W ytom yśl

16. P ąch eńskie O lędry P szczew

17. R óży ń sk ie O lędry W ytom yśl

18. Sąpólna O lędry L w ów ek

19. Sątop* W ytom yśl

20. Sękow o W ytom yśl

21. Stary Fo lw ark O lędry Trzciel

22. Suche O lędry L w ów ek

23. S zk lanohuckie O lędry Trzciel

24. T arnow iec L w ów ek

25. W ęgielnia L w ów ek

26. W y m y ślan k a O lędry L w ów ek

27. Z am orze P niew y

28. Z ielonka W ytom yśl

N azw a dzisiejsza R o k zał.

osady C h arak ter terenu przed lokacją K ozielaski 1767 wieś i g o to w a rola K rzyw y Las — — L ew iczynek 1732 las L ip k a M ała — las L ip k a W ielka — — Lubień 1736 zarośla N ow a S ilna — _ Paproć 1701 las Pąchy — — N o w a R óża 1765 las Sępolno — — Sątopy — wieś Sękow o 1700 wieś

Stary Folw ark _ _—

Błaki — —

S zk lark a T rzcielsk a 1720 zarośla

T arn o w iec — — W ęg ieln ia 1718 las W ym y ślan k a 1721 las Z am o rze 1771 wieś z budynkam i Przyłęk 1704 las L IT E R A T U R A A tlas ję z y k a i kultury ludow ej W ielkopolski 1989, t. V. cz. 1, W rocław .

B u r s z t a J. 1958, O d osady słow iańskiej do wsi w spółczesnej. O tw orzeniu się k rajobrazu o sad n iczego ziem polskich i rozp lan o w an iu w si, W rocław .

— 1960, O sadnictw o i kształty w si, (w :) K ultura lu d o w a W ielkopolski, t. 1, s. 31 - 105, Poznań.

B ł a s z c z y k St. 1959, Z badań nad budo w n ictw em ludow ym n a pogran iczu w ielk o p o lsk o -lu b u sk im , „Prace D ziału E tnografii IH K M PA N ” , z. 3, s. 619 - 641, W arszaw a.

C z u b i ń s k i A. , T o p o l s k i J. 1989, H isto ria Polski, W rocław .

D e r e s i e w i c z J. 1956, M ateriały d o d ziejów c h ło p a w ielk o p o lsk ieg o , 1 .1, W rocław .

G o l d m a n n K. 1926, D ie ältesten S ieg el und W ap p en d er N e u to m isch eler und um liegenden

H o lländergem einden, D eutsche B lätter in P o len, Jahrg an g III, s. 418 - 429, Posen.

* N ie w iad o m o d laczeg o R u siński n ie w ym ien ia tej wsi. W g d ra Z b . C h o d yły (au to ra p rzy gotow yw anej ro zp raw y h ab ilitacy jn ej „O sad n ictw o o lęd ersk ie w W ie lk o p o lsc e o d X V I d o sch y łk u X V III w iek u .” ) je s t w ielce praw d op o d o b n e, że w X V III w ieku w ieś tę p rze n ie sio n o n a p raw o holen d ersk ie. O p in ię tę zdaje s ię po tw ierd zać in fo rm acja K. G old m an a (1926, s. 4 2 1 ), który p isze „...S ątop, So n to p ia, ein O rt slaw ischen U rsprungs w u rd e 1736 zu H o llän d ern g em ach t.” , a tak że in fo rm acja w S ło w n ik u g eo g raficzn y m ...(1889, s. 365), w którym p o d h asłem „S ą tp ” m .in. o d n o to w an o , że w ieś ta w 1580 roku n a le ż a ła do M arcina O stro ro g a-L w o w sk ieg o , a od ok. 1793 do d ó b r W y tom yśl d zie d z ictw a Szo łd rsk ich .

(26)

G ó I s к i A. 19 81, Stan zach o w an ia b u d o w n ictw a lud o w eg o i form y je g o o ch rony w zasięgu d ziałalności M u zeum R egionalnego w W olsztynie, Zw ornik. Inform ator popularno-naukow y, t. II, s. 11 - 23. Z ielona Góra. G ó r a k J. 1971, H olenderskie dom y nad B ugiem , PSL , n r 1, s. 29 - 38.

G r o t h P. 1939, G ren zm ärk isch es V olksleben. G lau b e und B rauch im L eb enslauf, S chneidem ühl. G u m o w s k i M . 1937, H erby i pieczęcie wsi w ielkopolskich, RH X III, s. 2 4 - 4 3 , Poznań.

H t a d y ł o w i c z К. 1932, Z m ian y krajobrazu i rozw ój o sa d n ic tw a w W ielk o p o lsce od X IV do X IX w ieku, Lw ów .

K r y g o w s k i B. 1956, O dw óch n ow ych p o d ziałach na regiony g eo g raficzn e N izin y W ielk o polsko-K uja- w skiej, B F nPZ , III,

— 1958, K rajobraz W ielkopolski i je g o dzieje, (w :) W ielk o p o lsk a w oczach p rzy ro d n ik a, n r 2, Poznań. M a r c h l e w s k i W . 1988, Przy czy n ek d o d ziejów osad n ictw a o lęderskiego w śro d k o w y m biegu W isły

w X IX - X X w. (od 1945 r.), K H K M nr 3, s. 501 - 514.

P e l c z y k A. 1994, K ierunki ro zw oju ch ło p sk ieg o b u d o w n ictw a m ieszk aln eg o w si w ielkopolskiej. Studium proporcji, SL 3, s. 47 - 67.

R u s i ń s k i W . 1947, O sad y tzw . „O lęd ró w ” w d aw nym w oj. po zn ań sk im , K raków .

— 1959, W d o b ie upadku g o sp odarczego (1655 - 1793), (w :) D zieje wsi w ielkopolskiej, s. 67 - 114, Poznań. S ło w n ik histo ry czn o -g eo g raficzn y w ojew ó d ztw a poznań sk ieg o w śred n io w ieczu , 1 9 8 2 - 1987, cz. I; 1988,

cz. Д , W rocław ,

S ło w n ik geo g raficzn y K ró lestw a P o lsk ieg o i innych krajów sło w iań sk ich , 1 8 8 0 ,1. 1; 1889, t. X , W arszaw a. S t a ń s k i M . 1959, K u ltura m aterialn a wsi w ielkopolskiej w X IX w ieku, (w :) D zieje wsi w ielkopolskiej,

s. 233 - 272, Poznań.

S t a s z c z a k Z. 1963, B ud o w n ictw o ch ło p sk ie w w o jew ó d ztw ie lubelskim (w X I X i X X w ieku), Prace i m a teriały etn o g raficzn e, t. X X IV , W rocław .

W ielk o p o lsk a: m ap a k rajo zn aw cza (sk ala 1:200 0 00), 1993, W arszaw a.

Z a j с h o w s к a St. 1989, O sad n ictw o „olęd ersk ie” i fry d ery cjań sk ie w W ielk o p o lsce w X V II i X V III w . M a pa po m o cn icza 14, (w :) A tlas ję z y k a i kultury ludow ej W ielk o p o lsk i, t. V, cz. 2, s. 17 - 22, W rocław .

ŹR Ó D Ł A A R C H IW A L N E I. A R C H IW U M P A Ń S T W O W E W P O Z N A N IU

1. K sięgi g ro d zk ie (Gr.) PO Z N A Ń

Gr.: 1204 (P aproć); 1205 (W y m yślanka); 1207 (C isio g ó rsk ie OL); 1209 (K o m o ro w sk ie 01.) relationes, protocollon.

K O ŚC IA N

Gr. 202 (C h m ielin k a); 214 (C isio g ó rsk ie O l.) relationes, p rotocol. 2. Z b ió r do k u m en tó w w iejskich (zb ió r szczątk ó w zesp o łó w ) (D w .)

D w .: 91 (G linno); 106 (G oździn); 173 (K ozielaski); 252 (N ow a R óża); 315 (P m szkow o); 3 6 2 - 3 7 8 (S ę kow o); 4 1 0 (Szarki); 411 (Szklarka T rzcielsk a); 437 - 4 39 (T uchorza N ow a Ol.).

II. A R C H IW U M A R C H ID IE C E Z JA L N E W PO Z N A N IU A rchiw um K ap itu ln e (CP)

R ew izje poszczeg óln y ch d ó b r b iskupich CP: 188 (P ąch eń sk ie O l.)

(27)

PO ST H O L L Ä N D IS C H E R W O H N U N G S B A U A U F D E M G E B IE T D E R N O W Y T O M Y Ś L E B E N E Z u s a m m e n f a s s u n g

D ie N ow y Tom yśl Ebene, ein G eb iet m it ü b erw iegenden B oden a u f G esch ieb eleh m und Sanden, m eistens in kleine, m it Streifen d e r sandigen D ü nnengerölle g etrennten V ertiefu n g en geteilt, g eschnitten m it zahlreichen G raben und Bächleinen, w elch er d er M elio ratio n sarb eiten bedarf, w urde se it A nfang des 18. Jh. zum G ebiet d e r intensiven A n sied lungsbew egung. A m stärksten entw ick elte sich bei diesem P rozeß die landw irtschaftliche A nsiedlung a u f h o lländischem R echt, d ie g ew öhnlich ollän d isch e o d e r h ollän d isch e A nsied lu n g g en an n t wird. A n ih r nahm en h auptsächlich A nsied ler d er d eutschen, sp äter auch d er p o lnischen u n d in kleinem M aß der tsch echischen N ationalität teil. D ie an k om m enden A nsiedler w urden in v erlassenen D örfern, a u f S um pf- und den zu m A u sroden bestim m ten G ebieten angesiedelt. In d er Regel haben die A nsied ler den fü r den A nbau b estim m ten B oden selb st vorb ereitet und verm eßt. Bei d e r W irtsch aftsfü h ru n g in den von sich selb st g eg rü n deten L andw irtschaften (H uben) haben sie u.a. d ie V ieh -, und B ienenzucht, neue Pflan zen arten z.B . Hopfen v erb reitet und, was am w ichtigsten scheint, d en U m lau f des G eld s belebt, m it dem sie dem G ru n dbesitzer die Jah resm iete fü r die E rd pacht bezahlt haben.

D ie A n sied ler w aren freie Leute, d esh alb hatten sie in dem L o k ationsprivileg das R ech t a u f eigene S elb stverw altung, den S ch u ltheiß und S ch öffen Vorbehalten. D iese S ituation w ie auch d ie A nsied lu n g selbst b eendete im Jahre 1823, als der E roberungsstaat — Preußen — ein heitliche G em eindeselbstverw altung ein g efu h rt und die D orfv erh ältn isse in G ro ß p o len gereg elt hat.

In diesem A rtikel stellt sich d er V erfasser Fragen — in w iew eit das a u f d iesem G eb iet angetroffene Trad itio n sb au w esen e in e K ontinuation des u rsp rünglichen B au w esen s aus d er Z eit d er D orflokation a u f dem h o lländischen Recht ist (o d er w ar) und w ie es sich von d em poln isch en B auw esen u n tersch eid et ? In Beant w ortung d iese r F ragen stellt d er V erfasser folgendes fest:

D e r an g etro ffen e W o h n ungsbau in posth o llän d isch en D ö rfern ist ein e K ontinuation des ursprünglichen B auw esens au s d e r Z eit ih re r Lokation. D ie h o lländischen Sied lu n g en unterlagen, w egen des B esiedlungs charak ters, dem F reigebungsum bau nicht; e s h atte sich auch das M aterial und d ie B au art n ich t geändert. Es g ibt k eine U n tersch ied e in d er W an d k o n stru k tio n und in d em M aterial d e r O b jekte aus E n d e des 18. Jh. und d en sp äter, im . 19. Jh ., entstan d en en O bjekten.

D ie D örfer aus dem G eb iet d e r E b ene kenn zeich n en sich in d er K ultu rlan d sch aft durch ihren W irtschafts ch a ra k ter (H opfen- und K o rb w eidenplantage, A llg em ein h eit d er B lock- o d e r B lo ck-P fostenkonstruktionen. S ie bilden einen d ich ten U m fan g des Z w eitrak tw o h n u n g sb au es m it erh altenen S p uren des A nderthalbtrakt- W o h n u ngs-W irtschaftsbaues.

D ie U n tersch ied e im B ereich des B au w esens zw isch en den S ied lu n g en d e r h o lländischen und polnischen A nsied lu n g a u f d em G ebiet d e r E b en e sin d nur in zw eitrangigen K o n struktionsdetails: Sparren-Pfettenkon- struktion und D ach überhänge, g ro ß e D ach g eschoßkubatur, Streich en d er A uß en h o lzw än de, B au von H ohl sch ränken und -h erdsteilen, V erlegen des Z ieg el- od er K ach elfußbodens im Flur, A llg em ein h eit d er Fenster laden ersichtlich.

D iese T atsach e w ar, im gro ß en M aß, E rfo lg des P rozesses d er K ulturfusion, d ie in d e r Z eit v o m 18. bis zum 19. Jh . stattfinden m ußte, w as d ie sozial-w irtsch aftlich en B edingungen, B esied lu n g sp o litik d er polnischen Feud alh erren und sp äter des E ro b erungsstaates so w ie spezifisch e (iso lieren d e) U m w elt b eg ü nstigten.

A B B IL D U N G E N

A bb. 1. H o llän disch e Sied lu n g en , d ie beim E nde des 18. Jh. a u f d em G eb iet d er N o w y T om yśl Ebene en tsta n d en sind (vgl. W .R usiński 1947, K arte). 1 — H ollän d isch e S ied lu n g en a u f d em G eb iet d er Ebene; 2 — H o llän d isch e Siedlu ng en au ß erh alb d er E b en e; 3 — an d e re O rten; 4 — K reisgren zen

A bb. 2. P o se n e r H o chland. K arten frag m en t: G roß p o len -K u jaw en T ie fe b e n e — g e o m o rp h o lo g isch e Re g io n en (n ach B .K rygow ski 1956, K arte Nr. 2 ); V III — P o sen er H o chland; V illa — P szczew -P n iew y H ü g el; V H Ib - N ow y T om yśl Ebene; V IIIc — L w ó w ek -R ak o n iew ice W all; V IH d — O p a le n ic a Ebene; V H Ie — S tęszew H ügel; V IH f — P o se n e r Ebene; V lllg - S zam o tu ły Ebene; V lllh — P o se n e r Hügel; I — H ügel d e r S tim m o rä n e -Z o n e, 2 — O b erfläch en m o rän e-F lach län d er, 3 — S an d erh o ch län d er, 4 —

(28)

N ie d e r- und H och terassen , 5 — D ü n n en h ü g el, 6 — W älle d es M onad n o ck ty p s, 7 - T a l - und T alk esselb o d en , 8 — D u rch b rü ch e, 9 — G renzen d er R egion d er III. R e ih e , 10 — G renzen d e r R eg io n d e r IV. Reihe A bb. 3. K arten frag m en t: G ro ß p o len -K u ja w e n T ie fe b e n e . R o lle d er G e w ä sse r bei d er B ild u n g ih rer B esch affen h eit (n ach B .K rygow ski 1958, T ab . Ш ). 1 — T al- und T alk esselb o d en , T erassen , S an d er — W asserg eb ild e; 2 — M o rä n e n h o c h lä n d e r — G e b ild e d e r d ire k ten G letsc h e ra k k u m u la tio n ; 3 — D ünnen — W in d g eb ild e

A bb. 4. S ch em en d er hollän d isch en B a u em h o fty p en im K reis N o w y T om yśl

A bb. 5. D ie m eiste n s zu tre ffe n d e A no rd n u n g e in es h o llän d isch en D reig eb äu d en h o fes. D e r ho llän d isch e B au ernhof, p räse n tie rt a u f dem G elän d e d es G ro ß p o ln isch en E th n o g rap h isch en P ark s in D zie k an o w ic e (W PE) (Z u stan d aus 1993) (P hoto: A .Z ió łk o w sk i)

A bb. 6. G ip fellag e e in e r g e sch lo ssen en B a u e m h ü tte (Z u stan d au s 1995), B o ru je 15, W oj. Z ielona G ó ra (Photo: M . Jó źw ik o w sk a)

A bb. 7. U m g eb u n g e in es hollän d isch en H ofes in d e r ze rstre u ten S ie d lu n g (Z u sta n d au s 1982), R ó ża, W oj. P o znan (Photo: A .P elczyk)

A bb. 8. A sy m m etrisch es B re itfro n t-B a u em h a u s (1807) m it d em In v en tarteil (Z ustand aus 1985), Sątopy, W oj. P o znan (Photo: A .P elczyk)

A bb. 9. E rd g e sc h o ß riß e von h o llän d isch en B au ern h äu sern im K reis N o w y T o m y śl, a) B reitfro nt-A n - d e rth a lb trak t-B a u e m h a u s (1 7 9 5 ) m it In v en tarteil (A n o rd n u n g au s d er Z eit v o r 1975), S ąto p y 4 , W oj. P oznan; b — B reitfro n t-A n d e rth a ib tra k t-B a u em h a u s (1 7 5 8 ) m it Inv en tarteil (A n o rd n u n g aus d er Z e it vo r 1973), R ó ża N o w a, W o j. P o zn ań ; с — B reitfro n t-A n d e rth a lb tra k t-B a u ern h a u s (1 8 2 3 ), N o w y T o m y śl. Im 1983 in den W P E übertrag en ; d — B reitfro n t-Z w itrak t-B au ern h au s (19. Jh .), S ęk o w o , W oj. Poznan;

A bb. 10. E rd g esch o ß riß e von h o llän d isch en B auern h äu sern im M ittelw eich selb ett: a) T ro szy n , W oj. Pło ck ; b) U m g eb u n g von Ś w iecie, W oj. B y d g o szcz (n ach W .M arch lew sk j, 1988, S. 508)

A bb. 11. E rd g e sc h o ß riß e von hollän d isch en B au ern h äu sern am B ug: a) M o ścic e D o ln e Nr. 14; b) M o ścice D o ln e Nr. 33, W oj. B ia ła P o d la sk a (nach J.G ó ra k 1971, S .33 und 34)

A bb. 12. F o rm en der H o lzu m b au un g en fü r K am in e u n d E in b au sch rän k e A bb. 13. S c h e m a eines asy m m etrisch en D acchs

A bb. 14. Sp arren — K e h lb alk en d ach e in es o llän d ich en H au ses (1 8 2 3 ), m it 6 0 cm lan g en Ü b erh än g u n gen a n G ieb eln . A n d e r F ro n t e in b reiter, au ß erh alb d e r L än g sw an d flu ch t au sg esc h o b e n e r D ach fu ß . N o w y T om yśl (Z u stan d au s 1885). Im 1985 das O b jek t ü b e rtrag e n ins W P E .

A bb. 15. W o h n g eb äu d e m it h ohem D a c h g esch oß (T rem pl) (Z u stan d au s 1995), Jastrzęb sk o S tare, W oj. Po zn ań , (P hoto: M . Jó źw ik o w sk a)

A bb. 16. Ä ltere F orm d e r A u ß e n tü r in ein em ollän d isch en H aus, G o ź d z in (1815), W o j. P o zn an A bb. 17. J ü n g e re Form d e r A u ß en tü r, S ąto p y 2, W oj. P o znan