Witold Kustra
Spór wokół Floty Czarnomorskiej w
aspekcie bezpieczeństwa
międzynarodowego
Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego 1, 167-171
Spór wokół Floty Czarnomorskiej
w aspekcie bezpieczeństwa międzynarodowego
W materiale omówiono uwarunkowania historyczne, przebieg oraz stan obecny rosyjsko-ukraińskiego sporu o podział oraz warunki stacjonowania rosyjskiej Flo-ty Czarnomorskiej na Krymie. Jest to zagadnienie ważne, gdyż wydarzenia wiosny 2006 roku dowiodły, że w owej pozornie rozwiązanej kwestii tkwi znaczący poten-cjał konfl iktogenny, który w istotnym stopniu skomplikować może stosunki między-narodowe w północnej części basenu Morza Czarnego.
Ukraina wraz z Białorusią i środkowoazjatyckimi republikami jeszcze pod koniec lat osiem-dziesiątych ubiegłego stulecia była uważana za najbardziej konserwatywną część byłego Związku Radzieckiego. W celu stworzenia dobrosąsiedzkich stosunków z Federacją Rosyj-ską, jako najważniejszym z sąsiadów, Ukraina podpisała w listopadzie 1990 roku traktat o współpracy w dziedzinie polityki, ekonomii i kultury. Federacja Rosyjska uznała nieza-leżność Ukrainy po przeprowadzonym w grudniu 1991 roku powszechnym referendum, w którym społeczeństwo opowiedziało się za całkowitą suwerennością państwa. Jeszcze w tym samym miesiącu przedstawiciele Rosji, Ukrainy i Białorusi dokonali uzgodnień do-tyczących powstania Wspólnoty Niepodległych Państw.
Rok 1991 okazał się przełomowy w kształtowaniu stosunków międzynarodowych w Eu-ropie Wschodniej. Rozwiązanie Układu Warszawskiego – oprócz wprowadzenia nowej sy-tuacji politycznej w świecie – doprowadziło również do wielu sporów na tle politycznym wśród państw powstałych w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego1.
Jednym z najważniejszych czynników kształtujących stosunki międzynarodowe w re-gionie był trwający do dziś spór o zasady funkcjonowania Floty Czarnomorskiej pomiędzy Rosją a Ukrainą2 na Krymie. W efekcie uzgodnień dotyczących sił zbrojnych byłego ZSRR
miały one zostać podzielone i oddane pod wspólne dowództwo Wspólnoty Niepodległych Państw. Reguła ta odnosiła się również do Floty Czarnomorskiej.
Ukraina, będąc na etapie tworzenia swoich sił zbrojnych widziała możliwość zorga-nizowania swojej fl oty w rejonie Morza Czarnego na bazie przejętych od Rosji okrętów. Dlatego też twierdziła, iż Flota Czarnomorska nie posiadając strategicznego potencjału nuklearnego, powinna być przekazana w całości Ukrainie. Natomiast Rosja była żywo za-interesowana utrzymaniem potencjału bojowego w tym regionie dla zabezpieczenia
swo-1 Z. S., Polityka bezpieczeństwa – siły zbrojne Ukrainy, „Wojskowy Przegląd Zagraniczny”, nr 3–4, Warszawa
1993, s. 15.
2 Spory odnośnie do zasad funkcjonowania i stacjonowania fl oty rosyjskiej do dziś pozostają przyczyną
za-ostrzonych nastrojów politycznych. Dlatego też w ciągu mijających lat możemy zaobserwować, że sprawy dotyczące Półwyspu Krymskiego, co jakiś czas jak powracają bumerang i stają się przyczyną pogorszenia sto-sunków politycznych pomiędzy Kijowem i Moskwą [przyp. autora].
ROCZNIK BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO – 2006
168
ich interesów w rejonie śródziemnomorskim3. Położone nad Morzem Czarnym i Morzem
Azowskim porty Odessa, Oczakow, Chersoń i Mariopol stanowią dla Rosji podstawowe okno na świat4. Rosjanie stali na stanowisku, iż Flota Czarnomorska jest w zdolna
realizo-wać zadania strategiczne, dlatego też powinna podlegać wspólnemu dowództwu. Sprawa podziału Floty Czarnomorskiej przez wiele lat pozostawała kością niezgody pomiędzy Ki-jowem i Moskwą.
Na początku 1992 roku strona ukraińska obwieściła, że przejmuje wszystkie jednostki Armii Radzieckiej, w tym również fl otę czarnomorską, znajdujące się na jej terytorium pod swoje zwierzchnictwo. Prezydent Ukrainy zażądał od składu osobowego złożenia przysięgi wojskowej na wierność Ukrainie. W tym samym czasie dowódca zjednoczonych sił zbroj-nych Wspólnoty Niepodległych Państw sporządził tekst roty przysięgi zakładającej po-dwójną lojalność wobec ojczystej republiki oraz wobec republiki, na terytorium której dany marynarz pełni służbę. Wokół Floty Czarnomorskiej rozgorzał spór, który wywołał spo-ro zamieszania i dopspo-rowadził do wzspo-rostu napięć pomiędzy załogami okrętów, na których służbę pełnili marynarze różnych narodowości. Znaczną część stanu osobowego stanowili Rosjanie zajmujący większość stanowisk dowódczych, w tej sytuacji wobec zdecydowanie wrogiego stanowiska kadry ofi cerskiej niewielu marynarzy złożyło przysięgę na wierność Ukrainie.
W kwietniu 1992 roku prezydenci Rosji i Ukrainy ogłosili przejęcie fl oty czarnomor-skiej pod swoje zwierzchnictwo, co spowodowało znaczny wzrost napięcia w stosunkach rosyjsko-ukraińskich. W tym samym miesiącu doszło do spotkania obu prezydentów, na którym uzgodniono porozumienie. Postanowiono powołać specjalną grupę roboczą, której zadaniem było wypracowanie koncepcji zażegnania sporu.
Począwszy od czerwca 1992 do 1995 roku, odbyło się kilkanaście spotkań prezydentów Rosji i Ukrainy, na których zarówno jedna, jak i druga strona wysuwały argumenty przetar-gowe. Jednakże nie wynikały z nich żadne decyzje, które miałyby skutkować ostatecznym rozwiązaniem problemu Floty Czarnomorskiej, a zatem i zażegnaniem sporów. Do najważ-niejszych ustaleń poczynionych w ramach tych spotkań możemy zaliczyć:
− 1992 r. – podjęcie decyzji, że najlepszym rozwiązaniem będzie dokonanie podzia-łu fl oty, zatem decyzje odnośnie do podporządkowania Floty zjednoczonemu do-wództwu Wspólnoty Niepodległych Państw uznano za nieaktualne;
− 1992 r. – uzgodnienie, iż do czasu ostatecznego podziału fl oty stanowić ona bę-dzie własność obu państw. Dowódca Floty bębę-dzie powoływany i odwoływany przez działających w porozumieniu prezydentów, którym będzie bezpośrednio podległy. Natomiast ofi cerowie i marynarze złożą przysięgę temu państwu, którego są oby-watelami;
− 1993 r. – decyzja, że podział okrętów, infrastruktury brzegowej oraz majątku Floty rozpocznie się we wrześniu tegoż roku, jednakże ze względu na wymóg ratyfi kacji
3 O.J. Manaczinskyj, Państwa ościenne i ich wpływ na bezpieczeństwo narodowe Ukrainy, „Analizy, Fakty,
Opi-nie, Syntezy”, Adam Marszałek, Warszawa – Toruń 1996, s. 5; M. Krotofi l, Rosyjsko-ukraiński konfl ikt o fl otę czarnomorską (1991–1997), „Przegląd Morski” nr 7/8, Gdynia 2000, s. 3.
4 S. Helnarski, Ekonomiczne i wojskowe uwarunkowania suwerenności Ukrainy, „Analizy, Fakty, Opinie,
parlament rosyjski nie zaakceptował warunków porozumienia odnośnie do po-działu Floty „pół na pół”;
− 1994 r. – Borys Jelcyn próbował przekonać stronę ukraińską do zrzeczenia się przy-padającej jej połowy fl oty w ramach zapłaty za dostawy gazu przez Rosję. Jednakże parlament Ukraiński nie wyraził zgody na przyjęcie tego warunku;
− 1995 r. – uzgodniono teoretyczny podział „pół na pół”, a praktycznie Rosja zatrzy-mywała 81,7% okrętów, natomiast Ukraina otrzymała 18,3%. Reszta okrętów na-leżnych Ukraińcom miała pokryć zobowiązania wobec Rosji. Sewastopol pozostał główną bazą rosyjskiej części Floty, jednocześnie Rosjanie posiedli prawo korzysta-nia z innych miejsc bazowakorzysta-nia jednostek, obiektów zabezpieczekorzysta-nia operacyjnego, bojowego i logistycznego na Krymie.
Spór o podział Floty Czarnomorskiej rozwiązano ostatecznie w maju 1997 roku. Podczas wizyty premiera Rosji podpisano porozumienie dotyczące bazy w Sewastopolu. Na mocy tego porozumienia Rosjanie dzierżawili od Ukrainy część portu w Sewastopolu na okres 20 lat z możliwością przedłużenia dzierżawy na kolejne 5 lat, ponadto Rosjanie zyskali możliwość korzystania z lotniska i systemów łączności. Strona ukraińska otrzymała zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami 18% potencjału Floty, w praktyce było to 50 okrętów bojowych różnych klas oraz kilkadziesiąt jednostek pomocniczych5.
Uregulowanie problemów związanych z podziałem Floty Czarnomorskiej umożliwiło wreszcie podpisanie rosyjsko-ukraińskiego traktatu o przyjaźni i współpracy, którego za-warcie przypieczętowali prezydenci Kuczma i Jelcyn 31 maja 1997 roku w Kijowie.
W roku 1992, kiedy to podjęto pierwsze rozmowy wokół podziału Floty Czarnomor-skiej, jej skład i liczebność przedstawiała się następująco: okrętów bojowych różnych klas i przeznaczenia było łącznie 250 oraz 150 jednostek pomocniczych, 310 samolotów i śmi-głowców różnych typów i przeznaczenia, na stanie etatowym pododdziałów brzegowych znajdowało się 265 pojazdów opancerzonych, 320 bojowych wozów piechoty, 220 wyrzutni rakiet i zestawów artyleryjskich oraz 270 czołgów.
W roku 1997, gdy zapadły ostateczne decyzje o podziale Floty Czarnomorskiej i prze-kazaniu części sprzętu Ukrainie, skład jej przedstawiał się następująco: 120 okrętów bojo-wych różnych klas, 90 pomocniczych jednostek pływających, 100 samolotów i śmigłowców różnych typów.
Obecnie rosyjska Flota Czarnomorska, choć nie jest już tak potężna jak dawna radzie-cka, wciąż odgrywa strategiczną rolę. Rosjanie jednak nie mają odpowiedniego portu dla niej na swoim terytorium. Obecnie strukturę Floty Czarnomorskiej tworzą siły okrętowe, stacjonujące w dwóch głównych bazach morskich: Sewastopolu i Noworosyjsku, lotnictwo morskie, pododdziały i oddziały brzegowe i inne jednostki mające zapewnić funkcjono-wanie fl oty. Siły okrętowe liczą 50 okrętów bojowych różnych klas i przeznaczenia oraz 50 jednostek pływających. Kolejnym elementem składowym Floty Czarnomorskiej są siły po-wietrzne, liczące 150 samolotów i śmigłowców. Komponent lądowy posiada na swoim wy-posażeniu 52 czołgi, 222 bojowe wozy opancerzone oraz 66 zestawów artyleryjskich6. 5 K. Malak, Rosyjsko-Ukraiński spór o Krym, Sewastopol i Flotę Czarnomorską i próby jego rozwiązania, [w:] Od
konfl iktów do partnerskiej współpracy, red. nauk. J. Kukułka, L. Łukaszuk, AON, Warszawa 1997, s. 135.
ROCZNIK BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO – 2006
170
Obecnie fl otę Ukrainy tworzą trzy zasadnicze komponenty: siły okrętowe, lotnictwo morskie i siły brzegowe. Siły okrętowe liczą 130 okrętów bojowych różnych klas i przezna-czenia oraz 100 pomocniczych jednostek pływających. Lotnictwo morskie Ukrainy posiada na swoim wyposażeniu 160 samolotów i śmigłowców różnych typów. Natomiast kompo-nent lądowy liczy 116 czołgów, 527 bojowych wozów opancerzonych oraz 121 zestawów artyleryjskich7.
Na przełomie roku 2005 i 2006 doszło do załamania stosunków politycznych na linii Kijów–Moskwa. Przyczyną tego stanu rzeczy stało się podwyższenie cen gazu sprzedawa-nego Ukrainie przez Rosję. Rosyjscy przedstawiciele niektórych partii politycznych niejed-nokrotnie wysuwali koncepcję wywarcia nacisku ekonomicznego na Ukrainę, postulując, że krany z gazem i ropą naft ową są odpowiednimi instrumentami, zwłaszcza przy rozstrzy-ganiu spornych problemów i rozwiązywaniu nieprzewidzianych sytuacji.
W obliczu takiego obrotu sprawy Ukraina postanowiła o podwyższeniu opłat za ko-rzystanie przez rosyjską Flotę Czarnomorską z bazy w Sewastopolu. Z tego tytułu strona ukraińska otrzymuje 98 mln dolarów rocznie, zdaniem Ukraińskiej Rady Bezpieczeństwa
Narodowego i Obrony państwo traci na tym rocznie dwa miliardy8. Zatem ukraińskie MSZ
opowiedziało się za rewizją porozumienia między Moskwą a Kijowem w sprawie stacjono-wania Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu i przejściem na ceny rynkowe9, na co Rosjanie
wyrazili zdecydowany sprzeciw uznając, iż obecna stawka dzierżawy powinna być utrzy-mana przynajmniej do 2017 roku, do czasu wygaśnięcia umowy w sprawie stacjonowania Floty. Ponadto strona Ukraińska zapowiedziała, że po wygaśnięciu umowy nie zostanie ona przedłużona na kolejne lata, zatem rosyjska Flota Czarnomorska nie będzie mogła pozostać na Krymie10, w związku z tym zaapelowano do Rosji o rozpoczęcie przygotowań do
wypro-wadzenia swoich wojsk z Ukrainy11.
Moskwa utrzymuje, że od dawna planuje przeniesienie jednostek Floty Czarnomorskiej do swoich portów w Noworosyjsku oraz Temruku. W tym celu realizowany jest program „rozbudowa systemu bazowania Floty Czarnomorskiej na terytorium Federacji Rosyjskiej w latach 2005–2020”. W budżecie rosyjskim na rok 2006 zostało przeznaczone 1,151 mld rosyjskich rubli (w roku 2005 na ten cel wydatkowano 1 mld rubli rosyjskich). Również siły morskie Ukrainy uczestniczą w realizowanym Państwowym programie rozwoju Sił Zbroj-nych na lata 2005–2011. Planuje się odtworzenie zdolności bojowej Sił ZbrojZbroj-nych do roku 2011. W budżecie na rok 2006 przewidziano 20 mln ukraińskich hrywien na modernizację i remont fregaty Hetman Sahajdacznyj oraz 10 mln ukraińskich hrywien na rozpoczęcie budowy nowej korwety.
Kolejnym źródłem załamania stosunków ukraińsko-rosyjskich jest rozpoczęty w stycz-niu spór wokół zajętej latarni morskiej w Jałcie. Obiekty nawigacyjno-hydrografi czne,
słu-7 Tamże.
8 Ukraine, htttp://www.ukraine-poland.com/news/news.php?id=6375;
Konfl ikt, http://www.gazetaprawna.pl/depesze/do_druku.html?id=PAP20060222W06653, 03.2006.
9 Serwis międzynarodowy, http://serwisy.gazeta.pl/swiat/2029020.34263.3121131.html, 03.2006.
10 Minister Obrony Ukrainy oświadczył, że ani ukraińsko-rosyjskie umowy, ani konstytucja Ukrainy nie
przewidują stacjonowania obcych jednostek wojskowych na Ukrainie po 2017 roku; http://www.gazetaprawna.pl/depesze/do_druku.html?id=PAP20060214W07135, 03.2006.
11 Serwis międzynarodowy, http://www.gazetaprawna.pl/depesze/do-druku.html?id=PAP20060214W08578,
żące do zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi w rejonie krymskim należą do Ukrainy12,
któ-ra odpowiada za spktó-rawność tychże urządzeń. W związku z tym niezbędne jest przeprowa-dzanie okresowych przeglądów i napraw, jednakże strona rosyjska zarządza tymi obiektami w myśl porozumień zawartych między Rosją a Ukrainą, dlatego też dochodzi do sytuacji spornych.
W piątek 13 stycznia 2006 roku doszło do zajęcia terenu latarni przez siły ukraińskie. Ja-13 to symbol latarni morskiej o statusie miasteczka wojskowego, znajdującej się w Jałcie i będącej jednym z wielu obiektów przekazanych w dzierżawę Rosjanom na mocy porozu-mienia dotyczącego podziału Floty Czarnomorskiej13.
W odpowiedzi na te działania Rosjanie skierowali wzmocnione siły dla zapewnienia ochrony obiektu Mars-75, jakim jest latarnia morska w miasteczku Heniczesk14, nad
Mo-rzem Azowskim.
12 Serwis, http://expatpol.com./modules.php?name=News&fi le-article&sid=27962, 03.2006.
13 Na podstawie tego porozumienia Rosjanie dzierżawią około 4000 obiektów, w tym około 170 obiektów
nawi-gacyjno-hydrografi cznych znajdujących się na krymskim wybrzeżu, z czego ponad 2000 nie zostało skatalo-gowanych przez stronę ukraińską [przyp. autora].
