Jakub Czepek
Prawo do życia a czas ratyfikacji
Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka : ewolucja stanowiska
ETPC
Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 5, 5-14
2014
Po l s k i R o c z n ik : Pr a w Cz ł o w i e k a i Pr a w a Hu m a n i t a r n e g o 5
U W M w Olsztynie 2014 IS S N 2082-1786
PRAW O M IĘDZYNARODOW E
PRAW CZŁO W IEK A
Jakub Czepek
W ydział Praw a i Adm inistracji U W M w Olsztynie
P raw o do życia a czas ratyfikacji
Europejskiej Konwencji P ra w Człowieka
- ewolucja stanowiska ETPC
S ło w a k lu c z o w e : zakres temporalny art. 2, Janowiec i in n i przeciwko Rosji, Silih przeciwko
Słowenii, kryteria Silih, aspekt proceduralny art. 2
W szystkie um owy m iędzynarodowe, a taką jest przecież także Europej ska Konwencja P ra w Człow ieka (E K P C ) posiadają swój w ym iar temporalny. K ażda umowa m iędzynarodowa obowiązuje w określonym przedziale czasu. Najczęściej umowa zaczyna obowiązywać po jej ratyfikacji - i ewentualnym upływie przew idzianego wcześniej term inu — czyli po form alnym związaniu się um ową przez Państw a-Stronę. Taka sytuacja m a miejsce w przypadku E K P C oraz Protokołów Dodatkowych do niej.
Potw ierdza to Konwencja Wiedeńska o Praw ie Traktatów, która stanowi:
Jeżeli odmienny za m iar nie wynika z traktatu ani nie jest ustalony w inny sposób, jego postanowienia nie wiążą strony w odniesieniu do żadnej czynności lub zdarzenia, które miały miejsce, ani w odniesieniu do żadnej sytuacji, która przestała istnieć przed dniem wejścia w życie traktatu w stosunku do tej strony1.
A. W yrozum ska podkreśla, że w sferze stosowania umów m iędzynarodo wych w ażną rolę odgryw a zasada nieretroaktywności, która traktow ana jest dość restrykcyjnie, ponieważ podporządkowana jest konieczności pogodzenia dwóch interesów, z jednej strony bezpieczeństwa prawnego, z drugiej u m ożli w ienia stosowania nowych norm praw a m iędzynarodowego2.
Zasięg tem poralny E K P C nie odbiega od tej reguły. Chronionych w K on wencji praw można dochodzić tylko je ż e li naruszenie m iało miejsce po jej wejściu w życie wobec danego Państwa-Strony.
1 Konwencja W iedeńska o P ra w ie Traktatów z dn. 22 m aja 1969 (D z.U . z 1990 r. N r 74, poz. 439), art. 28.
W yjątkow ą sytuacją jes t taka, kiedy chodzi o naruszenie praw a do życia w jego aspekcie proceduralnym, w sytuacji, gdy samo zdarzenie główne m ia ło miejsce jeszcze przed wejściem w życie Konwencji wobec danego Państw a -Strony. Głównym celem niniejszego artykułu jes t dokonanie analizy dotych czasowego orzecznictwa Europejskiego Trybunału P ra w C złowieka (E T P C ) w tego rodzaju sprawach.
P rzed rozpoczęciem dalszych rozważań warto wyjaśnić dokładnie zagad nienie proceduralnego aspektu art. 2 Konwencji, który chroni prawo do życia jednostki.
1. Zagadnienie aspektu proceduralnego prawa do życia
A rtyku ł 2 E K P C , chroniący prawo do życia, m ilczy na tem at aspektu proceduralnego i m aterialnego praw a do życia. Są to zagadnienia w yw iedzio ne z Konwencji w orzecznictwie Trybunału. Ich główne założenia w ynikają z teo rii zobow iązań pozytyw nych w yn ikających z K on w en cji (zw ła szcza w sferze art. 2 i 3).A spekt m aterialny w iąże się z „klasycznym ” pojmowaniem praw a do życia. Obejmuje on przede w szystkim zdarzenie powodujące śmierć oraz jej szeroko pojęte okoliczności. Chodzi o sytuację, gdy okoliczności śmierci sta now ią naruszenieKonwencji.Trybunał ju ż kilkanaście la t tem u stwierdzał konieczność uzupełniania w arstw y m aterialnej art. 2 obowiązkam i pozytyw nym i o charakterze proceduralnym.
W spom niany obowiązek proceduralny początkowo dotyczył głównie ko nieczności przeprowadzenia adekwatnego i skutecznego śledztwa. W ówczas E T P C opierał się o łączne zastosowanie art. 2 i art. 1 E K P C .A rt. 1 gw arantu je każdej osobie podlegającej jurysd ykcji Pań stw a-S tron y praw a i wolności
określone w Konw encji3. Początkowo właśnie takie łączne zastosowanie art. 2
i art. 1 stanowiło podstawę obowiązków proceduralnych P ań stw a-S tron y4. Obowiązek ten ewoluował. Z czasem Trybunał uznał, że zobowiązania pozytyw ne o charakterze proceduralnym w yn ikają z samego art. 2 K onw en cji bez potrzeby stosowania art. l.O becnie Trybunał wspomina ju ż wyłącznie o aspekcie m aterialnym praw a od życia oraz jego aspekcie proceduralnym. Traktuje je jako odrębne elem enty praw a z art. 25.
3 A rt. 1 stanowi: Wysokie Układające się strony zapewnią każdej osobie podlegającej ich
jurysdykcji prawa i wolności określone w rozdziale I niniejszej Konwencji.
4 Zob. np. w yrok E T P C w spraw ie O gu r przeciw ko T u rc ji z 20.05.1999, nr skargi 21594/93, § 88; zob. także w yrok E T P C w sprawie M cC ann i in n i przeciwko Zjednoczone
mu Królestw u, z 27.09.1995, nr skargi 18984/91 § 161; w yrok E T PC w sprawie Yaęa prze ciw ko T u rc ji z 2.9.1998, nr skargi 22495/93, § 98; Assenov i in n i przeciw ko B u łg a rii
z 28.10.1998, nr skargi 24760/94, § 102.
5 Szerzej: A.R. Mowbray, The D evelopm ent o f positive obligations under the European
Convention on H u m an R ig hts by the European C ourt o f H um a n Rights, O xfo rd -P ortla n d -
Praw o do życia a czas ratyfikacji Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. 7
Trybunał w swym orzecznictwie zakłada, że każdy przypadek śmierci jednostki w ym aga zbadania zarówno okoliczności zdarzenia powodującego śmierć, ja k też ustalenia ewentualnych winnych oraz doprowadzenia ich do odpowiedzialności. Takie śledztwo musi spełniać w ym ogi niezależności, sku teczności, transparentności oraz sprawności6.
A spekt proceduralny praw a do życia obejmuje jednak nie tylko koniecz ność przeprowadzenia skutecznego śledztwa. M oże on obejmować również dalsze etapy postępowania przed sądami i organam i krajowym i. Trybunał wskazuje, że w ym aga to ustanowienia skutecznego i niezawisłego systemu sądowego, by przyczyna śmierci m ogła zostać ustalona, a osoby odpowie dzialne pociągnięte do odpowiedzialności7. Coraz częściej dochodzi do sytu acji w których Trybunał stw ierdza uchybienia po stronie sądów krajowych, które w toku postepowania nie były w stanie doprowadzić do ustalenia oko liczności śmierci jednostki i pociągnięcia ewentualnych winnych do odpowie dzialności8. Stanowi to naruszenie aspektu proceduralnego praw a do życia.
W łaśnie w rozwoju i niejako oddzieleniu aspektu proceduralnego prawa do życia od jego aspektu m aterialnego należy upatrywać m ożliwość docho dzenia naruszenia praw a do życia (w aspekcie proceduralnym) w związku ze zdarzeniem powodującym śmierć, które miało miejsce jeszcze przed wejściem w życie Konwencji wobec danego Państw a-Strony. Chodzi o sytuację, w któ- rejsamo m aterialne naruszenie praw a do życia (czyli okoliczności śmierci) nie może być zbadane, ponieważ m iało to miejsce przed wejściem w życie E K P C wobec Państw a-Strony. Z kolei postępowanie w tej sprawie może w dalszym ciągu się toczyć i stanowić naruszenie praw a do życia w jego aspekcie proceduralnym. M oże się to w iązać np. z przewlekłością postępowa nia albo nieskutecznością organów ścigania lub w ym iaru sprawiedliwości.
Warto oddzielnie przyjrzeć się orzecznictwu strasburskiemu w tej materii.
2. Ewolucja zakresu temporalnego prawa do życia
w orzecznictwie ETPC
Początkowo Trybunał nie rozbudowywał ani nie definiował zbyt szeroko m ożliw ości naruszenia proceduralnego aspektu art. 2 w sytuacji, kiedy śmierć m iała miejsce przed wejściem w życie E K P C wobec danego P a ń s tw a -człowieka pierwszej generacji na tle E uropejskiej Konw encji Praw Człowieka, Olsztyn 2014,
s. 71 i nn; J. Czepek, State’s Positive O bligations under A rtic le 2 o f the E C H R . Part. 2
- Proced u ra l O bligations, [w :] S. Ożóg (ed.), M od ern Challenges o f H um an R ights P ro te c tion. Selected Problem s, Olsztyn 2011, s.10 i nn.
6
Zob. L. G arlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I. Kom entarz do artykułów 1-18, W arszaw a 2010, s. 84 i nn.
7
Zob. np. w y ro k E T P C w sp raw ie Byrzykow ski przeciw ko P olsce z 27.6.2006 r., nr skargi 11562/05, § 104.8
Ibid em , § 114 i nn.; w yrok E T PC w sprawie Przemyk przeciwko Polsce z 17.9.2013, nr skargi 22426/11.-Strony. W decyzji o warunkach dopuszczalności w połączonych sprawach
M oldovan i in n i przeciw ko R u m u n ii oraz R osta e i in n i przeciw ko R u m u n ii9
E T P C zbadał postępow an ie, k tóre dotyczyło pogrom u R om ów w dniu 20.09.1993 r. Samo zdarzenie m iało miejsce przed związaniem się Konwencją przez Rumunię (20.06.1994 r.), chociaż braki w postępowaniu pojaw iły się ju ż po tej dacie.
W tej sprawie Trybunał uznał, że zgodnie z ogólnie uznanym i regułam i praw a m iędzynarodowego Konwencja może m ieć zastosowanie jedynie wobec faktów, które nastąpiły po wejściu jej w życie w odniesieniu do danego Państw a-Strony. A skoro obowiązek przeprowadzenia skutecznego postępo wania, które będzie mogło doprowadzić do identyfikacji i ukarania sprawców jes t połączony z w ydarzeniam i, które nie m ogą być zbadane przez Trybunał to E T P C nie jes t w łaściw y ratione tem poris, aby zbadać proceduralnego na ruszenia art. 210.
I. C. Kam iński słusznie określa takie stanowisko Trybunału jako rygory styczne i dodaje, że zostało ono nieco złagodzone11 w sprawie Voroshilov
przeciw ko R o s ji12. Trybunał zbadał w niej, czy doszło do naruszenia art. 3
Konwencji i uznał, że jes t niewłaściwy ratione temporis. E T P C zwrócił je d nak uwagę, że musiał tak uznać, ponieważ nie był w stanie zbadać, czy skarżący poczynił „w iarygodne tw ierdzenia” (credible assertions). Trudno się nie zgodzić, z I. C. Kam ińskim , który wskazuje, że Trybunał zasugerował, że gdyby okoliczności zdarzeń i tożsamość sprawców nie budziły wątpliwości (a więc w ystąpiłyby „w iarygodne tw ierdzenia”), E T P C m ógłby uznać swoją właściwość tem poralną13.
W kolejnej sprawie dotyczącej naruszenia art. 3, w której samo zdarze nie miało miejsce przed związaniem się przez Państw o-Stronę Konwencją, Trybunał um ożliw ił rozpoznanie skargi. W sprawie Balaęoiu przeciw ko R u m u
n ii E T P C radykalnie zmienił swe dotychczasowe podejście. Badając okoliczności
9 D ecyzja E T P C w spraw ieM oldovan i in n i przeciw ko R u m u n ii oraz R osta - i in n i
przeciwko R u m u n iiz 13.3.2001 r., nr skargi 41138/98, 64320/01.
10lbid em , zob. także I. C. Kam iński, Wyrok Europejskiego Trybunału Praw człowieka w S trasburgu w sprawie „skargi k a ty ń s k ie jW ła ś c iw o ś ć czasowa (ratione tem poris) w spra wach dotyczących praw a do życia, [w:] B. Sitek, T. Jasudowicz, M. Seroka (red.), Fides et bellum. Księga poświęcona Pa m ięci Księdza Biskupa, Profesora, Generała śp. Tadeusza Pło- skiego, t. I, Olsztyn 2012, s. 83-84; I. C. Kam iński, Właściwość czasowa (ratione tem poris) Europejskiego Trybunału Praw człowieka w S trasburgu w sprawach dotyczących praw a do życia - uwagi na kanwie „skarg katyńskich”, [w :] T. Jasudowicz, M. Balcerzak, J. Kapelań-
ska-Pręgowska (red.) Europejska konwencja Praw Człowieka i je j system kontrolny - P e r
spektywa systemowa i orzecznicza, Toruń 2011, s. 337; I. C. Kam iński, H is to rica l S itu ations in the Jurisprudence o f the European C ourt o f H um an R ig h ts in Strasbourg, Polish Yearbook o f In te rn a tio n a l Law , N o XXX, 2010, s. 15.
11 I. C. Kam iński, Wyrok Europejskiego..., s. 84; I. C. Kam iński, Właściwość czasowa..., s. 337.
12 Decyzja E T PC w sprawie Voroshilov przeciwko R osji z 8.12.2005, nr skargi 21501/ /02.
13 I. C. Kam iński, Wyrok E uropejskiego..., s. 84; I. C. Kam iński, Właściwość cz a s o w a ., s. 338.
Praw o do życia a czas ratyfikacji Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. 9
podobne do sprawy M old ova n Trybunał zdecydował, że zbada naruszenie w aspekcie proceduralnym pomimo niemożności zbadania skargi w aspekcie m aterialnym 14.
Po tej decyzji Trybunał określił standardy dotyczące tem poralnego zasto sowania Konwencji. Dokonał tego w wyroku Blecic przeciw ko C h orw a cji15 W arto dodać, że przedm iotem spraw y nie było prawo do życia, a praw a do własności.
E T P C zbadał w nim sprawę skarżącej, która jeszcze przed wejściem w życie Konwencji wobec Chorwacji posiadała szczególnie chronione prawo do najmu mieszkania. W związku z działaniam i zbrojnym i oraz rozpadem byłej Jugosławii w latach 90-tych ubiegłego stulecia, skarżącautraciła m iesz kanie. E T P C aby stwierdzić, czy doszło do naruszenia Konwencji, musiał zbadać (a częściowo naw et określić) sw ą właściwość temporalną.
W yrok w tej sprawie stał się podstawą do określenia zakresu temporal- nego Konwencji. Trybunał przywołał swe wcześniejsze stanowisko (zwłaszcza w sprawach M oldovan i in n i przeciw ko R u m u n ii oraz R ostae i in n i przeciwko
R u m u n ii oraz Z a n a przeciw ko T u rc ji16) i stw ierdził, że jurysdykcja temporal-
na powinna być określona w odniesieniu do faktów kluczowych dla zarzuca nej ingerencji. Późniejszy brak reakcji na ingerencję nie może mieścić się w ramach czasowej właściwości Trybunału17.
E T P C w skazał również, że aby określić jego właściwość tem poralną nale ży dokładnie zidentyfikować, w każdej szczególnej sprawie, czas domniem a nej ingerencji. A by tego dokonać Trybunał musi w ziąć pod uwagę zarówno fa k ty dotyczące zarzu tów skarżącego, ja k i zakres p ra w a chronionego w Konw encji18.
Wreszcie, E T P C zwrócił uwagę, że Konwencja nie nakłada na państwa szczególnego obowiązku zadośćuczynienia za naruszenia powstałe przed datą zw iązania się przez Państw o-Stronę E K PC . Odm ienne stanowisko oznacza łoby retroaktyw ne stosowanie um owy m iędzynarodowej, sprzeczne z ogólnie uznanym i regułam i praw a m iędzynarodowego oraz kwestionowanie rozróż nienia na naruszenie i reparacje, które charakteryzuje reguły prawne doty czące odpowiedzialności państw a19.
I. C. Kam iński ocenia, że zgodnie z w yrokiem B leeić poza kognicją T ry bunału m uszą pozostać „czasowo zam knięte” akty. Obowiązek proceduralny, wynikający z praw a do życia, zdawał się kw alifikow ać je jako jed n ą z praw nych reakcji na zam knięte tem poralnie zdarzenie20.
14 Decyzja E T PC w sprawie Balaęoiu przeciwko R u m u n ii z 2.9.2003, nr skargi 37424/97. 15 W yrok E T P C w sprawie B leeić przeciwko Chorw acji z 8.3.2006, nr skargi 59532/00. 16 Ib id e m , § 75-76; zob. ta k że w y ro k E T P C w s p ra w ie Z a n a p rz e ciw k o T u rc ji z 25.11.1997, nr skargi 18954/91.
17 Ibidem , § 77. 18 Ibidem , § 82.
19 Ibid em , § 81; zob. także I. C. Kam iński, Właściwość czasowa..., s. 340.
20 I.C.Kam iński, Wyrok E uropejskiego..., s. 85-86; I. C. Kam iński, Właściwość czaso
Jasne stanowisko dotyczące obowiązków proceduralnych wynikających z art. 2 w zw iązku ze zdarzeniem , które m iało miejsce przed wejściem w życie Konwencji wobec danego państwa, Trybunał w yraził w sprawie Silih
przeciw ko Słow enii21.
3. Określenie standardu temporalnego zakresu art. 2 -
Silih
przeciwko Słowenii
Trybunał w sprawie S ilih częściowo odszedł od swoich wcześniejszych — i niekiedy rozbieżnych — stanowisk. W łaściw ie, biorąc pod uwagę obecną linię orzeczniczą E T P C , m ożna stwierdzić, że w tym wyroku sędziowie okre ślili obowiązujący strasburski standard zastosowania Konwencji do obowiąz ków proceduralnych art. 2 w sytuacji, gdy sama śmierć m iała miejsce jeszcze przed wejściem w życie E K P C wobec danego Państwa-Strony.
Spraw a Silih przeciw ko Słow enii dotyczyła śmierci syna skarżących, któ ry zm arł w szpitalu na wskutek szoku anafilaktycznego, najprawdopodobniej po podaniu mu przez lekarza dyżurnego leku, na który był uczulony. Śmierć m iała miejsce w 1993 r., przed związaniem się Konwencją przez Słowenię (miało to miejsce 28.6.1994 r.). Skarżący podejmowali działania na drodze prawnej - wystąpili z wnioskiem o wszczęcie postępowania karnego oraz cy wilnego. Postępowanie karne zostało zawieszone a po jego podjęciu zostało umo rzone w 2000 r. Postepowanie cywilne zakończyło się bezskutecznie w 2006 r.22
Trybunał zbadał sw ą właściwość tem poralną i stw ierdził, że nie jest w łaściw y do zbadania naruszenia art. 2 w jego aspekcie m aterialnym , ponie w aż śmierć m iała miejsce przed zw iązaniem się przez państwo Konwencją23. Odnosząc się do aspektu proceduralnego - czyli postepowania, które miało m iejsce ju ż po wejściu w życie Konwencji wobec Słowenii - E T P C uznał swą właściwość tem poralną24 i stw ierdził, że doszło do naruszenia art. 2 w jego aspekcie proceduralnym.
W wyroku W ielkiej Izby w tej sprawie E T P C przypom niał swe stanowi sko w yrażone w sprawie B leeić i wskazał, że test i kryteria z wyroku Bleeić m ają „ogólny charakter” , podczas gdy ich stosowanie należy odnieść do szcze gólnej natury niektórych praw, takich ja k art. 2 i 3. E T P C dodał, że prawo do życia i zakaz tortur stanowią ucieleśnienie podstawowych wartości społe czeństwa demokratycznego, tworzącego Radę Europy25.
21
W yrok E T P C w sprawie S ilih przeciw ko Słow enii z 28.06.2007 (Izba), nr skargi 71463/01; zob. także w yrok E T PC w sprawie S ilih przeciwko Słow enii z 9.4.2009 (W ielka Izba), nr skargi 71463/01.22
Zob. szerzej T. Jasudowicz, J. Czepek, J. Kapelańska-Pręgowska, Międzynarodowestandardy bioetyczne. Dokumenty i orzecznictwo, W arszaw a 2014, s. 269 i nn.
23
S ilih przeciwko Słow enii (Izba), § 90.24
Ibidem , § 97.Praw o do życia a czas ratyfikacji Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. 11
W ten sposób E T P C potw ierdził ostateczne oderwanie aspektu m aterial nego i proceduralnego praw a do życia. Co za tym idzie, konieczność przepro wadzenia adekwatnego i skutecznego śledztw a obowiązuje Państw o-Stro- nę,n aw et je ś li samo zd a rzen ia powodujące śm ierć m iało m iejsce przed zw iązaniem się Konwencją26.
W sprawie Silih Trybunał w yraził też kilka ogólnych zasad dotyczących zastosowania art. 2 w jego aspekcie proceduralnym w sytuacji, kiedy zdarze nie powodujące śmierć m iało miejsce przed zw iązaniem się przez państwo Konwencją.
Przede wszystkim , w sytuacji kiedy śmierć nastąpiła przed datą wejścia w życie Konwencji w zględem danego państwa
tylko działania lub zanie
chania o charakterze proceduralnym mogą zostać objęte jurysdyk
cją temporalną Trybunału
27.Po drugie,
musi istnieć rzeczywisty związek między śmiercią
i wejściem w życie Konwencji wobec danego państwa
aby proceduralny obowiązek wynikający z art. 2 był skuteczny. Oznacza to, że
znaczna
część kroków proceduralnych
- które obejm ują nie tylko skuteczne śledztwo w sprawie śmierci ale również podjęcie odpowiednich postępowań mających na celu ustalenie przyczyny śmierci oraz doprowadzenie osób od powiedzialnych przed oblicze w ym iaru sprawiedliwości - powinna być prze prowadzona po dacie wejścia w życie Konwencji28.Trybunał wprow adza też w yjątek i stwierdza, że nie jes t wykluczone, że w pewnych okolicznościach
związek może być także oparty na koniecz
ności zapewnienia, żegwarancje oraz wartości ustanawiające Kon
wencję są chronione w sposób rzeczywisty i skuteczny.
4. Wyrok ETPC w sprawie
Janowiec i inni przeciwko Rosji
Praktyczne zastosowanie powyższych reguł znalazło swe odzw ierciedle nie w późniejszym orzecznictwie E T P C , np. w sprawach Przem yk przeciwko
Polsce29, J e lić przeciw ko C horw acji30 czy M ocanu i in n i przeciw ko R u m u n ii31.
Zwiększająca się liczba tego rodzaju w yroków dowodzi, że rozpatrywanie spraw, dotyczących naruszenia obowiązków proceduralnych w związku ze
26
Ibidem., § 159.27
Ibid em , § 162.28
Ibid em , § 163.29
W yrok E T PC w sprawie Przem yk przeciwko Polsce z 17.9.2013, nr skargi 22426/11; zob. także M. Lubiszewski, O ja kości polskiego rozliczenia z przeszłością w świetle orzeczen ia E u ro p e js k ie g o T ry b u n a łu P ra w C złow ieka w spraw ie P rzem y k p rzeciw k o Polsce,
„Polski Rocznik Praw C złowieka i P ra w a Hum anitarnego”, N r 4, 2013, s. 59-68.
30
W yrok E T PC w sprawie J e lić przeciwko Chorw acji z 12.6.2014, nr skargi 57856/11.31
W yrok E T P C w sprawie M ocanu i in n i przeciwko R u m u n ii z 17.9.2014, nr skargi 10865/09; 45886/07; 32431/08.śmiercią, która m iała miejsce przed związaniem się przez państwo Konwen- cją,stanowi coraz bardziej stały elem ent orzecznictwa strasburskiego. Warto dodać, że n iek ied y te spraw y dotykająw ażn ej prob lem a tyki rozliczan ia z trudną, komunistyczną przeszłością oraz jej zbrodniam i (np. Przem yk prze
ciwko Polsce).
Podobna sytuacja m iała miejsce w przypadku sprawy Janow iec i in n i
przeciw ko R o s ji32, w której E T P C zm ierzył się ze zbrodnią katyńską z 1940 r.
Oba w yroki w tej sprawie, zarówno w yrok Izby, ja k i w yrok W ielkiej Izby rodzą do dzisiaj w iele kontrowersji.
O czyw iste jest, że Trybu nał badając sw ą w łaściw ość tem poraln ą uznałby się za niewłaściwy tem poralnie do zbadania zbrodni katyńskiej pod kątem m aterialnego aspektu art. 2. N ie rodzi to większych wątpliwości, zwłaszcza, że sama Konwencja powstała w 1950 r., a w ięc 10 la t po tej zbrodni. Skarga dotyczyła jednak naruszenia proceduralnego praw a do ży cia.
Już w wyroku Izby z 2012 r. Trybunał uznał się za niewłaściwy tem po ralnie do zbadania naruszenia art. 2 w jego aspekcie proceduralnym. E T P C argum entował, że znaczna część śledztw a w sprawie zbrodni katyńskiej m ia ła miejsce przed związaniem się przez Rosję Konwencją (co m iało miejsce w 1998 r.). D otyczyło to prac w ykopaliskow ych w K atyn iu , C harkow ie i Miednoje oraz działań śledczych w latach 1991-1995. Trybunał uznał, że większa część działań śledczych m iała miejsce na początku la t 90. i znacznie przew yższała działania podjęte po 1998 r., a więc po związaniu się przez Rosję Konwencją33.
W praw dzie Trybunał uznał, że zbrodnia katyńska była zbrodnią w za kresie praw a m iędzynarodowego i jej dokonanie stało w sprzeczności z pod staw ow ym i w artościam i K onw encji, jed n a k nie oznacza to, że państw a m ają nieustający obowiązek badania takich zbrodni. Obowiązek procedural ny wynikający z art. 2 ulegnie aktualizacji, jeś li pojawi się inform acja rzuca jąca nowe światło na zbrodnię w znaczeniu praw a m iędzynarodowego34.
W konsekwencji Trybunał w wyroku Izby w 2012 r. uznał, że nie może uznać się za w łaściw y tem poralnie do zbadania naruszenia art. 2 w jego aspekcie proceduralnym 35.
W ielka Izba Trybunału zbadała swoją właściwość tem poralną odnosząc się do kryteriów ze sprawy Silih. E T P C zbadał więc działania i zaniechania proceduralne po dacie zw iązania się przez Rosję Konwencją, wykonał test „rzeczywistego związku” oraz zbadał, czy zw iązek ten może być także oparty
32
W yrok E TPC w sprawie Janowiec i in n i przeciwko R osji z 16.4.2012 (Izba), nr skar g i 55508/07; 29520/09; w y r o k E T P C w s p ra w ie J a n o w ie c i in n i p rz e c iw k o R o s ji z 21.10.2014 (W ielk a Izba), nr skargi 55508/07; 29520/09.33
Janowiec i in n i przeciwko R osji (Izba), § 138.34
Ibid em , § 139; zob. także I. C. Kam iński, Wyrok Europejskiego..., s. 99.35
Ib id e m , § 142.Praw o do życia a czas ratyfikacji Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. 13
na konieczności zapew nienia, że gw arancje oraz w artości ustanaw iające Konwencję są chronione w sposób rzeczywisty i skuteczny.
Odnosząc się do działań i zaniechań proceduralnych po 1998 r., Trybuna! stw ierdził, że większość działań m iała miejsce przed datą zw iązania się przez Rosję Konwencją36. E T P C nie uwzględnił podnoszonych przez skarżą cych argum entów o utajnieniu akt ju ż po 1998 r. ani zm iany kw alifikacji osób „zm arłych” w K atyn iu na „zaginionych” , czego dokonał sąd rosyjski.
Odnosząc się do testu rzeczywistego związku, E T P C stwierdził, że trud no dopatryw ać się tak iego zw iązk u p om ięd zy m ordem polskich oficerów w K atyn iu w 1940 r. a wejściem w życie Konwencji wobec Rosji w 1998 r.37
Wreszcie, E T P C musiał również ustalić, czy w ystąpiły w yjątkow e oko liczności sprawy, które uzasadniałyby odejście od wym ogu „rzeczywistego związku” poprzez zastosowanie standardu wartości ustanawiających Kon- w encję.W ielka Izba uznała, że wydarzenia, które m ogłyby uruchomić obowią zek śledztw a wynikający z art. 2, m iały miejsce w 1940 r., czyli 10 la t przed powstaniem Konwencji. D latego też W ielka Izba podtrzym ała w yrok Izby i uznała się za niewłaściwą ratione tem poris38.
Ten fragm ent w yroku może rodzićspore wątpliwości. E T P C ustanawia standard odnoszący się do wyjątkowej sytuacji, kiedy m owa jes t nie o „zw y kłym ” naruszeniu E K P C , tylko odwołującym się do wartości leżących u jej podstaw. Zwłaszcza, że - rów nież w wyroku Janowiec i in n i - Trybuna! wskazuje, że chodzi o poważne zbrodnie w zakresie praw a m iędzynarodow e go, takie ja k zbrodnie wojenne, ludobójstwo czy zbrodnie przeciwko ludzko ści, zgodnie z ich definicjami. Do tej kategorii należy zaliczyć zbrodnię ka tyńską. E T P C podkreśla jednak, że om awiany w yjątek można zastosować wyłącznie do zbrodni, które zostały popełnione po powstaniu Konwencji39.
S ęd ziow ie w y r a z ili sw oje pow ażn e w ą tp liw ości co do tego w yroku w opiniach odrębnych. Skrytykow ali oni interpretację wszystkich trzech k ry teriów ze spraw y Silih. Argum entow ano to niem ożliwością porównywania tych dwóch spraw ze w zględu na skalę naruszenia oraz krytykując ocenę postępowania przed sądami rosyjskimi, zwłaszcza w zakresie oceny działań po 1998 r. Odnosząc się do trzeciego kryterium, czyli tzw. klauzuli humanitarnej, czworo sędziów nie zgodziło się na „zamknięcie drzwi” przed ofiaram i zbrodni, które m iały miejsce przed powstaniem Konwencji40. U znali oni również, że Trybunał orzekając w taki sposób nie podtrzymał „klauzuli humanitarnej” , a wręcz osłabił jej przyszłe zastosowanie41. Zwłaszcza w tym ostatnim aspek cie trudno odmówić racji sędziom Ziemele, De Gaetano, Laffranque i Keller.
36 Ibid em , § 157-159. 37 Ibid em , § 157. 38 Ibid em , § 160. 39 Ibid em , § 149-151.
40 Ibidem , Opinia odrębna sędziów Ziem ele, De Gaetano, Laffranque i Keller, § 31-33. 41 Ibidem , § 34.
5. Podsumowanie
Jakkolw iek trudno oceniać pozytyw nie wnioski Trybunału ze sprawy
Janowiec i in n i przeciw ko R osji, warto zwrócić uwagę na rozwój orzecznictwa
dotyczącego proceduralnego aspektu art. 2 w sprawach śmierci, która m iała m iejsce przed zw iązaniem się przez państwo Konwencją.
Jak wspomniano, w ostatnich latach ta - stosunkowo nowa - linia orzecznicza znajdowała coraz szersze zastosowanie. D otyczy to zwłaszcza państw, które borykają się z problem ami zw iązanym i z rozliczeniem zbrodni ze swej niedawnej historii, a więc państw dawnego bloku wschodniego (tzw. młodych demokracji). Opisany mechanizm stanowi niekiedy jedyną m ożli wość dochodzenia przez skarżących swych roszczeń, ponieważ krajow y w y m iar sprawiedliwości byw a w takich sprawach wysoce nieskuteczny. D ow o dzą tego sprawy M ocanu i in n i przeciw ko R u m u n ii i Przem yk przeciwko
Polsce. Spoglądając z tej perspektyw y trudno nie dostrzec oczywistych zalet
opisanego mechanizmu.
Z drugiej strony, należy dostrzec także pewne niedociągnięcia, w ypunk towane przez sędziów-dysydentów w w yroku Janow iec. Dlatego też należy oczekiwać na dalszy rozwój i - być może - ewolucję orzecznictwa E T P C w tej sferze. W ażne jes t - ja k stw ierdzili sędziowie w opinii odrębnej - abydluga
historia sprawiedliwości opóźnionej nie stala się stalym przypadkiem spra wiedliwości, której odm ów iono42.
THE RIGHT TO LIFE A N D THE RATIFICATION DATE
OF THE EUR O PEAN CONVENTION ON H UM A N RIGHTS
- THE EVO LUTIO N OF ECHR’S CASE-LAW
K e y w o rd s : Temporal scope of art. 2, Janowiec and others v. Russia, Silih v. Slovenia, Silih criteria, procedural aspect o f article 2
S u m m a ry
The determination of temporal scope of Convention is particularly important to qualify if a violation, which took place before state ratified the ECHR, can be examined by the Court. Over the years, the E C tH R had separated the obligation to conduct effective investigation concerning death that occurred before the Convention became binding to a State-Party, from the m aterial aspect of right to life.
The main aim o f this article is to analyze the case-law of European Court o f Human Rights in this area. It is relatively new development, which seems to be subjected to evolution.
Even though the Court has created clear rules o f interpretation in Silih v. Slovenia, the case-law in this area may rise controversy. The best example of such situation is the Janowiec
and others v. Russia judgment.
The extension o f temporal aspect o f article 2 o f the E C H R is clearly important. This mechanism may - or even should - enable the former communist countries to deal w ith their difficult past and the crimes o f past regimes.
