Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. VIII, 2006
Ma t e r i a ł y i o d k r y c i a - Ma t e r i a l s a n d d i s c o v e r i e s
An n a Za k o ś c i e l n a, Ew a Pr u s i c k a- Ko ł c o n
Gr ó b k u l t u r y l u b e l s k o-w o ł y ń s k i e j z e s t a n o w i s k a i w Go z d o w i e,
POW . H R U B IE S Z O W S K I
W latach 1998 i 2000 prow adzone były badania wy kopaliskowe tzw. gródka stożkowatego w północno- zachodniej części gruntów wsi Gozdów, pow. hrubie szowski. Poza reliktam i zabudowy dw oru obronnego, datowanego od końca XIV do XVIII w., odkryto rów nież jam y gospodarcze i grób kultury lubelsko-wołyń skiej (E. Prusicka-Kołcon 1999, s. 191; 2003, s. 142)1.
Stanowisko, zajmujące powierzchnię około czterech hektarów, położone jest na lessowym cyplu m eandro wym wcinającym się w dolinę Huczwy. Niemal do- okolna ekspozycja i silne przewyższenie ponad terasę denną rzeki, czyniły to miejsce naturalnie obronnym i niezwykle atrakcyjnym dla osadnictwa. Dzisiejszy kształt cypla jest w znacznej mierze zm ieniony w wy niku prac ziemnych związanych z budow ą fortyfikacji średniowiecznych i nowożytnych (ryc. 1).
Grób kultury lubelsko-wołyńskiej odkryty został w północno-w schodniej części wykopu n r III, na głę bokości około 0,8 m poniżej współczesnego poziom u gruntu, tj. na wysokości 187,37 m n.p.m . Bardzo zły stan zachowania obiektu spow odow any był średniowieczną i nowożytną zabudową stanowiska, której relikty o d słonięto w wykopach II, III, IV i V oraz w arunkam i odkrycia. Odkopany został przez robotników, którzy zniszczyli południową część jam y grobowej. Układ ko ści ludzkich, ceramiki i zabytków krzem iennych w tej części obiektu, naniesiony został na plan na podstawie relacji robotników i zapewne tylko w niewielkim stop niu oddaje pierw otną ich pozycję. Nieliczne fragm enty czaszki znajdowały się - według odkryw ców - w p o łu dniowej części naruszonego wypełniska. Na północ od nich leżały ułamki naczyń i wiórowiec drapaczowaty, a nieco dalej fragm enty żeber. Środkowa partia szkie letu postkranialnego, rozwleczona w kierunku p ó łn o c no-zachodnim i północnym , zachowała się fragm enta
1W sprawozdaniu z drugiego sezonu badań autorka pisze o od kryciu prawdopodobnie drugiego grobu w wykopie nr VIII. Analiza pozyskanych z tego wykopu materiałów skłania jednak do uznania szczątkowo zachowanego obiektu za jamę osadową (E. Prusicka- Kołcon 2001).
rycznie. W środkowej części jam y odkryto kość udową w śród skupiska w yrobów krzem iennych i fragm entów ceramiki. W stanie nienaruszonym uchwycono jedynie zarys północnej części jam y o szerokości 0,83 m i d łu gości 0,75 m, na skraju której odkryto leżące in situ kości podudzi. Cała pozostała północna część jam y grobowej była pusta (ryc. 2).
Relacja robotników, którzy odkopali południow ą część grobu, jest w większości aspektów m ało w iary godna. Przede wszystkim niedokładnie wskazali oni pozycję czaszki, a w związku z tym zapewne i innych kości górnej części szkieletu. Wydaje się, że czaszka nie m ogła leżeć w m iejscu zaznaczonym na planie, gdyż wówczas m iędzy nią a kośćmi kończyn dolnych byłoby zbyt m ało przestrzeni na tułów, nawet wobec niskiego w zrostu pochow anej tu osoby określonego m etodam i antropologicznym i.
Układ kończyn dolnych (podudzi) wskazuje, iż zwłoki złożono w pozycji skurczonej, na lewym boku głową na południe. W edług diagnozy antropologicznej należały praw dopodobnie do kobiety zmarłej w wieku 30-40 lat (W. Kozak-Zychman 2006).
In w e n t a r z g r o b u
1. Fragm ent am forki cienkościennej z poziom o przekłutym i uszkiem na największej wydętości brzuśca, średnica 9 cm (ryc. 3: 1).
2. Fragm ent wylewu naczynia doniczkowatego (ryc. 3: 2).
3. Przydenny fragm ent dużego naczynia o średnicy dna 12 cm (ryc. 3: 3).
4. Fragm ent wylewu misy z guzkiem (ryc. 3: 4). 5. Fragm ent wylewu naczynia doniczkowatego
(ryc. 3: 5).
6. Przydenna część dużego naczynia o średnicy dna 16 cm.
7. 14 fragm entów brzuścowych pochodzących z kil ku kolejnych naczyń.
8. W iórowiec częściowy obuboczny zbieżny zakoń czony łukowato (drapaczowato), uform ow any retuszem rynienkow atym ; piętka - uformowana;
R yc . 1. G o z d ó w , po w. H ru b ie sz ó w , sta n. 1. Pl an sy tu a c y jn o -w y so k o śc io w y z lok alizacją w y k o p ó w i g ro b u nr 1. R ys . W . Z ie li ń sk i, E . P ru si c k a -K o łc o n . 2 4 4 An n a Za k o ś c i e l n a, Ew a Pr u s i c k a- Ko ł c o n
Gr ó bk u l t u r y l u b e l s k o-w o ł y ń s k i e jz es t a n o w i s k a i w Go z d o w i e, p o w. h r u b i e s z o w s k i 245
2 4 6 An n a Za k o ś c i e l n a, Ew a Pr u s i c k a- Ko ł c o n
Gr ó b k u l t u r y l u b e l s k o-w o ł y ń s k i e j z es t a n o w i s k a i w Go z d o w i e, p o w. h r u b i e s z o w s k i 2 4 7
248 An n a Za k o ś c i e l n a, Ew a Pr u s i c k a- Ko ł c o n
Gr ó b k u l t u r y l u b e l s k o-w o ł y ń s k i e jz es t a n o w i s k a i w Go z d o w i e, p o w. h r u b i e s z o w s k i 249
złamany postdepozycyjnie; wymiary: 219 x 36 x 8 mm; krzem ień wołyński (ryc. 4).
9. Rylec węgłowy boczny podwójny, z wiórowca z retuszem rynienkow atym ; krzem ień wołyński (ryc. 5:1).
10. Drapacz; krzem ień wołyński (ryc. 5: 2).
11.Łuszczeń czterobiegunowy; krzem ień wołyński (ryc. 5: 3).
12. W ierzchnik z utrąconym wierzchołkiem; piętka uformowana; częściowo retuszowany; krzem ień
wołyński (ryc. 5: 4).
13. Odłupek ze zm iany orientacji; krzem ień w ołyń ski.
14. Łuszczka; krzem ień wołyński.
15. W śród kości szkieletu ludzkiego znajdowały się
2 fragm enty kości zwierzęcych.
W inwentarzu opisywanego grobu zwraca uwagę okazały wiórowiec częściowy z drapaczow anym za kończeniem, oddzielony od wielkiego rdzenia tech niką naciskową (ryc. 4). Jest to najdłuższe narzędzie wiórowe ze znanych dotąd w m ateriałach kultury lubelsko-wołyńskiej (A. Zakościelna 1996, s. 44-45). Dysponujemy kilkom a analogiami takich form z ze społów grobowych tej kultury, które m ają dobrze za dokum entow ane położenie w stosunku do szkieletów. W iórowiec-sztylet leżący na żebrach pod lewą kością ram ienną, odkryty został w grobie n r 5 na cm entarzy sku w Książnicach, pow. buski, stan. 2, w którym p o chowano mężczyznę senilis (A. Zakościelna 2006a, fig. 1; 2). W grobie n r 2/1987 ze stanowiska 1C w Gródku, mężczyzna m iał w identycznym m iejscu dwa wió- rowce pazurowate2. Krzem ienne wiórowce-sztylety z krzemienia wołyńskiego, podobnie jak wykonane z miedzi (por. grób n r 1 ze Strzyżowa, pow. h ru b ie szowski, stan. 26 - A. Zakościelna, J. G urba 1995, s. 5-6; S. Kadrów, A. Zakościelna 2000, fig. 33) były atrybuta m i mężczyzn o wysokim statusie w grupie plemiennej. Sposób noszenia na piersiach m iał za zadanie w yraź nie o tym informować.
Według oceny antropologicznej w grobie n r 1 z Gozdowa, pow. hrubieszowski, pochow ano natom iast „prawdopodobnie kobietę” (por. W. Kozak-Zychman 2006). Diagnoza antropologiczna opatrzona jest takim zastrzeżeniem, gdyż w śród zachowanych szczątków szkieletu znajduje się niewiele elementów dystynktyw- nych (3 niewielkie ułam ki kości pokrywow ych mózgo- czaszki o grubości 4-7 m m , fragm enty szczęki górnej, fragm ent lewej kości biodrowej z zachowanym kolcem
2 Zespół niepublikowany z badań ratowniczych Jacka Buszewi- cza w 1987 r., przechowywany w zbiorach Muzeum Zamojskiego w Zamościu.
biodrow ym przednim dolnym i górną częścią panew ki), na podstaw ie których wnioskuje się o płci (J. P ion tek 1996, s. 127-141). Ogólnie biorąc kościec zacho w any jest wysoce niekom pletnie (W. Kozak-Zychman 2006). Poza w ym ienionym i ułam kam i mózgoczaszki i miednicy, jest jeszcze kilkanaście fragm entów kości kończyn górnych i dolnych. Jeśli praw dopodobieństw o prawidłowej oceny płci n a podstawie funkcji dyskry m inacyjnych obliczanych dla różnych części szkieletu mieści się (według różnych autorów) m iędzy 73 a 97 % (por. J. Szczurowski i in. 2003, s. 203), to zły stan zacho w ania szczątków z grobu n r 1 w Gozdowie poważnie to praw dopodobieństw o obniża.
Przyjmując, m im o powyższych zastrzeżeń, że diag noza antropologiczna zgodna jest z faktyczną płcią biologiczną pochow anej w tym grobie osoby, m ieliby śmy do czynienia z sytuacją wyjątkową: zdecydowanie męski atrybut złożony został kobiecie. W swojej grupie plem iennej m usiała zatem zajmować pozycję szczegól ną, należną zwyczajowo mężczyźnie stojącemu wysoko w stratyfikacji społecznej. Inna m usiała też być jej rola społeczna od tej którą, potocznie przypisujem y kobie cie (por. m.in. Ł. D om iniak 2003, s. 53-54).
Spójrzmy na płeć osoby pochowanej w tym gro bie przez pryzm at rytuału pogrzebowego kultury lu belsko-wołyńskiej, w którym obowiązywała wyraźnie określona norm a obrzędowa dla mężczyzn i kobiet. C how ano ich w obrządku szkieletowym, składając do grobu w pozycji skurczonej na boku - kobiety na le wym, mężczyzn na prawym - głowami skierowanych na południe (np. odpowiednio: Podlodów, pow. to maszowski, stan. 2, obiekt 18 - J. Bagińska, E. Bana- siewicz-Szykuła 2002, ryc. 2C; K. Kaczanowski 2003, s. 162; Gródek, pow. hrubieszowski, stan. 1C, grób n r I; A. Kokowski, A. Zakościelna 1988, s. 62-63; W. Kozak- Zychm an 1988, s. 71; p or także A. Zakościelna 2006b). Większość pochów ków jest bogato wyposażona. W grobach mężczyzn znacznie częściej niż kobiet znaj dują się wyroby krzem ienne, a wiórowce-sztylety - jak w spom niano wyżej - wyłącznie w grobach mężczyzn. M im o okoliczności odkrycia grobu z Gozdowa nie m a podstaw podejrzewać, aby wiórowiec-sztylet nie był częścią tego zespołu i za w iarygodne uznać m ożna re lacje robotników, iż znajdował się na wysokości klatki piersiowej. Liczba zabytków krzem iennych w grobie n r 1 z Gozdowa również wskazuje n a mężczyznę, gdyż w grobach kobiet odkryw ano nie więcej niż dwa wy roby z tego surowca, rzadko o makrolitycznych roz m iarach (A. Zakościelna 2006b). Zakładając, iż szkielet należał do mężczyzny, pochów ek z Gozdowa w jednym aspekcie odbiega jednak o d funeralnej norm y obrzę dowej kultury lubelsko-wołyńskiej - szczątki spoczy wały na lewym boku, a ten przypisany był kobietom. Znam y jeden przykład grobu określonego antropolo
250 An n a Za k o ś c i e l n a, Ew a Pr u s i c k a- Ko ł c o n
gicznie jako męski, w którym zm arły leży na lewym boku. Jest to grób n r 5 ze stanowiska 2A w Strzyżowie, pow. hrubieszowski, w którego inw entarzu nie m a nie stety jednoznacznych archeologicznych wyznaczników płci (J. Gurba, A. Kutyłowski 1970, pl. 153; W. Kozak- Zychm an, E. G auda 1997, s. 248).
D ylem at płci szczątków kostnych z grobu n r 1 w G o zdowie nie znajduje zatem rozwiązania ani m etodam i antropologicznym i, ani archeologicznymi. Nie zostanie najpewniej rozstrzygnięty nigdy wobec rzadko jeszcze stosowanych w archeologii, kosztownych badań DNA. To nie jedyny zespół grobow y tej kultury, który skłania do refleksji nad biologicznym i kulturow ym pojęciem płci, rozwijanych dotychczas głównie na gruncie an tro pologii kulturowej. Organizowane o d kilku lat „Fune- ralia Lednickie” z pow odzeniem włączają do dyskusji
na ten tem at antropologów fizycznych i archeologów (por. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński red. 2003).
Inwentarz ceram iczny grobu z Gozdowa nie daje możliwości umieszczenia tego zespołu w periodyzacji kultury lubelsko-wołyńskiej. Naczynia, z których p o chodzą zachowane fragm enty ceram iki to formy p o spolite, występujące w całym okresie rozwoju tej kultu ry. Pewnych przesłanek chronologicznych dopatryw ać się m ożna jedynie w tym , że pochów kowi towarzyszyły jam y osadowe, jest to zatem grób na osadzie. Ostatnie studia nad periodyzacją i obrządkiem pogrzebowym tej kultury wskazują, iż groby rozmieszczone w różnych częściach osad charakterystyczne są dla fazy wczesnej i klasycznej. Pod koniec fazy klasycznej i w fazie późnej występują niewielkie cm entarzyska (S. Kadrów, A. Z a kościelna 2000; A. Zakościelna 2006b).
Li t e r a t u r a
B a g i ń s k a Jolanta, B a n a s i e w i c z - S z y k u ł a Ewa 2002 Grób kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowa
nej z Podlodowa, stan. 2, pow. Tomaszów Lubelski. A rcheologia Polski Środkow owschodniej 6 (2001 p reprint), s. 228-235.
D o m i n i a k Łukasz
2003 Uwagi o badaniach nad problematyką płci w (pra)dziejach. Funeralia Lednickie. Spotkanie 5, s. 51-55.
D z i e d u s z y c k i W ojciech, W r z e s i ń s k i Jacek (red.) 2003 Funeralia Lednickie. Spotkanie 5. Poznań. G u r b a J a n , K u t y ł o w s k i A ndrzej
1970 Sépulture á inhum ation № З, 4, 5. Strzyżów 2А, dis-tr. de Hrubieszów, dép. de Lublin, Pologne. W: Le n é olithique et le bronze ancien dans le sud-est de la Pologne, réd. W. Hensel, K. Jażdżewski. Warszawa, fase. 25, pl. 151-153. Inventaria Archaeologica. K a c z a n o w s k i K rzysztof
2003 Uwagi anatomo-antropologiczne o szkielecie kobie ty kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowa nej z Podlodowa. A rcheologia Polski Środkow o w schodniej 6 (2001), s. 162-163.
K a d r ó w Sławomir, Z a k o ś c i e l n a A nna
2000 A n Outline o f the Evolution o f Danubian Cultures in Małopolska and Western Ukraine. W: The w estern b o rd er area o f the Trypolye culture, ed. A. Kośko. Poznań, s. 187-255. Baltic-Pontic Studies 9. K o k o w s k i A ndrzej, Z a k o ś c i e l n a A nna
1988 Grób kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowa nej w Gródku nad Bugiem, stan. 1C, gm . Hrubie szów, woj. zamojskie. Spraw ozdania A rcheologicz ne 39, s. 58-67.
K o z a k - Z y c h m a n W anda
1988 Charakterystyka antropologiczna szczątków kost nych z grobu kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej z Gródka nad Bugiem, stan. 1C, gm. Hrubieszów, woj. Zamość. Spraw ozdania A rcheo logiczne 39, s. 68-71.
2006 Materiał kostny ze zniszczonego grobu ludności kul tury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej na stan. 1 w Gozdowie, pow. Hrubieszów. Archeologia Polski Środkowowschodniej 8 (w tym tomie).
K o z a k - Z y c h m a n W anda, G a u d a Ewa
1997 M ateriały antropologiczne z grobów kultury wo- łyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej odkrytych na terenie woj. zamojskiego. Archeologia Polski Środkow owschodniej 3, s. 245-249.
P i o n t e k Janusz
1996 Biologia populacji pradziejowych. Zarys m etodycz ny. Poznań.
P r u s i c k a - K o ł c o n Ewa
1999 Wyniki badań tzw. gródka stożkowatego w Gozdo wie, stan. 1, pow. Hrubieszów. Archeologia Polski Środkow ow schodniej 4, s. 191-196.
2003 Drugi sezon badań na tzw. gródku stożkowatym w Gozdowie, stan. 1, pow. Hrubieszów. Archeologia Polski Środkow ow schodniej 6 (2001), s. 142-145. S z c z u r o w s k i Jacek, K r z y ż a n o w s k a M onika,
K w i a t k o w s k a Barbara, D ą b r o w s k i Paweł
2003 Metody oceny płci na materiałach szkieletowych. Funeralia Lednickie. Spotkanie 5, s. 201-205. Z a k o ś c i e l n a A nna
1996 Krzemieniarstwo kultury wołyńsko-lubelskiej cera m iki malowanej. Lublin. Lubelskie M ateriały A r cheologiczne 10.
2006a Flint inventory o f Grave 5 o f the Lublin-Volhynia Culture on Site 2 in Książnice, Busko Zdrój District. Spraw ozdania A rcheologiczne 58, s. 275-295. 2006b Obrządek pogrzebowy kultury lubelsko-wołyńskiej.
W: O brządek pogrzebow y ku ltu r naddunajskich w neolicie Polski południow o-w schodniej, red. A. Czekaj-Zastawny. K raków (w druku).
Z a k o ś c i e l n a A n n a , G u r b a Jan
1995 Badania cmentarzysk kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej na Grzędzie Horodelskiej. W: Spraw ozdania z badań terenow ych K atedry A rcheologii UMCS w 1994 roku, red. J. Gurba. Lublin, s. 3-7.
Gr ó b k u l t u r y l u b e l s k o-w o ł y ń s k i e jz e s t a n o w i s k a i w Go z d o w i e, p o w. h r u b i e s z o w s k i 251
An n a Za k o ś c i e l n a, Ew a Pr u s i c k a- Ko ł c o n
Gr a v e o ft h e Lu b l i n-Vo l h y n i a n c u l t u r e f r o m s i t e 1 in Go zd ó w, Hr u b ie s z ó w d i s t r i c t
Su m m a r y
The badly destroyed grave covered rem ains o f a person at the age 30-40, com m itted to the earth in a crouching position on his left side, w ith the head to the south. N ear the skeleton there were found fragments o f at least six vessels (Fig. 3) an d flint item s (Fig. 4; 5). A m ong these last ones a m agnificent retouched blade-dag- ger pays the attention (Fig. 4).Till now such objects w ere found uncom m only, only in som e m ale graves an d they are interpreted as a prestige attribute. H ow ever according to an anthropological diagnosis, the rem ains belong probably to a w om an, w ho died
at th e age o f 30-40. The problem o f sex estim ation o f the person b u ried in this place issues surely from the disagreem ent betw een a biological an d “social” gender w hat is observed in different p e riods o f prehistory an d it isn’t possible to clear this m atter either anthropological o r archaeological m ethods.
A ceram ic inventory is n o t enough characteristic, thus it doesn’t allow to place th e set in the internal division o f the Lu- blin-V olhynian culture.
Dr Anna Zakościelna Instytut Archeologii UMCS PI. M. Curie-Sklodowskiej 4 20-031 Lublin
annazakoscielna@wp.pl
Mgr Ewa Prusicka-Kołcon
Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Lublinie Pracownia Terenowa w Zamościu
Ul. Kościuszki 5 22-400 Zamość
