Emancypacja Żydów na ziemiach polskich w XIX w. na europejskim tle porównawczym

Eisenbach, Artur

Emancypacja Żydów na ziemiach

polskich w XIX w. na europejskim tle

porównawczym

Przegląd Historyczny 74/4, 615-629 1983

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

R O Z P R A W Y

ARTUR EISENBACH

. Emancypacja Żydów na ziemiach polskich w XIX w.

na europejskim tle porównawczym*

Jest zrozumiałe, że tak złożony problem , którego ram y chronologiczne obejm ują całe praw ie stulecie, a geograficznie ziemię polskie trzech zaborów, trudno przedstaw ić w jednym referacie. Ogranicza się on do naszkicowania kilku ogólnych kw estii oraz do wyjaśnienia przyjętych założeń metodologicznych, które w ydają się istotne w przedstawieniu zagadnienia emancypacji Żydów w Polsce, a także w innych krajach europejskich.

1. Przez em ancypację będę rozum iał uwolnienie, wyzwolenie jedno­ stki lub grupy ludności od określonej zależności, czy podwładności, przejście do samodzielności cyw ilno-praw nej, dopuszczenie do równych p raw w różnych dziedzinach życia, praw , z których korzystają już inne grup ludności. Mówimy o em ancypacji chłopów, mieszczan, dysydentów- -chrześcijan, kobiet etc. Czynnikiem zasadniczym dla problem u em ancy­ pacyjnego była zmiana statu su prawnego danej grupy ludności; z tego podstawowego faktu w ynikały konsekwencje w arunkujące jej położenie w dziedzinie gospodarczej, społecznej, fiskalnej, oświatowej i poli­ tycznej.

W rozważaniach nad em ancypacją Żydów, podobnie jak i chłopów praw na strona zagadnienia w ydaje się najistotniejsza. Legislacja Rze­ czypospolitej szlacheckiej odzwierciedlała istniejące stosunki społeczne, lecz jednocześnie była przez wieki regulatorem położenia ludności ży­ dowskiej jak i innych stanów. Również w XIX wieku w poszczególnych zaborach czynnik praw ny decydował o zachowaniu względnie anulow a­ niu wyjątkowego statusu społeczności żydowskiej. Częściowa naw et zmia­ na przepisów w zakresie p raw cyw ilnych i obywatelskich umożliwiła i powodowała przem iany socjoekonomiczne. Józefińskie edykty toleran­ cyjne w 1782 r. w Dolnej A ustrii, później na Węgrzech, Morawach, Czechach, Galicji (w 1789 r.), następnie zaś ak ty praw ne w ydane w za­ chodnich prow incjach Niemiec, zajętych przez arm ię napoleońską, nie były rezultatem przeobrażeń dokonanych już w ew nątrz społeczności żydowskiej, lecz następstw em innych czynników. Intencją obrońców em ancypacji Żydów w Polsce i w innych krajach w końcu XVIII wieku i od początku XIX było, aby nowa legislacja umożliwiła ludności ży­ dowskiej wyjście z getta w sensie terytorialnym i kulturow ym , przy­ spieszyła proces cywilizacyjny, torując Żydom drogę do innych zajęć, a tym samym integrując ich z ludnością chrześcijańską. Dlatego aspekt p raw ny wydaje mi się tak istotny, chociaż nie w yczerpuje zagadnienia.

* R eferat wygłoszony 19 m arca 1983 r. na polsko-niem ieckim sym pozjum his­ torycznym w Instytucie H istorii PAN w W arszawie.

616 A R T U R E I S E N B A C H

Został on też w znacznym stopniu w yjaśniony w literaturze. Nie gubiąc go z pola widzenia, koncentruję się poniżej na innych aspektach pro­ cesu przekształcenia ludności żydowskiej z mieszkańców tolerowanych w pełnopraw nych obywateli, a więc na ukazaniu zmian, jakie zaszły w sytuacji ekonomicznej, społecznej, czy pozycji prestiżowej niektórych jej grup. W badanym okresie pod wpływem zachodzących przem ian gospo­ darczych i społecznych ukształtow ała się nowa stru k tu ra ekonomiczna ludności żydowskiej. Wyłoniła się burżuazja, inteligencja, liczne drobno­ mieszczaństwo. N astąpiły głębokie zm iany w sferze życia kulturalnego, stylu życia tych w arstw, ich kontaktów tow arzystkich, zainteresow ań, mentalności, a naw et ideologii oraz w formach w alki o rów noupraw nie­ nie. Wymaga to ukazania ruchu emancypacyjnego Żydów w różnych pionach ruchliwości.

2. Term in „em ancypacja” wchodził stopniowo do obiegu w korespon­ dencji i publicystyce, w m iarę nasilania się w alki o likwidację u stro ju feudalno-stanowego. W XVIII i na początku X IX w ieku jeszcze się nim nie posługiwano. Pojęcie to formułowano odmiennie w różnych krajach europejskich. W Anglii w połowie XVIII w. w urzędowym dokumencie mówi się o „naturalizacji” Żydów *. W P rusach — Dohm wprowadził te r­ m in bürgerliche Verbesserung, Einbürgerung (uobywatelnienie); w Au­ strii ustaw y Józefa II dotyczące społeczności żydowskiej z 1782 i 1789 r. zostały określone jako „patenty tolerancyjne”. N aw et w Prusach edykt z 1812 r. mówi o „stosunkach obyw atelskich”, a dopiero wiele lat póź­ niej w publicystyce określono go jako „akt em ancypacyjny” Żydów.

W publicystyce polskiej doby Sejm u Czteroletniego, posługiwano się term inem „sposób uform ow ania”, „reform ow anie” Żydów, „zrównanie w praw ach”. K ilkadziesiąt lat później w kręgach em igracji polskiej po­ sługiwano się w yrazem „rów noupraw nienie”, „wnarodow ienie”, jako od­ powiednikiem znaczeniowym term inu „em ancypacja”.

O genezie i konotacji pojęcia „em ancypacja Żydów” istnieje obszer­ na literatura, nad którą trudno się tu ta j rozwodzić. Pisali o tym wiele dwaj historycy żydowscy Jakub K a t z i Jak u b T o u r у oraz historyk niemiecki Reinhold R ü r u p 2. Polem ich obserw acji i analizy były pań­ stw a niemieckie i niektęre kraje zachodnie; literatu ry historycznej, do­ tyczącej ziem polskich, badacze ci nie uwzględnili. W K rólestw ie K on­ gresowym term in „em ancypacja” wszedł do obiegu już w 1816 r., kiedy anonimowy auto r posłużył się nim w arty k u le pt. „Obrona Żydów” 3. W korespondencji urzędowej wyrazem „em ancypacja Żydów” posłużył się w połowie 1830 r. W alenty Sobolewski, prezes Rady A dm inistracyj­ n e j 4. Już przed 1830 r. term in ten oznaczał dążenie do anulowania obo­

1 Była to ustaw a Jew ish Naturalization A ct z 1753 r., wyd. R. M a h l e r ,

Jewish Emancipation. A Selection of Documents, New York 1942, s. 15—17.

* J. K a t z , The T erm „Jewish Emancipation”. I t’s Orgin and historical Im pact, [w:] Studies in 19th'C entury Jew ish Intellectual History, w yd . A. A l t m a n , C am ­ bridge, Mass. 1964, s. 12—25; J. T o u r y , Types of Jew ish Municipal Rights in

German Township. The Problem of Local Emancipation, [w:] „Year Book of the

Leo Baeck In stitu te” t. XXII, 1977; t e n ż e , Der E intritt der Juden ins Deutsche

Bürgertum , [w:] Das Judentum in der D eutschen U m w elt 1800—1850, Tübingen

1977; s. 139—242; R. R ü r u p , Emanzipation — A nm erkungen zur Begriffsgeschichte, [w:] Em anizipation und Antisem itism us, G öttingen 1975, s. 126—132.

3 „Pam iętnik W arszaw ski” t. V, 1816, s. 199—205.

4 A. E i s e n b a c h , Prawa obyw atelskie i honorowe Żydów, {w:] Społeczeń­

E M A N C Y P A C J A 2 Y D O W N A Z I E M IA C H P O L S K I C H W X I X W IE K U Q J 7

wiązujących norm feudalno-stanowego państw a, przyznanie praw nie upośledzonym dotąd grupom ludności należnych im praw i .wolności.

Należy podkreślić, że posługiwano się ty m term inem nie tylko dla określenia jednorazowego aktu prawnego, ale również dla oznaczenia całego procesu rów noupraw nienia określonej grupy ludności. Był więc w użyciu zarówno norm atyw nym , jak i hdstoryczno-rozwojowym. To dw ojakie znaczenie term inu sprawiło, że odegrał szczególną rolę w pro­ cesie rów noupraw nienia Żydów.

Rewolucja lipcowa we F rancji oraz ru ch wolnościowy w Europie pro­ wadziły do upolitycznienia term inu „em ancypacja”. S tał się on hasłem odnowicielskiego ruchu mieszczańskiego, jak i ogólnego ru chu wyzwo­ leńczego. Heinrich Heine jeszcze w 1828 r. pisał, że „em ancypacja” to najważniejsze zadanie współczesności, a w yraz ten rozum iał w znaczeniu o wiele szerszym, odnosił go już nie tylko do określonej grupy ludności, lecz do wyzwolenia narodów świata 5.

W dziesięcioleciu przed Wiosną Ludów term in „em ancypacja” zyskał na znaczeniu; w Niemczech, Anglii, F ran cji daje się stwierdzić wzrost zainteresow ania problem em em ancypacji Żydów. To samo odnosi się do działających na zachodzie ugrupow ań em igracji polskiej, zwłaszcza po w ydaniu w listopadzie 1832 r. przez Lelewela odezwy do Żydów. Jan Czyński, we francuskiej broszurze z 1833 r. zwrócił uwagę na ogól­ noeuropejski charakter kwestii żydowskiej e. Młodoheglista F ryderyk Ca­ rové pisał w 1837 r.: „Die Emanzipation der Juden ist eine allgemeine Frage der Emanzipation der Menschheit” 7. Terminem tym posługiwano się więc w rozważaniach nad problem atyką praw ną, polityczną, społecz­ ną i filozoficzną.

Gdy w latach 1843— 1844 rozgorzała polemika K arola M arksa i B ru­ no Bauera wokół teoretycznych problem ów emancypacji, nie można już było pominąć aspektu żydowskiego. Nie wchodząc w m eritum te j pole­ miki przypom nę tylko, że Marks, nie negując wcale potrzeby politycz­ nej em ancypacji Żydów, rozwinął wówczas m yśl o uniw ersalnej, ludz­ kiej emancypacji, nadając tem u wyrazowi nową konotację 8.

Po 1856 roku dzięki „odwilży posewastopolskiej” w zrasta ferm ent społeczny i polityczny w Rosji i K rólestw ie Kongresowym. Również upadek system u Bacha w m onarchii austriackiej pozwala spodziewać się zmian w praw odaw stw ie wobec Żydów we wszystkich zaborach i w Ro­ sji. Wkracza wówczas w obieg term in „autoem ancypacja”. Mówił o niej m. in. M. Jastrow , kaznodzieja warszawski, w kółku samokształcenio­ wym młodzieży żydowskiej w W arszawie około 1857 roku, chociaż nie używał jeszcze tego term inu. Rozumiał przez to wówczas potrzebę u ak ty ­ wnienia młodzieży i zmianę postawy jej wobec w ydarzeń i przem ian zachodzących w kraju. W innym , o wiele szerszym znaczeniu użył tego

5 „Jede Zeit hat ihre Aufgabe, und durch die Lösung derselben rückt die

M enschheit w e i t e r --- Was ist aber die grosse Aufgabe unserer Zeit? Es ist die Emanzipation. N icht bloss der Irländer, Griechen, F rankfurther Juden, w estindi­ schen Schw arzen und dergleichen gedrückten Völker, sondern est ist die Em an­ zipation der ganzen W elt, absonderlich Europas”. H. H e i n e , Reisebilder aus Italien (1828) [w:] Säm tliche W erke t. III, s. 275.

* J. C z y ń s k i , La Question des Ju ifs polonais envisagée comme question

européenne, P aris 1833.

’ F. C a r o v é , w czasopiśmie „Phönix” z 1837 r. s. 475 n.

* K. M a r k s , Die Judenfrage, ogłoszone w lutym 1844 r. w „D eutsch-Fran­ zösische Ja h rb ü ch er”, przekład polski: K. M a r k s , F. E n g e l s , Dzieła t. IV, W arszawa 1962.

618 A R T U R E IS E N B A C H

term inu L. P insker w ty tule książki „A utoem ancypacja”, w ydanej w 1882 r. w Berlinie. Rozumiał przez te n w yraz „tożsamość narodow ą” Żydów, autoidentyfikację, a książka była wezwaniem do ukształtow ania nowych form ruchu narodowego.

Inni historycy żydowscy przypisują pojęciu „em ancypacja” jeszcze szersze znaczenie. Łączą je z uzyskaniem nie tylko praw cywilnych i politycznych, ale również szerszych upraw nień, a naw et statusu od­ rębnej zbiorowości religijnonarodowej ®.

3. Na ogół badacze dostrzegają iunctim procesu rów nouprawnienia i uobyw atelnienia Żydów z szeroko pojętą asym ilacją i integracją z in­ nymi mieszkańcam i kraju. Rozwój gospodarczy, przem iany społeczne i zwiększone kontakty prowadziły do wyzwolenia się jednqstek i całych grup z tradycyjnego sposobu życia, do aku lturacji ze społecznością do­ m inującą lub panującą w arstw ą, a w konsekw encji do odejścia od w łas­ nej tradycji, obyczajów, kultury, nieraz do zupełnego wynarodowienia. Dostrzegając ten aspekt problem u, niektórzy badacze, np. zajm ujący się em ancypacją Żydów we Francji, postulują ograniczenie pola badawczego do spraw y form alnopraw nego rów noupraw nienia politycznego 10.

Być może stanowisko takie jest słuszne w państw ach zachodniej Eu­ ropy, gdzie rów noupraw nienie polityczne Żydów dokonało się w drodze jednorazowego, rewolucyjnego aktu ustawodawczego. Natom iast na zie­ miach polskich i w środkowo-wschodniej Europie, gdzie ^emancypacja społeczności żydowskiej trw ała około 100 lat i to w w arunkach rozbicia dzielnicowego, pominięcie tego ważnego aspektu nie wydaje się słuszne. Asymilację trak tu ję jako obiektyw ny proces, który zachodził w każdej mniejszości etnicznej żyjącej poza w łasnym krajem . Ludność żydowska musiała w nowych w arunkach życiowych, jakie ukształtow ały się po rozbiorach, dokonać reorientacji postaw i poglądów, wyniesionych z ro ­ dzinnego, tradycyjnego środowiska. Jedni rezygnow ali częściowo ze swe­ go języka, ubioru, obyczajów, inni poszli na drogę pełnej asymilacji, rezygnując z całego dziedzictwa kulturowego. Ponadto w czasach S ej­ m u Czteroletniego,- a następnie w XIX wieku, wszystkie władze zabor­ cze, a także różne kręgi społeczności polskiej, względnie niemieckiej czy rosyjskiej, staw iały asymilację jako wymóg lub w arunek dopuszczenia Żydów do praw obywatelskich. Władze stosowały różne form y presji ekonomicznej i pozaekonomicznej, a naw et przym usu (np. ustaw a o zmianie tradycyjnego ubioru).

A kulturacja w przedrozbiorowej Polsce, a później w trzech dzielni­ cach, to długi, nieraz konfliktow y proces. Jego przebieg był1 uzależniony od wielu czynników: od praw odaw stwa wobec Żydów w danym zaborze, tolerancji religijnej, od poszanowania innego system u w artości w szkole, wyższej uczelni, w korporacjach, w ojsku itp. Wszystkie powyższe wzglę­

» Zgodnie z tym A. D uker rozszerzył zakres tem atyczny bibliografii doty­ czącej em ancypacji Żydów. Obejmuje ona w ydaw nictw a źródeł, studia i mono­ grafie, odnoszące się nie tylko do w ielokierunkow ej w alki o rów noupraw nienie jednostek i grup, ale również w pływu jak i ona w yw arła n a życie religijne, kul­ turalne, społeczne i polityczne zbiorowości żydowskiej. A. D u k e r , Selected Bi­

bliography on Jew ish Emancipation and Counter-Emanicipation, [w:] Emancipa­

tion and Counter-Emancipation j wyd. A. D u k e r , M. B e n - H o r i n , N ew York

( 1974, s. 360—405.

' ίο por. wypowiedź A. K r i e g 1 a n a sym pozjum w Paryżu 24 listopada 1974 r., poświęconym problem atyce żydowskiej w rew olucji francuskiej, Les Ju ifs et la

E M A N C Y P A C J A Ż Y D Ó W N A Z IE M IA C H P O L S K I C H W X I X W IE K U g j g

dy przem aw iają za tym, aby problem asymilacji i integracji uwzględniać w szerokim zakresie.

4. W kontekście podjętego tem atu należy chociażby kilka słów po­ święcić term inow i „kwestia żydowska”, którym posługiwano się daw ­ niej; i dziś zresztą przew ija się on w literaturze historycznej i w publi­ cystyce. Ja k każdy problem społeczny, jak „sprawa chłopska”, „kw estia mieszczańska”, tak term in „kwestia żydowska” jest kategorią historycz­ ną, która przechodziła różne konotacje. Od połowy XVIII wieku posłu­ giwano się nim coraz powszechniej w polemikach publicystycznych w różnych krajach europejskich, a z biegiem lat nabierał wciąż nowych treści.

Jakob T o u t y analizurje to pojęcie w przekroju historycznym w airty- kule „The Jew ish Question. A Sem antic Approach” n . W yjaśnia posłu­ giwanie się nim w niektórych krajach europejskich od połowy XVIII wieku. W Anglii term in ten wszedł w użycie około 1753 r. w związku z polemiką nad ustaw ą o naturalizacji Ż y d ó w 12; w Niemczech i we F rancji przed i w czasie rew olucji francuskiej term inem tym posługi­ wali się w publicystyce zarówno zwolennicy jak przeciwnicy em ancypa­ cji Żydów. Analogicznie było w pierw szej połowie XIX w., kiedy to podnoszono różnie aspekty spraw y rów noupraw nienia Żydów..

H istoryk niemiecki R einhard R ürup w artyk u le „K ontinuität und D iskontinuität der „Judenfrage” im 19. Ja h rh u n d ert”, obejm ującym dłuższy okres chronologiczny 1S, lecz ograniczającym się do państw nie­ mieckich stwierdza, że term in ten w yłonił się dopiero w początkowym okresie przejścia od feudalno-stanowego u stroju do kształtow ania się klasowego społeczeństwa. Ustala go na około 1780 r., kiedy w Niemczech w związku z wydaniem broszury Dohma rozgorzała polemika dookoła możliwości i sposobu przekształcenia Żydów w rów noprawnych obywa­ teli oraz m etod ich integracji z innym i grupam i ludności. Do 1870 r. jest to właściwie — według Riirupa — problem em ancypacji Żydów. Od początku ósmego dziesięciolecia XIX w., już po form alnym rów nou­ praw nieniu Żydów w zjednoczonych Niemczech, a także w A ustrii, slogan „kw estia żydowska” zawiera już inne treści.

Na ziemiach polskich, zarówno w dobie rozbiorów jak i po pierw ­ szej wojnie światowej term in „kw estia żydowska” obejmował znacznie szerszą problem atykę. W ymienię jego najważniejsze aspekty: dem ogra­ ficzny — ze względu na dużą liczebność Żydów w Polsce, ich koncen­ trację w miastach, w ynikłe stąd im plikacje społeczne; praw ny — to cały kompleks przepisów, nakazów i zakazów, wyłącznie odnoszących się do ludności żydowskiej, system specjalnych podatków i opłat od Żydów, wyłączenie od praw cywilnych, obyw atelstw a miejskiego i od krajow ych praw obyw atelskich i politycznych, od służby cywilnej, ograniczenia w wojsku, w szkolnictwie, które utrzym yw ały się w trzech zaborach dłużej aniżeli w innych krajach; aspekt gospodarczy — to funkcja i ro ­ la Żydów w różnych sektorach życia gospodarczego Polski przed- i

po-11 A rtykuł opublikow any w „Year Book Leo Baeck In stitu te” t. XI. 1985, s. 85—106.

Ukazał się wówczas pam flet Replay to the fam ous Jew Question, London 1754, którego autorem jest Joseph Grave.

1J R. R ü r u p . Em anzipation und A ntisem itism us, Gottingen 1975. s. 74—94 pod zmienionym tytułem : Die „Judenfrage” der bürgerlichen Gesellschaft und die

620 A R T U R E I S E N B A C H

rozbiorowej. Łączę z tym rów nież przem iany, jakie w raz z rozwojem gospodarczym k raju nastąpiły w ew nątrz społeczności żydowskiej: stop­ niowe przechodzenie do innych zawodów, kształtow anie się nowej stru k tu ry zawodowej i~społecznej Żydów.

Bardzo w ażny był aspekt kulturow y: odrębność wyznaniowa i naro­ dowa odnosi się w prawdzie do społeczności żydowskiej również w innych krajach, wszelako przywiązanie do tradycji, języka, obyczajów, do bo­ gatego dziedzictwa kultury, było u Żydów polskich silniejsze, aniżeli u ich współwyznawców w innych ośrodkach kulturow ych. Miało to po­ ważne im plikacje psychospołeczne i ideologiczne; ukształtow ane na tym tle stereotypy m iały niem ały w pływ na proces em ancypacji Żydów polskich. Ogólnie można stwierdzić, że term in „kwestia żydowska” okre­ ślał w XIX w ieku w ew nętrzny, żydowski dylem at autoidentyfikacji, a jednocześnie zew nętrzną problem atykę mieszczaństwa żydowskiego, gospodarczo w znacznym stopniu zintegrowanego, społecznie jeszcze izo­ lowanego od innych grup ludności w kraju.

Wreszcie w ażny aspekt polityczny, k tó ry na ziemiach polskich kształ­ tow ał się nieco odmiennie, aniżeli w innych krajach Europy. Istotnym jego elem entem są form y i m etody iwalki o obyw atelskie i polityczne rów noupraw nienie Żydów. Ponadto na ziemiach polskich w ciągu prze­ szło 30 lat (1832—1862) polemizowano na tem at potrzeby i możliwości wciągnięcia Żydów do ruchu niepodległościowego, jako sojusznika w walce o wyzwolenie ojczyzny. Tu widzę specyfikę tego aspektu.

5. Em ancypację Żydów u jm uję jako integralną część ogólnego pro­ cesu emancypacyjnego i kształtow ania się nowoczesnego społeczeństwa na ziemiach polskich. Dlatego też jej przebieg, mimo całej specyfiki, na­ leży rozpatryw ać nie w izolacji, lecz w kontekście rozpadu całego ustro­ ju społecznego, zwłaszcza- wyzwalania się grup dotąd praw nie upośle­ dzonych — chłopów i mieszczan, zarówno w Rzeczypospolitej szlachec­ kiej, jak i w XIX w ieku w K rólestw ie Kongresowym, W ielkim Księ­ stw ie Poznańskim i Galicji. Em ancypacja etnicznej i religijnej m niej­ szości o określonym obliczu społecznym w k raju o ustroju stanow ym chociaż istniały już obok siebie dwa układy —. feudalny i burżuazyjny jest zagadnieniem złożonym i wieloaspektowym. Da się w yjaśnić jedy­ nie w związku z w ew nętrznym układem odniesienia, z likw idacją bariei stanowych i rów nouprawnieniem innych grup mieszkańców kraju.

W badanym okresie sprawa żydowska w Polsce była więc jednyir z wielu problemów em ancypacyjnych. W publicystyce często twierdzono że nie jest to wcale najw ażniejszy problem, są bowiem inne, o wiele ważniejsze i bardziej pilne. Znam ienna jest tu wypowiedź leadera libe­ ralnego ziemiaństwa, A ndrzeja Zamoyskiego, z 1844 r. w kw estii oświat} i asymilacji oraz jego postulat, aby dla Żydów polskich zachować statui tolerow anych cudzoziemców i nie dopuścić ich do żadnych p raw oby­ watelskich 14.

Zachodziła ' niekiedy współzależność między reform ą położenia lud­ ności żydowskiej a reform am i w innych dziedzinach życia. Tak np. za­ chowanie ograniczeń Żydów w zakresie osiedlania się udarem niło refor­ mę u stro ju m iast w K rólestwie w latach 1844— 1847. Zm iana wieli miasteczek na wsie. spovTdow ałaby zgodnie z obowiązującym praw en

14 Obszerniej A. E i s e n b a c h , K w estia równouprawnienia Ż ydów w Króle

E M A N C Y P A C J A 2 Y D Ö W N A Z I E M IA C H P O L S K I C H W X I X W IE K U

wysiedlenie z nich Żydów, co z kolei spowodowałoby ogromną koncen­ trację w reszcie m iast. Inny przykład: zachowanie zakazu nabyw ania dóbr ziemskich przez Żydów do 1862 r. w ynikało z opóźnienia realizacji radykalnej reform y uwłaszczeniowej.

F akty potw ierdzają, że rów noupraw nienie Żydów było praw ie zaw­ sze ostatnim ogniwem zachodzących w danym zaborze procesów em an­ cypacyjnych. W społeczeństwie „nieem ancypowanym ” rów noupraw nie­ nia Żydów nie można było przeprow adzić bez przeszkód. Tam gdzie nie przeprowadzono głębokich reform ustrojowych, gdzie uwłaszczenie chło­ pów nastąpiło dopiero w 1864 r., gdzie podział m iast na rządowe i p ry ­ w atne z w ynikającym i stąd ciężaram i mieszkańców utrzym ał się do 1866 r., gdzie nie zmieniono organizacji cechów i korporacji kupieckich, gdzie istniał niedorozwój gospodarczy i k u ltu ralny — tam nie można było oczekiwać, że em ancypacja ludności żydowskiej będzie realizowana szybko i bez konfliktów. We w szystkich trzech zaborach proces ten trw ał długo, zawsze w drodze częściowych aktów praw nych, niekiedy nieuzgod- nionych ze sobą. Jeżeli jednak w K rólestw ie w połowie 1862 r., a więc prźed realizacją reform y uwłaszczeniowej i przed zniesieniem stosun­ ków dom inialnych w połowie m iast K rólestw a (1866 r.) wydano sto­ sunkowo szybko akt częściowego rów noupraw nienia Żydów, zdecydo­ w ały o ty m wyjątkowo ważne względy n atu ry politycznej.

6. Em ancypacja Żydów nie była fenomenem polskim, dokonywała się w badanym okresie we w szystkich praw ie państw ach europejskich. We Francji, Anglii, Prusach, A ustrii, Rosji, we Włoszech i krajach bałkań­ skich proces ten przebiegał w odmiennych warunkach, w różnym tempie, przy stosowaniu nieraz innych metod i dlatego m iał inny przebieg. Wszędzie jednak zmierzał w tym samym kierunku —■ do zniesienia stosunków feudalnych i barier stanowych, stając się integralnym ele­ m entem kształtow ania się nowoczesnego społeczeństwa. W pew nym sensie historia tych państw to dzieje em ancypacji ich społeczeństw. Dla­ tego też em ancypacji Żydów na ziemiach polskich niepodobna przed­ stawić w izolacji, nie śledząc jej przebiegu w innych krajach europej­ skich. Nie m a bowiem prawidłowej oceny przebiegu em ancypacji Żydów, a także innych stanów w Polsce w oderw aniu od perspektyw y globalnej, zwłaszcza środkowoeuropejskiej.

Takie globalne potraktow anie tem atu wydaje się zgodne z d yrek ty ­ wą integralnego ujm owania procesu historycznego. W konkretnym wy­ padku jest to łączenie em ancypacji Żydów polskich nie tylko z całością tego procesu w trzech zaborach i z zachodzącym w nich przebiegiem rów noupraw nienia mieszczan i chłopów, lecz również z analogicznymi rucham i w innych państw ach. Pozwoli to em ancypację Żydów na zie­ miach polskich ukazać na szerszym tle europejskim , a zarazem wydobyć specyfikę procesu em ancypacji Żydów w Polsce. Ponadto umożliwia prześledzenie wpływu idei i m yśli społecznej w państw ach zachodnich na formowanie się koncepcji i dróg realizacji program u rów noupraw nie­ nia Żydów na ziemiach polskich.

Obok ogólnych prawidłowości istniała przecież specyfika procesu em ancypacji Żydów w Polsce. Co ją określało? Widzę trzy przyczyny.

Pierw sza to fakt, że em ancypacja Społeczności żydowskiej, od wielu wieków zam ieszkującej ziemie K orony i Litw y, przebiegała w XIX w ieku w w arunkach u tra ty niepodległości i rozbicia dzielnicowego. Znaleźli się oni w trzech organizmach państwowych, w których u trzy ­

622 A R T U R E I S E N B A C H

m yw ał się jeszcze stary, aczkolwiek zm odyfikowany ustrój społeczny z tradycyjną hierarchią stanową. Wszędzie wobec Żydów obowiązywało wyjątkowe prawodawstwo, nieikiedy od czasów przedrozbiorowych.

Inna była sytuacja Żydów w A ustrii, Czechach, Morawach, Słowacji, na Węgrzech, w P rusach i krajach niemieckich. Żydzi od wieków za­ mieszkiwali te kraje, pozostawali w nich niepodzieleni. Miało to ważne konsekwencje, gdyż po pierwsze, proces em ancypacji objął całą spo­ łeczność żydowską w danym kraju, a ponadto ogólne reform y, zwłaszcza ustroju miast, organizacji korporacji cechowych, system u fiskalnego, w yw arły wpływ na prawodawstwo wobec Żydów w całej monarchii.

Po drugie, w państw ach zaborczych zachodziły istotne różnice w za­ kresie praw odaw stwa wobec ludności żydowskiej. W Cesarstwie rosyj­ skim obowiązywały jednolite ustaw y wobec ogółu ludności żydowskiej w całym państw ie, a więc również w guberniach litewskich, białorus­ kich i ukraińskich, zdobytych w toku rozbiorów Polski. W K rólestwie Kongresowym obowiązywało odm ienne od Cesarstwa praw odaw stwo wobec Żydów, mimo iż Królestwo było połączone unią personalną z Im­ perium rosyjskim. W monarchii austriackiej i pruskiej obowiązywały inne przepisy wobec Żydów zamieszkałych w daw nych prow incjach tych państw , inne zaś wobec tejże ludności w nowo nabytych prow incjach polskich: Galicji i W. Ks. Poznańskim. W rezultacie w poszczególnych zaborach położenie ludności żydowskiej w wielu dziedzinach kształto­ wało się odmiennie. Wtłoczeni w trz y różne organizm y państw ow e Ży­ dzi polscy stracili szybko pierw otną, w ciągu wieków ukształtow aną, spoistość w ewnętrzną. Proces dezintegracji, wzmocniony przez praw o­ dawstwo odmienne w każdym zaborze, ukształtow ał już w drugim po­ koleniu poczucie odrębności teryto rialn ej i świadomość przynależności do odm iennej stru k tu ry państwowej.

W rezultacie powyższych czynników we wszystkich trzech państw ach Świętego Przym ierza, jak i we włączonych do nich prow incjach pol­ skich, proces em ancypacji Żydów przebiegał odmiennie i nie równo­ cześnie, w zależności od wielu czynników: stopnia rozwoju ekonomicz­ nego danej dzielnicy, polityki rządu, stosunków polskich grup społecz­ nych i stronnictw politycznych, od wzniesienia się fali rew olucyjnej oraz pow rotu system u reakcji i kolejnej „odwilży”. We wszystkich zaborach pełne rów noupraw nienie Żydów, podobnie jak i chłopów, nastąpiło pod presją w ydarzeń politycznych i klęsk m ilitarnych, w wyniku obiektyw ­ nych procesów, a nie jako w yraz intencjonalnych zam ierzeń i sugestii. Istotną odmiennością emancypacji Żydów na ziemiach polskich w porów naniu z innym i krajam i europejskim i, wydaje się ponadto wpływ Wielkiej Em igracji na kraj w pierw szym dwudziestoleciu jej działal­ ności. Poglądy i postawy środowiska em igracyjnego w kw estii żydow­ skiej m iały zapewne charakter postulatyw ny, przyświecały im głównie cele polityczne, taktyczne, w ypływ ały z potrzeby zdobycia sojuszników do w alki o wyzwolenie Polski. Jednakże przyspieszyły one ewolucję ideologiczną, radykalizację poglądów i ugruntow anie się w k raju idei o potrzebie pełnego rów noupraw nienia Żydów.

Niektórzy badacze polscy tw ierdzą, że większe trudności em ancy­ pacji ludności żydowskiej fna ziemiach polskich aniżeli w krajach zachod­ niej i środkowej Europy w ynikały głównie z faktu jej większej liczeb­ ności. W moim przekonaniu jest to pogląd nieuzasadniony i mylny. Zapewne znaczna liczebność Żydów, ich przywiązanie do religii i tr a ­

E M A N C Y P A C J A Ż Y D Ó W N A Z I E M IA C H P O L S K I C H W X I X W IE K U 0 2 3

dycji historycznej, a także ich rola w życiu gospodarczym, nie były bez znaczenia. Jednakże ten powolny i tru d n y proces em ancypacji Ży­ dów był przede wszystkim odbiciem ogólnego, wolniejszego aniżeli w innych państw ach rozpadu stru k tu ry stanowej społeczeństwa. Likwi­ dacja stosunków feudalnych na wsi oraz wyzwolenie się chłopów z nie­ woli pańszczyźnianej dokonało się w K rólestw ie Kongresowym form al­ nie dopiero w 1864 r., a zniesienie stosunków dom inialnych w połowie ogólnej liczby m iast dopiero w 1866 r. W łaśnie taki typ przeobrażeń ekonomicznych i społecznych spowodował trudności i opóźnienie rów ­ nież w procesie rów noupraw nienia i integracji Żydów z jego miesz­ kańcami. F ak ty potw ierdzają, że podobnie jak kluczowy problem spo­ łeczny na ziemiach polskich w XIX w. — zniesienie pańszczyzny i in ­ nych feudalnych obciążeń chłopów i ich uwłaszczenie, tak i kw estia em ancypacji Żydów stanowiły obiektyw ne kryterium społeczne oceny postaw różnych ugrupow ań polskich wobec węzłowych zagadnień k raju i potrzeb kształtującego się nowoczesnego społeczeństwa.

Zadaniem badacza jest w yjaśnienie ogólnych prawidłowości procesu emancypacji, a także kry terium positępowania zarówno władz zaborczych, ja k i postaw y różnych miejscowych grup ludności, jednocześnie zaś wskazanie specyficznych elementów i odrębności ruchu em ancypacyj­ nego w każdym zaborze.

7. Ram y chronologiczne badanego tem atu obejm ują w przybliżeniu la­ ta 1785—1870. Na ziemiach polskich, podobnie jak w innych krajach środkowej i wschodniej Europy, były to czasy rozpadu ustroju feudal- no-stanowego oraz powolnego narastania w nim elementów k ap itali­ stycznych. W tym stosunkowo długim okresie dokonywały się prze­ m iany w wielu dziedzinach życia, a ich rezultatem była polityczna, społeczna i ku ltu raln a em ancypacja społeczeństwa.

Odnośnie periodyzacji em ancypacji Żydów w krajach europejskich zachodzą wśród badaczy różnice poglądów. Szymon Dubnow przyjm uje początek tego ruchu z rozooczęciem rew olucji francuskiej w 1789 r. W spomniani już Jacob K atz i Reinhold R ürup, wiążą te n ruch z uka­ zaniem się książki Dohma „Über die bürgerliche V erbesserung der J u ­ den” w 1781 r. Salo Baron i Rafał M ahler dostrzegają początki tego procesu w czasach wcześniejszych, mianowicie w p o ło w ę XVII w., gdy np. w Holandii, później w Anglii, ujaw niały się pierwsze oznaki zmian w praw nym położeniu Żydów.

P rzyjm ując generalnie periodyzację, zaproponowaną przez Barona i M ahlera, dostosowuję ją do podziałów przyjętych w historiografii polskiej, uwzględniających także etapy emancypacji innych grup lud­ ności, a więc mieszczan i chłopów. Za początek procesu przyjm uję okres polskiego Oświecenia, kiedy formułowano program y reform u stro ­ jowych i społecznych, głównie spraw y mieszczańskiej. Nie było rzeczą przypadku, że podobnie jak w innych państw ach na porządku stanęła w t« ly spraw a określenia statusu prawnego społeczności żydowskiej. Ży­ dzi bowiem znajdowali się poza ówczesnym układem stanowym, a fak­ tycznie tw orzyli oddzielny stan.

K onkretnie za początek dyskusji przyjm uję rok 1785, kiedy pod wpływem książki Dohma oraz ówczesnych reform Józefa II ukazała się w Warszawie książeczka anonimowego autora pt. „Żydzi, czyli koniecz­ na potrzeba reform ow ania Żydów w krajach Rzeczypospolitej P olskiej”.

624 A R T U R E IS E N B A C H

Postulow ała ona uznanie przez sejm ludności żydowskiej za integralną część stanu mieszczańskiego.

Zamknięcie procesu emancypacji na ziemiach polskich nastąpiło do­ piero w siódmym dziesięcioleciu XIX w.: w K rólestw ie była to ustaw a z połowy 1862 r. i uzupełniające zarządzenie w ładz z tegoż roku; w Galicji — ogólna ustaw a dla m onarchii austriackiej z grudnia 1867 r.; w Prusach ustaw a z 1869 r. oraz dla innych państw niemieakich z 16 kw ietnia 1871 r., po zjednoczeniu Niemiec. U staw y te zrów nały wobec praw a wszystkich mieszkańców niezależnie od pochodzenia i wyznania, tym samym anulow ały wszelkie ograniczenia ludności żydowskiej w trzech zaborach.

Te ogólne ram y chronologiczne dla całego ruchu em ancypacyjnego nie w yjaśniają różnic jego ewolucji w poszczególnych zaborach. W P ru ­ sach i niektórych państw ach niemieckich pierwsza faza em ancypacji Żydów zakończyła się już w 1814/1815 r., w rezultacie reform Steina i H ardenberga w dziedzinie gospodarczej, skarbowej, stosunków społecz­ nych, ustroju miast, służby wojskowej. Ludność żydowska została wów­ czas dopuszczona do pełnych p raw cywilnych, a także obyw atelskich miejskich i krajow ych, z niektórym i ograniczeniami w służbie publicz­ nej, które faktycznie utrzym yw ały się do 1869 r. Natomiast w W. Ks. Poznańskim proces naturalizacji Żydów, dopuszczenie ich do praw oby­ watelskich, zaczął się w 1833 r. i dopiero w czasie Wiosny Ludów zo­ stali oni zrów nani w tym zaborze z ludnością żydowską w Prusach. W Galicji w czasie rewolucji 1846 oraz 1848 r. Żydzi uzyskali rów nou­ prawnienie, lecz po upadku fali rew olucyjnej powróciły daw ne ograni­ czenia, naw et w zakresie praw cywilnych.

W K rólestwie Kongresowym do 1861 r. nie zaszły istotne zm iany w statusie praw nym ogółu społecznością żydowskiej, podobnie jak w położeniu chłopów. Zgodnie z ' konstytucją z 1815 r. i Kodeksem Cywil­ nym Żydzi nie uzyskali obyw atelstwa ani miejskiego, ani krajowego, byli zaś także ograniczeni w praw ach cywilnych. Dopiero w ydarzenia rew olucyjne wczesną wiosną 1861 r. w płynęły na zasadniczą zmianę tej sytuacji. Tak więc rew olucje dem okratyczne w Europie, w pew nym stopniu i polskie ruch y narodowowyzwoleńcze, spełniały funkcję akce­ leratora procesu rów noupraw nienia zarówno chłopów jak Żydów.

8. Czy można konstruować modele em ancypacji Żydów na świecie i umieścić em ancypację Żydów w Polsce w tych stosunkach?

Na podstawie empirycznych badań i nie tylko, w oparciu o realia polskie, próbowałem skonstruować typologię metod i dróg procesu em an­ cypacji Żydów. Nie było proste precyzyjne uchwycenie i przedstawienie różnych w ariantów tego procesu. Należało jednak przyjąć jakiś podział, gdyż to łączyło się z przyjęciem określonej m etody badawczej.

H istorycy polscy, analizując drogę i sposoby przechodzenia ustroju feudalnego do now ej formacji kapitalistycznej w Polsce, uwzględniali głównie przem iany zachodzące w stosunkach agrarnych. Rozróżniali oni dwa zasadnicze typy rozwojowe: oddolny, rew olucyjny, am erykańsko- -francuski oraz odgórny, stopniowy, kompromisowy — typ pruski. P rzyjm uje się, że na ziemiach polskich przem iany dokonywały się wzo­ rem pruskiej drogi rozw oju kapitalizmu. Likw idacja system u folwarczno- -pańszczyźnianego, uwolnienie chłopów od poddaństw a osobistego i świadczeń pańszczyźnianych oraz uwłaszczenie, odbyw ały się drogą reform rządowych, przez stopniową zmianę pańszczyzny na czynsz bądź

E M A N C Y P A C J A Ż Y D Ó W N A Z I E M IA C H P O L S K IC H W X I X W IE K U g 2 5

okup, przy coraz szerszym przejściu od feudalnych do kapitalistycznych form wyzysku.

Przyjm ując dychotomią w kw estii dróg rozwojowych i przejścia do ustroju kapitalistycznego, badacze polscy w yodrębniali kilka w ariantów pruskiej drogi w rolnictw ie w zależności od lokalnych w arunków po­ szczególnych dzielnic: charakter tych w ariantów określają reform y uw ła­ szczeniowe ls. Problem u kryzysu ustroju istanowo-feudalnego nie można jednak ograniczyć do stosunków agrarnych. Jest to problem wielo­ płaszczyznowy, bowiem przem iany zachodziły wówczas w wielu dzie­ dzinach życia całego kraju 16.

Konstruow anie typologii dróg okresu przejściowego może być po­ żytecznym instrum entem metodologicznym, zwłaszcza gdy interesują nas całe grupy społeczne, ich swoiste cechy, właściwości, oraz relacje mię­ dzy nimi, a ponadto gdy zajm ujem y się polityką władz rządowych w różnych państw ach wobec określonej zbiorowości. Jest rzeczą naturalną, że każda typologia upraszcza i zuboża rzeczywisty obraz zachodzących przem ian, bowiem naraża na możliwość zgubienia niektórych swoistych cech globalnego procesu. W ydaje się jednak, że konstrukcja modelowa może być przydatna, bowiem model określa nie tylko m etody i sposoby zniesienia nierówności i dopuszczenia do rów noupraw nienia, ale wy­ jaśnia także przyczyny, a zwłaszcza następstw a określonych faktów spo­ łecznych. Myślę, że zróżnicowanie modeli Ї ich w ariantów pozwoli na ukazanie swoistości różnych typów em ancypacji i ich istotnych ele­ mentów.

N aturalnie, nie buduję idealnych typów, nie było przecież doskona­ łego modelu procesu emancypacji Żydów i nie tylko Żydów, który mógł­ by służyć za przedm iot odniesienia. W każdym państw ie zaborczym, w każdej dzielnicy polskiej w ram ach danego państw a i ustroju, proces ten przebiegał imaczej. Dlatego też nie wtłaczam m ateriału empirycznego w wydzielone modele, czy ich w arianty, ale śledząc i opisując program y oraz różne m etody i sposoby realizow ania program u rów noupraw nienia Żydów, obserw uję różnorodność cech i m etod oraz próbuję je klasyfi­ kować w pewne typy dróg, a zarazem wyjaśnić główne tendencje w dziedzinie ruchu emancypacyjnego.

Tą drogą wydzieliłem trzy modele. Pierwszy, najbardziej dem okra­ tyczny, am erykański.

S tany Zjednoczone A m eryki były pierwszym krajem , który przepro­ wadził u siebie pełne rów noupraw nienie wszystkich mieszkańców, nie wyłączając Żydów. Już deklaracja niepodległościowa z 4 lipca 1776 r. proklam owała równość i wolność wszystkich ludzi. Równość wobec p ra­ w a była podstawową zdobyczą w stosunku do nierówności wobec pra­ wa, cechującą ustro je feudalne w państw ach europejskich. Obywatelem stał się każdy, kto się urodził lub naturalizow ał w ty m państwie, a kon­ stytucja gw arantow ała m u wolność osobistą, wolność sumienia i dzia­ łalności gospodarczej. Rewolucja XVIII wieku stw orzyła tam dogodne w arunki dla rozw oju u stroju społecznego bez podziału na stany, wol­ nego od feudalnego balastu.

S tany Zjednoczone A m eryki w kroczyły w historię jako państwo no­ woczesne z zasadami konstytucyjnym i i równością wobec praw, które

15 Z. S t a n k i e w i c z , W sprawie dróg rozw oju kapitalizm u w rolnictwie, KH t. LXXVII, 1970, n r 3, s. 684—698; t e n ż e , O typologii przejścia od feuda­

lizm u do kapitalizm u w rolnictwie, KH t. LXiXlX, 1972, n r 1, s. 130—133.

626 A R T U R E IS E N B A C H

na kontynencie europejskim były zaledwie przedm iotem postulatów czołowych ideologów Oświecenia. Urzeczywistniały one ideały, o które narody Europy dopiero walczyły, stąd praw odaw stwo Stanów zyskało ogólnoświatowe znaczenie.

Na zasadzie obowiązującej w państw ie konstytucji zamieszkali w Stanach Zjednoczonych. Żydzi korzystali w pełni z praw obyw atelskich i politycznych, przysługujących innym obywatelom. Również im igran­ ci żydowscy z krajów europejskich przechodzili w szeregi obyw ateli, formalnie rów nych wobec prawa, zróżnicowanych jedynie cenzusem m a­ jątku i wykształcenia w dziedzinie praw politycznych. Zasadniczą cechą tego modelu jest fakt, że w państw ie nie wydano żadnych oddzielnych aktów praw nych, regulujących sytuację ludności żydowskiej.

Innym i toram i przebiegał proces em ancypacji Żydów w krajach europejskich. Można tu wyróżnić dw a zasadnicze modele: rew olucyj­ ny — francuski i kompromisowy — p r u s k i17.

We F rancji w latach 1789—1791 rew olucja rozsadziła więzy feudal­ nego porządku społecznego i państwowego. Pow stały tu w arunki natych­ miastowej i pełnej emancypacji ludności żydowskiej. Już D eklaracja praw człowieka i obyw atela z 1789 r., a następnie K onstytucja francuska z 14 września 1791 r. uznały wszystkich mieszkańców za rów nych wobec prawa. K onstytucja ustaliła również w arunki korzystania z praw oby­ w atelstw a czynnego i biernego. Mimo tych przepisów konstytucji część deputowanych Zgromadzenia Narodowego uznała za stosowne przyjąć dodatkową ustaw ę o praw ach ludności żydowskiej. Nastąpiło to 28 w rześ­ nia 1791 r., kiedy K onstytuanta orzekła pełne i bezwarunkowe równo­ upraw nienie Żydów we Francji. U staw a uzyskała akceptację króla dor- piero 13 listopada 1791 r. Zamierzona asym ilacja Ż ydów 'oraz ich pełna integracja ze społeczeństwem francuskim m iały się dokonywać po for­ m alnym rów noupraw nieniu w procesie przem ian ekonomicznych i spo­ łecznych kraju.

Podobnie działo się kilka lat później w sąsiednich k rajach objętych wpływami rew olucji francuskiej, gdzie zwyciężyły idee równości oby­ watelskiej. W Szwajcarii, Holandii, Włoszech, państw ach zachodnio-nie- mieckich, a następnie w kilku księstwach (Bergu, Hesji i in.) przepro­ wadzono w latach 1796— 1806 reform y antyfeudalne, wprowadzono Ko­ deks Napoleona i ustanowiono zasady równości mieszkańców wobec prawa. Reform y objęły również zamieszkałą w tych państw ach ludność żydowską.

Model trzeci — odgórny, stopniowy, kompromisowy, określony w literaturze historycznej jako pruska droga rozwoju nowego społeczeń­ stwa, m iał miejsce w krajach środkowej i wschodniej Europy. Likw i­ dacja u stro ju feudalnego, reform y stosunków agrarnych i miejskich, proces em ancypacji chłopstwa i mieszczaństwa, były tu znacznie opóź­ nione w porów naniu z krajam i zachodnimi. Rów nouprawnienia tych grup społecznych^ a także i ludności żydowskiej nie przeprowadzono w trybie jednorazowego aktu, lecz w toku długiego procesu. W Prusach, A ustrii i Rosji, a także w państw ach bałkańskich em ancypacja Żydów dokonywała się odgórnie, przez długie dziesięciolecia, przez stopniowe znoszenie ograniczeń praw nych w wielu dziedzinach życia. Równoupraw­ nienie Żydów bywało tu ostatnim ogniwem em ancypacji całej społecz­

17 Zbliżony podział przyjm uje R. R ü r u p , Die „Judenfrage” der bürgerlichen

E M A N C Y P A C J A 2 Y D Ô W N A Z I E M IA C H P O L S K IC H W X I X W IE K U

ności kraju. A nulow anie ostatnich ograniczeń wobec Żydów miało ja­ koby stanowić zakończenie procesu ich „ucywilizowania”.

W krajach, w których em ancypacja dokonywała się tzw. pruską dro­ gą rozwojową, aparat państw ow y spełniał funkcję reform atorską. Ko­ lejne decyzje o reform ie położenia żydów zapadały przeważnie w mo­ m entach m ilitarnej konfrontacji państw a oraz wstrząsów rewolucyjnych. Typowym przykładem mogą Фи być Prusy, państwo o stanow ym ustroju, w okresie przed ich konfrontacją z rew olucyjną F rancją. W latach 1807—1813 przeprowadzono tam głębokie reform y w dziedzinie adm ini­ stracji, ustroju miast, gospodarki, m odernizacji wojska, szkolnictwa; zniesiono wówczas poddaństwo i uwłaszczono chłopów, wydano również w m arcu 1812 r. akt em ancypacyjny Żydów. N astępny krok w zrefor­ m ow aniu statusu Żydów miał miejsce przed i w czasie Wiosny Ludów, a finalizacja dopiero przed zjednoczeniem Niemiec.

Analogicznie, chociaż chronologicznie dłużej, przebiegał proces em an­ cypacji politycznej Żydów w m onarchii habsburskiej. Wiele reform wprowadził Józef II; niektóre ograniczenia na ziemiach polskich zaboru austriackiego zniesiono pod presją rewolucji 1848—1849, inne dopiero w latach odwilży, po upadku systemu Bacha, wreszcie zakończono ten proces w latach 1867— 1868, po przegranej wojnie z Prusam i. W pań­ stwie stanowiącym konglom erat narodowościowy, gdzie krzyżowały się tendencje centralistyczne i autonomiczne oraz narodowościowe, rząd w iedeński wiązał każdorazowo ustępstw a dla społeczności żydowskiej i chłopskiej z nadzieją znalezienia w niej podpory dla tro nu habsburs­ kiego.

Zbliżone były m otyw y polityki rządu carskiego wobec Żydów w Ro­ sji i K rólestw ie Kongresowym w różnych okresach, zwłaszcza w czasie i po odwilży sewastopolskiej. N urt dem okratyczny był tu znacznie słabszy aniżeli w innych państw ach europejskich. Jednakże władze car­ skie obawiały się w ykorzystania ludności żydowskiej przez polski ruch konspiracyjny jako sojusznika w walce o niepodległość narodową.

We wszystkich tych państw ach stopniowo reform y zm ierzały do ta ­ kich przekształceń społecznych, które by były w interesie posiadającej i rządzącej w arstw y społecznej.

W krajach o pruskiej drodze rozwojowej połowiczne rozwiązania i długi, kom prom isowy proces em ancypacji Żydów, podobnie jak i em an­ cypacji chłopów i mieszczan, m iały te n skutek, że w wielu dziedzinach życia — naw et po form alnym rów noupraw nieniu — utrzym yw ały się rozliczne pozostałości ustroju feudalnego. Skutki te m iały decydujący wpływ na położenie Żydów w II Rzeczypospolitej oraz na procesy in te­ gracyjne ze społecznością polską.

Model typ u pruskiego przedstawia kilka w ariantów w zależności od zaboru. Posługuję się nim, gdyż zaw iera podstawowe cechy badanego procesu. Przez ukazanie tych cech i metod realizacji określonej reform y na ziemiach polskich poszczególnych zaborów, pragnę na konkretnym historycznym m ateriale wyjaśnić specyfikę kilku w ariantów tego modelu.

W sumie em ancypacja Żydów polskich w ydaje się ważnym rozdzia­ łem historii społecznej Polski doby porozbiorowej. To właściwie istotny problem wiekowego sporu ideologicznego — reform a czy rewolucja. Tu ujaw nia się dobitnie cała problem atyka przejściowego okresu od ustroju feudalno-stanowego do kapitalistycznego — współistnienie i wzajemne

628 A R T U R E I S E N B A C H

na siebie oddziaływanie instytucji praw nych i społecznych ty pu feudal­ nego oraz elementów nowej stru k tu ry , a ponadto różnorodność dróg i metod kształtow ania się nowego społeczeństwa.

Артур Эйсенбах ЭМАНСИПАЦИЯ ЕВРЕЕВ НА ПОЛЬСКИХ ЗЕМЛЯХ В XIX В. ПО СРАВНЕНИЮ С ПОЛОЖЕНИЕМ В ЕВРОПЕ В основу статьи был положен доклад, сделанный в мае 1983 г. на польско-немецком историческом симпозиуме, организованном-Институтом истории Польской Академии Наук в Варшаве. Под эмансипацией автор понимает освобождение одного лица или группы лиц от определённой зависимости, их переход к гражданской самостоятельности, которой иные группы пользовались уже раньше. Затем автор сравнивает процесс эмансипации евреев с путями освобождения других национальных меньшинств, а также крестьян, мещан, женщин и т.д. Автор делает обзор соответствующих очередных юридических документов во Франции, Англии, немецких государствах и на польских землях под чужеземным господством. На основании литературы на данную тему и публицистики XIX в. автор рассматривает также некоторые высказывания на тему еврейского вопроса. Кроме его правового аспекта автор останавливается также на аспекте экономическом, культурном и политическом. Вторая часть статьи является попыткой определения специфических черт процесса эман­ сипации евреев на польских землях. Они являлись следствием, в частности, разнообразности законодательства России, Австрии и Пруссии, отношения поляков к евреям и политических взрывов, связанных с польским национально-освободительным движением. Основное зн чение имели также формы перехода от феодализма к капитализму, типичные для отсталые, областей средне-восточной Европы. Все эти факторы, в свою очередь, формировали поло* жение неоднородных внутри групп еврейского населения. . В конечном итоге автор пришёл к выводу, что эмансипация евреев, проживающих на. польских землях, протекала по образцу, который можно назвать компромисным; он за ключался в постепенных реформах, проводимых под нажимом действительности консер· вативными правительствами. Иной характер имели образцы: американский, который можно назвать демократическим, и французский революционный. A rtur Eisenbach

L’ÉMANCIPATION DES JU IFS AU X IX -E SIÈCLE SUR LES: TERRITOIRES POLONAIS PAR RAPPORT A LA SITUATION EUROPÉENE DE L’ÉPOQUE

L’article se fonde sur un rapport présenté en m ars 1983 au symposium histo­ rique polono-allemand, organisé p ar l’In stitu t d’H istoire de l’Académie des Scien­ ces, à Varsovie. Nous entendons par ém ancipation la libération de l’individu ou d’un groupe de personnes d’une dépendance déterm inée, leur passage à une autonom ie civile et juridique dont les au tres groupes sociaux profitaient a n ­

térieurem ent. Ainsi, nous comparons le procès d ’ém ancipation des Jufis aux moyens p ar lesquels d’autres m inorités nationales et aussi les paysans, les bourgeois, les femmes etc. ont obtenu l ’égalité des droits dans leurs pays. Nous passons en revue les actes juridiques de France, d’Angleterre, des Etats Allemands, des territoires polo­

nais après les partages. Nous tf fé ra n t à la litté ra tu re consacrée au problèm e et à la presse du X lX -e siècle nous exam inons certaines déclarations se rap p o rtan t à la question juive. En dehors de son aspect juridique, nous concentrons n o tre attention sur son aspect économique, culturel et politique.

E M A N C Y P A C J A 2 Y D Û W N A Z IE M IA C H P O L S K IC H W X IX W IL K U

629

Dans la seconde p artie nous essayons de distinguer les tra its spécifiques du processus d’ém ancipation de la société juive sur les territoires polonais. Ces p a rti­ cularités étaient dues e n tre au tres aux différences de législations en Russie, en Autriche, en Prusse, à la diversité des attitu d es des Polonais en face des Juifs, aux bouleversem ents politiques, entraînés souvent p ar le m ouvem ent de libération nationale. Le passage du système féodal au capitalism e em pruntait des formes ca­ ractéristiques e t d’im portance capitale pour les régions attardées de l’Europe cen tre­ -orientale. Tous ces facteurs, à leu r tour, influençaient les positions respectives des groupes fort diversifiés à l’intérieur de la collectivité juive.

Pour conclure, nous constatons que l’ém ancipation des Juifs h abitant les te rri­ toires polonais se déroulait selon un modèle q u ’on p o u rrait appeler un modèle de compromis et qui consistait en des réform es successives, accomplies sous la pression des réalités p a r des gouvernem ents conservateurs. D’autres modèles avaient un caractère différent: le modèle am éricain qu’on peut qualifier de démocratique, le modèle français — de révolutionnaire.