Ivo Pospíšil
Pragnienie ścisłości i historyzmu :
nauka o literaturze w atmosferze
postmodernizmu
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 4 (76), 195-201
Prezentacje
Ivo Pospiśil
1Pragnienie ścisłości i historyzmu:
nauka o literaturze w atmosferze postmodernizmu
N a u k a o literaturze i krytyka literacka, jak prawie cala epoka nowego fin de
sièc-le'u, znalazły się na metodologicznym, tematycznym i egzystencjalnym rozdrożu.
Wszyscy przeczuwają, że wpływ rewolucji technologicznej i gwałtownych prze-kształceń w sposobie życia współczesnego człowieka wymusi zmiany także w tra-dycyjnych dyscyplinach filologicznych - z a s a d n i c z e p y t a n i e nie doty-czy jednak tego, c z y z m i a n y t a k i e n a s t ą p i ą , a l e k i e d y i j a k s i ę t o s t a n i e .
H u m a n i s t y k a w ogóle, a tradycyjna filologia w szczególności muszą przezwy-ciężyć wiele nowych i nieoczekiwanych przeszkód, muszą zmierzyć się z nowymi przedmiotami i zjawiskami ściśle związanymi z rozwojem społeczeństwa techno-logicznego u kresu drugiego tysiąclecia. Zasadnicze problemy dotyczą także kry-zysu nauczania akademickiego.
Wydaje się, że idylliczny obraz ewolucji nauki o literaturze jest fałszywy. Faktyczny stan rzeczy można scharakteryzować raczej jako r o z p a d i r o z
-! / Ivo Pospiśil - rusycysta-slawista, k o m p a r a t y s t a i teoretyk literatury. P r o f e s o r
na Uniwersytecie im. M a s a r y k a w Brnie; p e ł n i t a m obecnie f u n k c j ę d z i e k a n a W y d z i a ł u Slawistyki. Autor szesnastu książek, ostatnio opublikował: Genologie apromeny literlury (1998), Spdlena kiidla. Mały pruvodce po ćeske recepci ruskę prozy 70. a 80 lei 20. stolen' (1998), Na vyspe Evropy. Skici a medilace k 200. vyroci narożem A S . Puśkina (1999). R e d a k t o r n a c z e l n y „Opera Slavica" (Brno). P r z e w o d n i c z ą c y Czeskiego K o m i t e t u Slawistów i członek jego m i ę d z y n a r o d o w y c h władz oraz p r z e w o d n i c z ą c y Komisji Poetyki i Stylistyki tegoż K o m i t e t u . P u b l i k o w a n y tekst jest p r z e z n a c z o n ą przez A u t o r a dla „Tekstów D r u g i c h " wersją (nieco s k r ó c o n ą ) w y s t ą p i e n i a na k o n f e r e n c j i Kulturowe uwarunkowania komunikacji językowej z o r g a n i z o w a n e j w K a m i e n i u Śląskim k. Opola w 2001 roku. Tekst p u b l i k u j e m y z n i e w i e l k i m i s k r ó t a m i .
Prezentacje
s z c z e p i e n i e . Literaturoznawstwo rozpadło się na wiele dyskursów oraz lokalnych grup, które nie k o m u n i k u j ą się ze sobą. Koncepcja nauki o literaturze jako dyscypliny normatywnej ustąpiła miejsca wiązce swobodnie formułowanych impresyjnych idei i interpretacji. Trzeba radykalnie zmienić obowiązujący w Eu-ropie Środkowej model literaturoznawstwa. Jeden z najbardziej aktualnych pro-blemów to zagadnienie kierunków i prądów literackich, które dzielą całość proce-su literackiego, często niwelując indywidualne cechy artefaktów. Konfrontacja z historyczną pracą badawczą nad poetyką konkretnych tekstów pomogłaby stwo-rzyć bardziej realistyczny obraz rozwoju literatury i zmienić sztuczny paradyg-mat, który często nie współgra z wewnętrzną strukturą dziel sztuki. Genologia, czyli teoria rodzajów literackich, stoi przed tymi samymi problemami. Arystotele-sowska systematyka uzupełniana od czasu do czasu o nowe gatunki, terminy i defi-nicje jest coraz bliższa załamania. Poszukiwanie nowego klucza semantycznego stało się niezbędnym warunkiem dalszego rozwoju tej dziedziny nauki o literatu-rze. Wydaje się, że literatury słowiańskie oraz prace slawistyczne są odpowiednim narzędziem komunikacji na tym polu; historia literaturoznawstwa pokazuje, jak często literatury słowiańskie i studia z zakresu slawistyki dawały początek nowym koncepcjom ogólnym (R. Jakobson, R. Wellek, F. Wollman). Inny problem doty-czy relacji między nauką o literaturze a n a u k a m i społecznymi (socjologią, polito-logią, psychologią społeczną itp.); zdaniem autora niniejszego szkicu, powinny one opierać się na otwartym modelu wzajemnego oddziaływania filologii i n a u k społecznych, choć z drugiej strony należy kłaść nacisk na konieczność zachowania metodologicznej integralności i spójności nauki o literaturze jako niezależnej dys-cypliny.
Pierwszy problem związany jest z poszukiwaniem nowej metodologii, wyni-kającym z wpływu, jaki nauki społeczne wywarły na nowe, dynamiczne kierunki literaturoznawcze, które bardziej bezpośrednio odnoszą się do ekonomicznych lub nawet finansowych uwarunkowań życia współczesnego społeczeństwa^ Wiąże się on także z końcem zimnej wojny oraz likwidacją żelaznej kurtyny, a więc ze zmia-nami lokalnych uwarunkowań i otwarciem nowej przestrzeni dla tradycyjnej filo-logii, będącej jeszcze niedawno na usługach tych, którzy w mniejszym lub więk-szym stopniu zajmowali się naukami politycznymi. Wpływ ten dal się zauważyć na Dwunastym Międzynarodowym Kongresie Slawistów (sierpień-wrzesień 1998), gdzie podniosły się nawet głosy wzywające do porzucenia wszystkich tradycyjnych pojęć wypracowanych przez slawistykę, które posądzono o związki z najróżniej-szymi ideologiami. Chociaż większość uczestników odrzuciła te sugestie, o wpły-wie nauk społecznych świadczy na przykład powstanie nowej dyscypliny slawis-tycznej, nazwanej „emigrantologią", która wzbudziła zainteresowanie, ale i znacz-ny sceptycyzm zgromadzoznacz-nych na kongresie slawistów. Nowe pola dla w z a j e m n e j współpracy otwiera już samo istnienie Międzynarodowego Komitetu Badań Eu-ropy Środkowej i Wschodniej, który szczególnie w krajach anglojęzycznych ma niemały wpływ na środowiska naukowe. Podobne okazje tworzą także organizowa-ne przezeń kongresy (najbliższy odbędzie się w Tampere w Finlandii) i
propono-wane tam metody pracy, choć świadczą one także o potrzebie dokładnego sfor-mułowania metodologii i ścisłego określenia obszaru b a d a ń tradycyjnej filologii słowiańskiej.
Dobre pojęcie o sporach związanych z kryzysem uniwersytetu, n i e u n i k n i o n y m i z m i a n a m i w naukach humanistycznych, a szczególnie w filologii daje dyskusja prowadzona w latach 1996-1997 w Stanach Zjednoczonych na łamach pisma „Da-edalus", kwartalnika American Academy of Social Arts and Sciences (jesień 1997) oraz rocznika „Profession" wydawanego przez Modern Language Association (1997). Podobnej problematyki dotyczy także zbiór artykułów opublikowanych w książce Tracing Literary Postmodernism (pod red. Tibora Zilki, Nitra 1998). Stu-d i u m Michela Holquista (Profession, 1996) jest wyrazem tenStu-dencji Stu-do przenikania się badań komparatystycznych, badań regionalnych (area studies) i b a d a ń nad języ-kami obcymi. Autor przedstawia rozdział nauk społecznych i tradycyjnej filologii jako wynik zimnej wojny, w czasie której przewagę uzyskały politycznie zoriento-wane badania regionalne. W wydanych w Nitrze materiałach o postmodernizmie Donald Cary Freeman-, profesor anglistyki i prawa na Uniwersytecie Południowej Kalifornii, stwierdza u p a d e k tradycyjnej jedności filologicznych b a d a ń , powołując się na sławny artykuł Alana Sokala z pisma „Social Text". Ta nonsen-sowna publikacja ujrzała światło dzienne tylko dlatego, że współbrzmiała z poli-tycznymi przekonaniami wydawcy. Freeman wzywa do restytuowania jedności na-uki o języku i nana-uki o literaturze w „nowej filologii", ponieważ tendencje dające o sobie znać w Stanach Zjednoczonych i Europie Z a c h o d n i e j mogą doprowadzić do deprofesjonalizacji filologii jako takiej.
Badania slawistyczne w Republice Czeskiej choć wewnętrznie zróżnicowane -bazują na tradycyjnej filologii wspieranej przez inne dyscypliny, takie jak historia, etnologia, folklorystyka i w mniejszym stopniu filozofia oraz n a u k i polityczne. Tradycje szkoły komparatystyki z Brna sięgają jeszcze lat dwudziestych i trzydzie-stych XX wieku. Wiążą się one z pracami Franka Wollmana i jego uczniów, trady-cja badań genologicznych w ramach różnych instytutów slawistycznych na Wy-dziale H u m a n i s t y c z n y m Uniwersytetu Masaryka w Brnie d a t u j e się od lat siedem-dziesiątych. Współczesna metodologia łączy jednak slawistykę, anglistykę, roma-nistykę, germanistykę i filologię klasyczną, nieustannie odwołując się do tekstów filozoficznych, historycznych i socjologicznych. W tej perspektywie nowo po-wstałe dyscypliny mogłyby połączyć się z dyscyplinami, które zaczęły rozwijać się na stworzonym niedawno Wydziale N a u k Społecznych Uniwersytetu Masaryka. Ograniczanie się do czeskiej tradycji jest dziś niemożliwe; należy zgłębiać nowe trendy znane pod nazwą metahistorii, budzące duże zainteresowanie szczególnie w kręgu anglosaskim. Ujęcia podobne do metahistorii pojawiają się także w in-nych naukach społeczin-nych, jak również w filozofii. Podstawą tego rodzaju podejś-cia jest rozumienie tekstu naukowego jako specyficznie u s t r u k t u r y z o w a n e j narra-cji. Konieczne wydaje się przeprowadzenie paraleli między anglo-amerykańską metahistorią i podobnym ruchem intelektualnym w krajach skandynawskich, a także z nowymi polsko-francuskimi b a d a n i a m i poświęconymi m a n u s k r y p t o m
Prezentacje
oraz porównanie jej z pracami rosyjskich historyków kultury związanych z pi-smem „Odissej" .
Choć wpływ nauk społecznych pozostaje odczuwalny, w dziedzinie lingwistyki jest on znacznie mniejszy niż w nauce o literaturze, co wydaje się całkowicie zrozu-miale. Aby uniknąć niebezpieczeństwa mechanicznego łączenia dwóch wspo-mnianych sfer działalności naukowej (na przykład przez traktowanie badań nad literaturą i językiem jako narzędzi w badaniach socjologicznych lub politologicz-nych) niewielka grupa naukowców z Instytutu Slawistyki Wydziału Humanistycz-nego oraz Zakładu N a u k Politycznych Wydziału N a u k Społecznych Uniwersytetu w Brnie rozpoczęła wspólne badania w dziedzinie typologii tekstów, starając się połączyć dyscypliny zainteresowane zarówno literaturą piękną, jak i specyficzny-mi tekstaspecyficzny-mi związanyspecyficzny-mi z dziennikarstwem oraz badaniaspecyficzny-mi poświęconyspecyficzny-mi massmediom. Zasadniczym p u n k t e m projektu - który jest jeszcze jednym przy-kładem wpływu wywieranego przez nauki społeczne na tradycyjną filologię w związku z obecną sytuacją badań regionalnych - jest koncepcja fikcjonalnych i niefikcjonalnych typów narracji, które można analizować jako oddzielne gatun-ki. Na seminarium prowadzonym latem 1998 roku w Brnie sformułowano kilka za-gadnień o charakterze interdyscyplinarnym; zajmowano się lingwistyczną charak-terystyką tekstu, problemem gatunków pośrednich na granicy fikcjonalności i nie-fikcjonalności, miejscem literatury popularnej, problemem wizualizacji tekstu w związku z mediami elektronicznymi, relacją tekstu i retoryki oraz nową termi-nologią. Na oddzielny przedmiot nazwany „zintegrowaną genologią komparaty-styczną" składałyby się takie zagadnienia, jak: ogólna historia i teoria gatunków li-terackich, komparatystyczna historia literatury, gatunkowa struktura niefikcjo-nalności, literatura jako źródło informacji dla n a u k społecznych, literacki charak-ter prac z zakresu nauk społecznych oraz problem języka w tekstach fikcjonalnych i niefikcjonalnych. Głównym celem grupy badawczej jest wypracowanie metodo-logicznego połączenia między dwoma dużymi kręgami nauk przy jednoczesnym uniknięciu sytuacji, w której tradycyjna filologia służyłaby celom nauk społecz-nych jako narzędzie pomocnicze. Reprezentanci n a u k regionalspołecz-nych, tworzących sferę pośrednią między naukami społecznymi a filologią, wykazują obecnie, że po-trzeba im nie tylko praktycznej znajomości języka, ale całego zaplecza lingwi-stycznego i kulturowego. Bez praktycznej znajomości języka danego regionu - we wszystkich jego wymiarach wraz z wymiarem historycznym i zasobem aluzji lite-rackich, będących wspólną własnością ludzi wykształconych - bardzo t r u d n o skonstruować zasady, na których powinien opierać się system polityczny.
Jak większość dyscyplin humanistycznych nauka o literaturze z n a j d u j e się pod wpływem różnych, krzyżujących się ze sobą, dawnych i nowszych metod, od bio-grafizmu i pierwszych ujęć psychologicznych przez mitologię literacką, psycho-analizę oraz metody i m m a n e n t n e ze strukturalizmem i formalizmem, do neo-strukturalizmu, postneo-strukturalizmu, hermeneutyki, dekonstruktywizmu itd. Mimo wszystko wśród obszarów budzących stałe zainteresowanie badaczy w Euro-pie - lub dokładniej w EuroEuro-pie Środkowej - przeważają ujęcia komparatystyczne
i genologiczne. Oczywisty wydaje się fakt, że literaturoznawstwo u j m o w a n e jako całość zawdzięcza slawistyce wiele impulsów stymulujących dalszy rozwój. Przy-p o m n i j m y , że na Przy-początki formalistycznej i strukturalistycznej teorii literatury składają się prace niemal w całości oparte na materiale literatur słowiańskich, na przykład dorobek Romana Jacobsona, René Welleka, F r a n k a Wollmana albo Jana Mukarowsky'ego, choć wszyscy oni prezentowali różne podejścia do komparatys-tycznych studiów slawiskomparatys-tycznych.
D r u g i m zasadniczym problemem czeskiej slawistyki - oprócz wpływu n a u k społecznych i konieczności przeformułowania tradycyjnej metodologii - jest, jak się wydaje, problem zmiany pokoleniowej. Z powodu pogorszenia się sytuacji go-spodarczej zarówno czeskie uniwersytety, jak i placówki Czeskiej Akademii N a u k znalazły się w krytycznym położeniu finansowym. Instytuty i wydziały slawistycz-ne nie mogą w związku z tym odnawiać swych kadr przez wymianę pokoleniową, lub zmiany te przeprowadzane są bardzo powoli, a w niektórych instytucjach do-prowadzają niemal do zawieszenia n o r m a l n e j działalności.
Instytut Slawistyki na Wydziale H u m a n i s t y c z n y m Uniwersytetu Masaryka w Brnie z a j m u j e się rusycystyką i pozostałymi językami i filologiami słowiański-mi, a także filologią słowacką. Lingwistyka opiera się na metodzie kontrastowego badania języków słowiańskich i niesłowiańskich, nauka o literaturze sięga do tra-dycji badań porównawczych, wywodzącej się w Brnie od profesora F r a n k a Woll-mana i jego uczniów. Instytut Slawistyki w Brnie wydaje kwartalnik „Opera Slavi-ca", po „Slavia" drugi periodyk slawistyczny ukazujący się w Republice Czeskiej, rocznik „Slavica Litteraria" oraz czasopismo „Litteraria H u m a n i t a s " . Międzyna-rodowe konferencje organizowane regularnie w Instytucie Slawistyki w Brnie sku-piają się na dorobku Franka Wollmana, Romana Jacobsona, który przed drugą wojną światową pracował tu jako profesor, oraz Aleksandra Veselovskiego. Jednym z ważnych projektów Instytutu była także bibliografia bałkanologii. O specyficz-nym charakterze tego centrum slawistycznego decyduje połączenie b a d a ń kompa-ratystycznych i genologicznych z metodologicznymi zasadami h e r m e n e u t y k i filo-logicznej, a także z zainteresowaniem n a u k a m i społecznymi oraz szerszym kon-tekstem międzynarodowym.
Czeskie literaturoznawstwo związane z Uniwersytetem w Brnie - oraz z nazwi-skami morawskich slawistów, takich jak F r a n k Wollman, Mecislav K r h o u n czy Alois Vrzal - jest przykładem silnej tradycji kulturowej i literackiej, która mogłaby stanowić remedium na zmęczenie wywołane literackim eseizmem oraz za-gadkowością tekstów postmodernistycznych i dekonstruktywistycznych. Należy podkreślić, że wszelkie deklaracje dotyczące nowej nauki o literaturze, które nie p o d e j m u j ą jej normatywnej i autorytatywnej funkcji, nie mogą odnosić się sku-tecznie do rzeczywistości. Nawet w atmosferze postmodernizmu zasadniczym za-daniem literaturoznawstwa pozostaje wciąż formułowanie norm oraz budowanie więzi między autorem i czytelnikiem w procesie komunikacji literackiej. Współczesna nauka o literaturze często pomija interpretację dzieła sztuki, często też brak jej zrozumienia dla historii literatury. Niegdyś proces
historycznoliterac-Prezentacje
ki r o z u m i a n y był jako s t a r a n n i e s k o n s t r u o w a n y ł a ń c u c h a r t e f a k t ó w oraz i m p u l -sów poetologicznych; h e r m e n e u t y k a a później - z i n n e g o p u n k t u widzenia - de-k o n s t r u de-k t y w i z m de-krytyde-kowały to s de-k r a j n i e o p t y m i s t y c z n e i r a c j o n a l i s t y c z n e spoj-rzenie, lecz dziś sprzeciw ten c e c h u j e daleko p o s u n i ę t a p r z e s a d a . Pod koniec wie-ku i tysiąclecia dała o sobie znać potrzeba nowego p o r z ą d k u w n a u c e o literaturze, p r a g n i e n i e ścisłości i h i s t o r y z m u . N a Słowacji A n d r e j A n t o ń ś k ogłosił książkę o Szołochowie, n a p i s a n ą z perspektywy socjologiczno-kulturowej: genezy dzieła sztuki dopatrywał się w podłożu historycznym i k u l t u r o w y m . T ę samą l u b po-d o b n ą m e t o po-d ę , sięgającą po-do z m o po-d e r n i z o w a n e g o popo-dejścia socjologicznego, prez e n t u j e słowacki l i t e r a t u r o prez n a w c a , V. K u p k o , prez a j m u j ą c y się rosyjskim p o s t m o d e r -n i z m e m . W jed-nym ze swych s t u d i ó w czeski b a d a c z Aleś H a m a -n opiera swe poglądy na koncepcji Mukarovsky'ego, dotyczącej obszarów przejściowych między n o r m a m i estetycznymi i pozaestetycznymi, która zbliża się w ten sposób do współczesnego, k o m u n i k a c y j n e g o r o z u m i e n i a l i t e r a t u r y .
J e d n ą z szans nowoczesnej n a u k i o l i t e r a t u r z e jest przezwyciężenie tego kryzy-su, a krąg l i t e r a t u r o z n a w c ó w sięgających do w y m i e n i o n y c h t u t a j n a u k o w y c h tra-dycji E u r o p y Środkowej, p o d o b n i e jak sam region - będący typowym p r z y k ł a d e m d i a c h r o n i c z n e g o bytu historycznego, łączącego e l e m e n t y słowiańskie, n i e m i e c k i e , r o m a ń s k i e i węgierskie z podłożem a z j a t y c k i m i ś r ó d z i e m n o m o r s k i m - może ode-grać rolę modelu zarówno k u l t u r o w e g o , jak i metodologicznego.
Wielu współczesnych badaczy l i t e r a t u r y p r ó b u j e stosować nowe m e t o d y za-c z e r p n i ę t e z innyza-ch dysza-cyplin i ożywiać dzieło sztuki, łąza-cząza-c je z soza-cjologią, filozo-fią itp. L i t e r a t u r o z n a w c y ci mówią często o antropologii literatury, h e r m e n e u t y c e literatury, filozofii dzieła sztuki, u w i e l b i a j ą analizować kategorie postaci literac-kich itp. Bardzo często gubią j e d n a k podstawy swego rzemiosła, z a p o m i n a j ą o lite-rackości, c h a r a k t e r y s t y c z n e j jakości b ę d ą c e j p r z e d m i o t e m z a i n t e r e s o w a n i a litera-turoznawstwa i o d r ó ż n i a j ą c e j go od filozofii, socjologii oraz i n n y c h n a u k . M o ż n a powiedzieć, że niektórzy badacze l i t e r a t u r y u d a j ą filozofów albo socjologów. Po-w i n n i Po-wybrać: albo chcą z a j m o Po-w a ć się n a u k ą o l i t e r a t u r z e , od czasu do czasu sto-s u j ą c pewne m e t o d y z a c z e r p n i ę t e z innych dysto-scyplin, albo grozi im d y l e t a n t y z m . N a w i a s e m mówiąc d y l e t a n t y z m stał się jedną z c h a r a k t e r y s t y c z n y c h cech dzisiej-szego l i t e r a t u r o z n a w s t w a i należy się obawiać, że nie tylko jego. P r o b l e m sprowa-dza się w m n i e j s z y m l u b większym s t o p n i u do wielości stosowanych metod i ko-nieczności zachowania równowagi.
Wnioski
1. Współczesna n a u k a o l i t e r a t u r z e utraciła d a w n e z n a c z e n i e społeczne. J e j dalsze istnienie zależy od tego, czy p o t r a f i reagować na nowe zjawiska i zacho-wać rdzeń własnej metodologii.
2. Z a s a d n i c z e cechy przyszłego l i t e r a t u r o z n a w s t w a w ogóle i slawistyki w szczególności zależeć będą od relacji łączących je z n a u k a m i społecznymi.
3. Europa Środkowa wraz z jej długą tradycją i metodologiczną tolerancją obszaru wielokulturowego może stać się dobrym g r u n t e m dla odrodzenia europej-skiej nauki o literaturze.
4. Pragnienie ścisłości i historyzmu oraz nowego normatywizmu może za-owocować nowym projektem dotyczącym nie tylko metodologii, ale również termi-nologii, która - w moim przekonaniu - stanowi główny problem w obecnym sta-d i u m rozwoju nauki o literaturze w ogóle i slawistyki w szczególności oraz - o ile mi wiadomo - także główny problem całej współczesnej nauki. Systematyczna pra-ca nad zmianą metodologii i jednoczesną zmianą terminologii w ramach obszerne-go projektu multidyscyplinarneobszerne-go wydaje się dobrym początkiem procesu ostroż-nej i ciągłej rewaloryzacji miejsca nauki o literaturze w świecie epoki globalizmu. U j m u j ą c rzecz najkrócej, konieczne wydaje się połączenie najlepszych tradycji literaturoznawstwa z metodologiczną elastycznością oraz dążenie do zachowania rdzenia dyscypliny zarówno w wewnętrznym, jak i zewnętrznym, to znaczy społecznym sensie.
