Ansgar Nünning
Światy - światopoglądy - sposoby
tworzenia światów : o wiedzy w
literaturze i o zadaniu
literaturoznawstwa
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 3 (123), 109-125
2010
Prezentacje
Ansgar NÜNNING
/Światy - światopoglądy - sposoby tw o rze n ia
światów. O w ied zy w literaturze i o zadaniu
literaturoznaw stw a
1
1. Literatura jako źródło wiedzy autorytatywnej?
„N ieczęsto się zdarza, b y arty k u ł naukow y ze specjalistycznego czasopism a pośw ięconego rozwojowi i w sp ieran iu rozw oju d o tarł do ta k szerokiej p u b lik i”, zaznacza T h o m a s S tein fe ld w dłu g im tekście, k tó ry ukazał się w „S üddeutsche Z e itu n g ” 13 listo p ad a 2008 ro k u 2. P raw dopodobnie jeszcze rzadziej się zdarza, aby angielski specjalistyczny arty k u ł naukow y wywołał odzew w niem ieckiej ga zecie ogólnokrajow ej. Tak się w łaśnie stało w p rzy p a d k u arty k u łu The Fiction o f
Development. Literary Representations as a Source o f Authoritative Knowledge, który
T łu m a c z e n ie oparto na artykule A nsgara N ü n n in g a Welten - Weltbilder - Weisen der Welterzeugung. Z u m Wissen der L ite ra tu r u n d z u r Aufgabe der Literaturw issenschaft, „G erm an isch -R om an isch e M on atssch rift. N e u e F o lg e ” 59 2009 z. 1(59). C za so p ism o redagują R enate S ta u f i C ord -F ried rich Berghahna we w spółp racy z S eb astian em N eu m e iste r e m , A n sgarem N ü n n in g ie m i P eterem
S tro h sch n eid erem , a w ydaje U n versitätsverlag W in ter H eid elb erg . R edakcja „Tekstów D r u g ic h ” i tłum aczk a serd eczn ie d zięk u ją prof. dr. A nsgarow i
N ü n n in g o w i oraz redakcji „G erm an isch -R om an isch e M o n a tssch rift” za zg o d ę na p rzetłu m a cz en ie artykułu na język p o lsk i i u d o stę p n ie n ie praw do jego
n ieo d p ła tn eg o przed ru k ow an ia - przyp. tłum .
T. S te in fe ld Vergesst die E xp erten ! R o m a n e machen schlauer. E in akadem ischer A u fsa tz w ill belegen, dass literarische Werke größere Lernrerfolge erzielen als wissenschaftliche Texte, „ S ü d d e u tsch e Z e itu n g ” 13.11.2008, s. 11.
2
60
11
0
ukazał się w „Journal of D evelopm ental S tu d ies”, w ro k u 20083. N a tak ą sam ą uwagę zasługuje fakt, iż zag ad n ien iem w iedzy w lite ra tu rz e zajm uje się w tym ar tykule - co pew nie przyczyniło się do dużego oddźw ięku, z jakim się spotkał - troje znanych naukow ców spoza d ziedziny literaturoznaw stw a: D avid Lewis, p o lityk społeczny, wykładowca na renom ow anej L ondon School of Econom ics, geo graf ekonom iczny D en n is R odgers oraz socjolog M ichael W oolcock, były pracow n ik kierow niczego szczebla w B anku Światowym, prow adzący b ad an ia naukow e w In sty tu cie Brookes W orld Poverty na U niw ersytecie w M anchesterze.
Je d n ak dużo w ażniejsze od sta tu su i renom y autorów są - zwłaszcza w k o n te k ście n u m e ru pośw ięconego aktualności, perspektyw om i zad an io m filologii - sam e przedstaw ione w artykule tezy oraz pow iązane z n im i p ytania o w iedzę w lite ra tu rze i zadania literaturoznaw stw a. Już sam p o d ty tu ł - Literary Representation as a So
urce o f Authoritative Knowledge4 - w skazuje na fu n d a m e n ta ln ą tezę, zgodnie z k tó
rą rep rezen tacje literac k ie m ogą funkcjonow ać jako źródło ważnej w iedzy k u ltu rowej, w tym w ypadku w iedzy dotyczącej fu n d am e n taln y ch zag ad n ień w spierania rozw oju i jego polityki. F akt, iż autorzy m ocno b ro n ią tego poglądu, podkreślając znaczenie literatu ry , pow inien ucieszyć p rzed e w szystkim w szystkich filologów i literaturoznaw ców , naw et jeśli odw ażnym tezom socjologów b ra k u je czasem p o żądanej filologicznej sk ru p u latn o ści bąd ź podstaw teoretycznoliterackich. Z am iast skupiać się na estetycznych lu b te o re ty cz n o literac k ich reflek sjach n a d kw estią
mimesis, n a d fu n k cjam i fikcji, n a d tym , co realn e, tym , co fikcyjne czy tym , co
im aginatyw ne, w spom niani autorzy b ardzo p rzekonująco spierają się o znaczenie i w artość lite ra tu ry - i to w sposób, w jaki zapew ne nie odważyłby się tego robić żaden literaturoznaw ca. W każdym razie ich wywody zasługują na zainteresow a n ie ze strony literaturoznaw stw a już choćby z tego w zględu, że zw racają uwagę na w ażne aspekty literatu ry , które pozostaw ały w cien iu prow adzonych przez dzie sięciolecia debat na tem at teoretycznego u kierunkow ania, kryzysu oraz zadania literaturoznaw stw a: m ianow icie na w iedzę w lite ra tu rz e oraz na św iaty i św iato poglądy tw orzone w dziełach literackich.
Z w stępnych uw ag w ynika te m at oraz założenie tego arty k u łu , k tó ry jest ese jem w pierw otnym znaczeniu tego słowa i dąży do dwóch głównych celów: po pierw sze, do p rez en ta cji rozw ażań na te m at literackiego tw orzenia światów, św iatopo glądów oraz w iedzy w kontekście sposobów tw orzenia światów (część 2). P onadto p od ejm u je p róbę scharakteryzow ania specyfiki literackiej w iedzy o życiu, tzn. n ie których ze szczególnych form i funkcji, które - w o d ró żn ien iu od dyskursyw no- -ekspozycyjnych form p rzedstaw ienia - cechują literack ą rep rezen tację światów, w iedzy i światopoglądów. D ru g im celem jest postaw ienie tez dotyczących zadania literaturoznaw stw a, w ynikających z u p rze d n ich rozw ażań (część 3). R ozw ażania
3 D . L ew is, D . R odgers, M . W o o lc o c k The Fiction o f D evelopm ent. Literary R epresentation as a Source o f A u th o rita tiv e K now ledge, „Journal o f D e v e lo p m e n ta l S tu d ie s” 2008 no 2 (4 4 ), s. 198-216.
te zam yka om ów ienie perspektyw społecznego znaczenia literaturoznaw stw a uk ie runkow anego na n a u k i o życiu i k u ltu rz e (część 4).
2. Świat - przyswojenie, reprezentacja, interpretacja.
Sposoby tworzenia światów i funkcje literatury jako
fikcjonalnego generatora światopoglądów
N aw et jeśli w okresie rozkw itu dek o n stru k cji i p o ststru k tu ra liz m u było to wręcz zakazane, w arto dziś znów przypom nieć, że lite ra tu ra nie jest tylko autonom icz nym i autoreferencyjnym dziełem językowym, którego znaczenia nigdy nie da się odtw orzyć, choćby ze w zględu na niekończącą się różnię znaków językowych. N a leży pam iętać także o tym , że lite ra tu ra jest zw iązana ze św iatem , lub p rzy n a j m niej stw arza ta k i efekt czy też estetyczną iluzję odnoszenia się do św iata. Tym sam ym z jednej strony zwraca się uwagę na kw estię l’effet de réel (w ro zu m ien iu R olanda B arthes’a), tj. na kw estię „w jaki sposób udaje się językowi spraw iać w r a ż e n i e o d n i e s i e n i a d o ś w i a t a”5. Z drugiej strony pojaw ia się p y ta nie o m ożliw ości opisu estetycznych aktów przysw ojenia, rep rez en ta cji i in te rp re tacji świata, a więc sposobów tw orzenia świata, któ re w yróżniają literatu rę . Szcze gółowo opisane przez estetykę recepcji i n arrato lo g ię kognityw ną m echanizm y poznaw cze, za pom ocą których odbiorcy, na podstaw ie in form acji tek stu aln y ch i procesów w nioskow ania um ożliw ionych przez tek st, (re )k o n stru u ją m e n taln e m odele światów - lub światów opowieści, tzw. storyworlds6 - ewokowanych przez tek st literack i, zn a jd ą się poza głów nym n u rte m poniższych rozw ażań. C hodzi m i p rzede w szystkim o opisanie fu n k cji lite ra tu ry w zakresie tw orzenia świata i świa topoglądów oraz o w ykorzystyw ane w tym celu sposoby tw orzenia świata.
Je d n ą ze szczególnych cech lite ra tu ry - cech, która od daw na przyczynia się do n iezm iennej n ią fascynacji, choć na długo i niesłu szn ie p opadła w zapo m n ien ie w trak cie debat n a d przeteoretyzow aniem literaturoznaw stw a, autoreferencyjno- ścią sz tu k i p o stm odernistycznej i n astęp n ie n a d rzekom ym „końcem ” teo rii i „po w rotem do filologii” - jest jej zdolność do językowego w ytw arzania literac k ich światów, w zględnie światów rów noległych, jak rów nież światów alternatyw nych i obrazów człowieka w raz z przedstaw ionym i w n ic h w artościam i, p orząd k iem w ie dzy i norm am i. W bardzo interesu jący m artykule K onstanze F lied l trafn ie i zręcz nie ujęła te n p o tencjał dzieł literac k ich w form ule: „lite ra tu ra jako m aszyna św ia topoglądów ”, zw racając uwagę na to, że dzieła literac k ie nie tylko szkicują więcej niż j e d e n św iatopogląd, ale że literackość m ożna zdefiniow ać d okładnie przez
H .U . G u m b rech t D ie M a c h t der Philologie. Über einen verborgenen Im puls im wissenschaftlichen Umgang m it Texten, Su h rk am p , F ran kfu rt/M . 2 003, s. 58.
Por. zn a k o m ite stu d iu m D avid a H erm ana Sto ry Logic. Problems and Possibilities o f N a rra tiv e , U n iv e r sity o f N eb rask a Press, L in c o ln -L o n d o n 2002. Z w iązane z tym tem atem są o czy w iście rów n ież prace p ośw ięcon e teorii św iatów m ożliw ych , w zg lę d n ie possibile worlds theory, które n ie są tutaj szczeg ó ło w o przed staw ion e.
5
11
2
to, „że zna ona św iatopoglądy tylko w liczbie m n o g iej”7. N ie m a tu jednak słowa o tym , czy tekst fikcyjny afirm uje, k ry tykuje lu b też podw aża k o n k retn y św iato pogląd, w zględnie społecznie dom inujące dyskursy, n orm y i porząd k i wiedzy.
F orm uła „literatu ry jako m aszyny św iatopoglądów ” zwraca uwagę na trzy aspek ty n ie zm iern ie istotne dla kw estii zad an ia literaturoznaw stw a: po pierw sze, zapo m n ia n y w raz z nadejściem m .in. dek o n stru k cji, p o sts tru k tu ra liz m u i innych te o r ii fakt, iż lite ra tu ra jest n ie tylko autonom iczna i autoreferencyjna, ale rów nież odnosi się do świata poprzez tw orzenie - oczywiście estetycznie zapośredniczo- nych - światopoglądów, h ie ra rc h ii w artości i porządków wiedzy. Po drugie, p o w staje tu (ponow nie) długo po m ijan e pytanie o literac k ie form y przysw ajania, re p rez en ta cji i in te rp re ta c ji św iata, w zględnie o sposoby estetyczno-fikcjonalnego tw orzenia świata. Po trzecie, teza zakładająca, iż lite ra tu ra jest „m aszyną św iato poglądów ”, zwraca uwagę na te funkcje literatury, któ re w sporze o w ady i zalety p ow rotu do filologii m ogłyby zejść na dalszy plan. W szystkie trzy aspekty z całą pew nością zasługują na więcej uwagi, niż zwykle poświęca im literaturoznaw stw o nastaw ione na in te rp re tac je dzieł literackich.
S form ułow anie N elsona G oodm ana „ways of w o rld m ak in g ”8 zm usza do zw ró cenia uw agi p rzede w szystkim na form y sym boliczne, tu d zież m etodę sym bolicz n ą, za pom ocą k tó ry ch lite ra tu ra g en e ru je światy, św iatopoglądy oraz w iedzę. W m yśl jednej z przew odnich tez, pow ieści i in n e g atu n k i literac k ie fu n k cjo n u ją jako m e d iu m generujące św iatopoglądy i w iedzę, poniew aż - dzięki ta k im specy ficznym środkom literack im , jak relacje k o n tra stu i zgodności, perspektyw izacja świata przedstaw ionego oraz przekaz n arracyjny - w ychwytują, fikcjonalizują i w ią żą ze sobą w relacji dialogicznej wiedzę kultu ro w ą oraz dom inujące w danym cza sie w artości i św iatopoglądy. W olfgang Iser szczegółowo opisał w swoich pracach te złożone procesy przysw ajania, rep rez en ta cji i in te rp re ta c ji świata:
Tekst fikcjon aln y zaw iera jednak w iele rozpoznaw alnych fragm entów rzeczyw istości, w p ro w ad zan ych na drodze selek cji obejm ującej sp o łec zn o -k u ltu ro w e środow isk o tek stow e i u p rzed n ią w obec danego tekstu literaturę. D la teg o też tekst fikcjon aln y przyw ołuje c a ł k ow icie rozpoznaw alną rzeczyw istość, która nosi już jednak zn am iona fikcji literack iej.9
Iser daje kolejne w skazów ki pom agające doprecyzować w spom niane procesy, w prow adzając fun k cjo n aln e rozróżnienie aktów fikcjonalizacji, za pom ocą k tórych
7 K. F lie d l Weltbilder in der L ite ra tu r - K onstrukte der L iteraturw issenschaft, w Weltbilder in den Wissenschaften, herausg. von E. B rix, G. M agerl, B öhlau, W ie n -K ö ln -W e im a r 2005, s. 134.
8 Por. N . G ood m an Weisen der W elterzeugung, Suh rk am p , F ran k fu rt/M .1984 (orygin aln e w yd an ie Ways o f W orldm aking, H ack ett Pub. C o., In d ia n a p o lis 1978). [.„Ways o f w o rld m a kin g ” m ożn a p rzetłu m aczyć jako „sp osob y tw orzenia św ia ta ”, „sp osob y kreow ania św iata” lub naw et „sp osob y św ia to tw o rzen ia ”. D alej używ ana b ęd zie p rzew ażnie p ierw sza w ersja - dop. tłum .].
9 W. Iser D as F ik tiv e u n d das Im aginäre. P erspektiven literarischer H erm eneutik, S uhrkam p, F ran kfu rt/M . 1993, s. 37.
m ożna opisać literac k ie p rzedstaw ienie h isto rii. W ychodząc od poetyckiego ro zu m ien ia te k stu literackiego jako w ytw oru a k tu zw rócenia się k u św iatu, aktu, k tóry stw arza coś, co nie jest dostępne w świecie realnym , do którego odnosi się tekst, Iser p ró b u je d o k ład n ie przeanalizow ać te n proces. W tym celu w yróżnia trzy akty fik cjo n alizacji, któ re nazyw a odpow iednio selekcją, k o m b in a cją oraz sa m o u ja w n ien ie m [Selbstanzeige] i om aw ia je jako ró żn e form y p rz e k ra c z a n ia g ra n ic 10.
Jeśli rozważyć z perspektyw y narratologicznej zagadnienia literackiego przy sw ojenia i rep rez en ta cji św iata, okaże się, iż Iserow ski m odel należy u zupełnić 0 m etody dyskursyw ne dotyczące literackiej m ed iacji i perspektyw izacji: oprócz kw estii selekcji i m a k ro stru k tu ra ln e j kom b in acji czy k o nfiguracji, trzeba ro zp a trzyć osie dyskursyw ne, któ re p o średnio i b ezpośrednio k o n sty tu u ją znaczenie za pom ocą narracy jn y ch form perspektyw izacji. Z jednej strony pojawia się wówczas p y ta n ie o sposób kształtow ania narracyjnego przek azu światów i św iatopoglądów w ykreow anych w danym tekście. Z drugiej zaś, okazuje się, że w ykorzystanie fo- kalizacji oraz innych literac k ich sposobów przed staw ien ia odgrywa w ażną rolę p rzy opisie procesów przysw ajania, rep rez en ta cji i in te rp re ta c ji świata.
Sform ułow aną przeze m n ie na w stępie tezę dotyczącą lite ra tu ry jako aktyw ne go m e d iu m tw orzenia światów, w iedzy i światopoglądów, m ożna rów nież p rze d stawić k rótko i zwięźle. Podstawową fig u rą m yśli, łączącą przedstaw ione tu ta j k o n cepcje relacji m iędzy św iatam i stw orzonym i przez lite ra tu rę a św iatem , w którym żyjemy, jest trójw ym iarow y m odel oparty na kole mimesis P aula R icoeura, tj. na potrójnej mimesis, złożonej z poziom ów prefig u racji, kon fig u racji i re fig u ra c ji11. Po pierw sze, lite ra tu ra odnosi się do u p rze d n iej, pozaliterackiej rzeczyw istości czy świata przeżyw anego [Lebenswelt] i jest przez nią ukształtow ana (prefiguracja) - dzieła literac k ie pow stają w k o n te k sta ch kulturow ych, w k tó ry ch system y sym boliczne przekazują określone m odele rzeczywistości, wzorce światopoglądowe oraz koncepcje w iedzy (obiektywizow anej przez in terak cję społeczną, teksty należące do trad y cji literackiej i n o śn ik i innych system ów sym bolicznych). Po d rugie, te k sty literac k ie m ogą przedstaw iać ró żnorodne światy, św iatopoglądy i form y w ie dzy (konfiguracja): in dyw idualne i zbiorow e zasoby pam ięci, w yobrażenie tego, co „swoje” (tożsam e) i tego, co inne lub obce oraz społecznie nieusankcjonow ane, w ykluczone i w yparte form y życia i światopoglądy, które są ukazyw ane bądź na próbę, bąd ź jako przy k ład w p rze strzen i określonej m ia n em fikcyjnej, p rzy uży ciu szeregu specyficznych zabiegów estetycznych. Po trzecie, ta k ie literack ie re prezen tacje św iatopoglądów i w iedzy kulturow ej m ogą z kolei oddziaływ ać z po w rotem na p o zaliteracką rzeczywistość (refiguracja) - lite ra tu ra uczestniczyła i n a dal w n ie m n iejszym sto p n iu uczestniczy w realizacji św iatopoglądów, w artości 1 w iedzy oraz w refleksji n a d nim i.
10 Por. tam że, s. 24 i dalej.
11 Por. P. R icoeu r Czas i opowieść, t.1: Intryga i historyczna opowieść, przeł.
11
4
T en arty k u ł om aw ia zarów no rep rezen tacy jn y , jak i k o n stru k c y jn y aspekt li te ra tu ry jako aktyw nego m e d iu m g enerującego czy tw orzącego światy, św iatopo glądy, w artości oraz w iedzę - i tym sam ym b ie rz e po d uwagę przejścia m iędzy p re fig u ra c ją i k o n fig u ra cją z jednej stro n y oraz m iędzy k o n fig u ra cją i refig u ra- cją z d rugiej. Pierw sze p y ta n ie dotyczy ro d za ju te ch n ik , któ re um ożliw iają p rz e d staw ienie św iatopoglądów i w iedzy k u ltu ro w ej w te k sta c h lite ra c k ic h . W tej p e r spektyw ie lite ra tu ra jaw i się jako m e d iu m dla r e p r e z e n t a c j i po zalite- ra c k ic h św iatopoglądów , w arto ści oraz w iedzy k u ltu ro w ej. Je śli n a to m ia st lite ra turoznaw cze za in te re so w an ie k ie ru je się k u sposobom estetycznego tw orzenia św iatów oraz k u zw iązkom m ięd zy k o n fig u ra cją i re fig u racją, staw iając histo - ry cz n o -fu n k cjo n a ln e p y ta n ie o p o te n c ja ł oddziaływ ania d zieł lite ra c k ic h w d a nym społeczeństw ie lu b k u ltu rz e - lite ra tu ra jawi się jako m e d iu m dla k o n s t r u o w a n i a św iatów rów noległych, św iatopoglądów i w ied zy 12. Ja k ie fu n k cje m oże p ełn ić lite ra tu ra w zględem rozw oju, m odelow ania oraz zm ian y św iato poglądów i w iedzy kulturow ej?
N ależy wziąć pod uwagę i w yróżnić dwa typy pow iązań m iędzy dziełam i lite rac k im i a p o zaliterack im i form am i wiedzy, w artości oraz światopoglądów, a w raz z n im i dwa zasadnicze aspekty wyjątkowego p o te n cja łu lite ra tu ry i k ultury. Po pierw sze, chodzi o specyficzne m ożliw ości lite ra tu ry jako m ed iu m , które dzięki te ch n ik o m estetycznym tem atyzuje, p rez en tu je i p roblem atyzuje k u lturow y k o n tekst św iatopoglądów oraz form życia i wiedzy. Po drugie, w c e n tru m z a in te re so w ania zn a jd u je się (jako poch o d n a k rea cji estetycznej) p o te n cja ł lite ra tu ry do w spółform ow ania w iedzy ku ltu ro w ej, św iatopoglądów , obrazów człow ieka oraz zbiorow ych w yobrażeń i h ie ra rc h ii w artości. Słow em , ch o d z i o lite ra tu rę jako m e d iu m dla rep rez en ta cji i refleksji, dla m odelow ania i k o n stru k cji św iatopoglą dów oraz obrazów człow ieka, dla w artości i n o rm oraz form życia i wiedzy.
Powieści, sztuki te a tra ln e i biografie przedstaw iają z perspektyw y historycz- n o -funkcjonalnej nie tylko h istorycznie i kulturow o obow iązujące w danym cza sie św iatopoglądy, obrazy człow ieka, w artości oraz norm y, ale rów nież w yobraże n ia „dobrego życia” . Co w ięcej, dzieła literac k ie fu n k cjo n u ją jednocześnie jako reintegracyjny interdyskurs, jako fikcjonalna p rzestrzeń rozpoznania, w której kon tra stu ją ze sobą rozliczne św iaty in dyw idualne i m odele światów. Pod tym w zglę dem lite ra tu ra p ełn i w ażną fu nkcję m e d iu m kulturow ej sam oobserw acji i au to re fleksji oraz fu nkcję m e d iu m generującego w iedzę życiową o św iadom ości i n ie św iadom ości, p a m ię ta n iu i pam ięci, em ocjach i u czu ciach 13. P onadto, lite ra tu ra generuje rów nież w iedzę o społecznym i k u lturow ym w spółistnieniu.
12 Por. na przykład stu d iu m H uberta Zapfa L ite ra tu r als kulturelle Ökologie. Z u r kulturellen F u n ktio n im aginativer Texte an Beispielen des am erikanischen R o m a n s, N iem ey er, T ü b in g en 2002.
13 Por. ze św ietn ym stu d iu m S te lli B utter L ite ra tu r als M edium kultureller Selbstreflexion. Literarische Transversalität und V ern u n ftkritik in englischen und am erikanischen
Jedna z zapew ne najw ażniejszych fu n k cji p ełnionych przez dzieła literac k ie - na przy k ład przez znane XIX- i XX-wieczne pow ieści realistyczne za spraw ą ich złożonej i zw ielokrotnionej perspektyw y - polega na uw rażliw ieniu czytelniczek i czytelników na złożoność pu n k tó w w idzenia i tym sam ym - na w zględność w szel kiej wiedzy. Ponadto, lite ra tu ra m oże funkcjonow ać jako m e d iu m autorefleksji, generując m etaw iedzę o granicach, zasięgu i w ażności p rzeróżnych form w iedzy i w iedzy o życiu, jak rów nież o społecznej i kulturow ej w zględności, p rzy p a d k o wości i różnorodności porządków wiedzy. Jakie perspektyw y otw iera ta k ie k u ltu - roznaw cze i h isto ry czn o -fu n k cjo n aln e podejście dla nowego określenia zadania (zadań) literaturoznaw stw a?
3. Tezy na temat zadań literaturoznawstwa
ukierunkowanego na nauki o życiu i kulturze14
Z m ocno okrojonych (z konieczności) wywodów dotyczących literackiego p rzy sw ajania i p rzedstaw iania św iata, a także rep rez en ta cji i generow ania św iatopo glądów oraz w iedzy w yłaniają się dwa pytan ia. Pierw sze dotyczy konsekw encji tych spostrzeżeń dla zad ań i perspektyw literatu ro zn aw stw a, d rugie brzm i: jak literaturoznaw stw o i kulturoznaw stw o m ogą przyczynić się do lepszego zro zu m ie nia zarów no św iatopoglądów i w iedzy kulturow ej, jak rów nież in te rd y scy p lin ar nego dialogu. Obydwa p ytania są rów nie w ażne, poniew aż otw ierają p rze d lite ra turoznaw stw em i k u lturoznaw stw em możliwość usytuow ania pośród innych dys cyplin naukow ych i uzm ysław iają nie tylko specjalistom , lecz także szerokiej p u bliczności, iż filolodzy zajm u ją się kw estiam i godnym i pow szechnej uwagi.
W ażne sugestie dotyczące tych kw estii i sam ych perspektyw filologii zaw arł O ttm a r E tte w swojej m onografii ÜberLebenswissen. Die Aufgabe der Philologie15 oraz w ró w n ie p rz e n ik liw y m co sty m u lu ją c y m m a n ife śc ie Literaturwissenschaft als
Lebenswissenschaft [Nauka o literaturze jako nauka o życiu], k tó ry ukazał się w czaso
p iśm ie „L e n d em a in s” podczas obchodów ro k u n au k hum an isty czn y ch i spotkał się z dużym odzew em 16. W nikliw ość, z jaką E tte opisał zaw łaszczenie poglądów na życie przez ta k zwane life sciences oraz rozw ijane w łaśnie w tym n u m erze - który w ce n tru m uwagi um ieszcza refleksję n a d zad an iem filologa - fascynujące
per-14 P o n iższe w yw od y są rozw in ięciem rozw ażań, które u k azały się n ajp ierw jako Sechs Thesen z u den A ufgaben u n d Perspektiven einer lebenswissenschaftlich orientierten Literaturw issenschaft, „ L e n d em a in s” 32. Jahrgang 2007 no. 1 2 6 /1 2 7 , s. 212-220.
15 Por. O. E tte ÜberLebenswissen. D ie Aufgabe der Philologie, K adm os, B erlin 2004; por. rów n ież tegoż Zw ischenW eltenSchreiben. L itera tu ren ohne festen W ohnsitz, K adm os, B erlin 2005.
16 Por. O. E tte Literaturw issenschaft als Lebenswissenschaft. E in e P rogram m schrift im J a h r der Geisteswissenschaften, „ L e n d em a in s” 20 0 7 no. 125 - cy ta ty z tego artykułu lok alizu ję w tek ście. Por. rów n ież reakcje zn ajom ych n aukow ców w nu m erach 126,
127 i 128 tego sam ego cza so p ism a z roku 2007.
11
91
1
spektyw y literaturoznaw stw a silniej zw iązanego z życiem i w iedzą o życiu p rze m aw iają za tym , by podjąć tę dyskusję. Zarów no w ezwanie E ttego do nowego u k ie runkow ania literaturoznaw stw a i silniejszej inter- oraz transd y scy p lin arn ej w spół pracy filologów z ta k zw anym i lub sam ozw ańczym i rep re z e n ta n ta m i n a u k o życiu
(Lebenswissenschaften, s. 31), jak i ogólnie n akreślone przez niego „literatu ro zn aw
stwo u k ierunkow ane na n a u k i o życiu” (s. 19), otw ierają ważne perspektyw y dla tej targanej kryzysem i w iecznie zm uszonej do oszczędzania dyscypliny, jaką jest literaturoznaw stw o. K rytyka „św iatopoglądu sem antycznego red u k c jo n izm u sfor m ułow anego przez n a u k i o życiu” (s. 10) oraz w ezwanie E ttego do k ulturow o i teo- retycznoliteracko ugruntow anego „odzyskania poglądu na życie” (s. 30) - który uw ażam za w ażny nie tylko z uw agi na politykę szkolnictw a wyższego, lecz także z obiektyw nych i naukow ych względów - stanow ią dobry p u n k t wyjścia do n a szkicow ania w form ie k ilk u tez zad ań i perspektyw literaturoznaw stw a u k ie ru n kowanego na n a u k i o życiu i kultu rze.
Pierw szym z zad ań literaturoznaw stw a, od którego zależałoby pow odzenie za równo p ro je k tu Ettego, tzn. literaturoznaw stw a ukierunkow anego na n a u k i o ży ciu, jak i innych pokrew nych kierunków , na p rzykład literaturoznaw stw a zo rien tow anego kultu ro zn aw czo 17, polega na doprecyzow aniu i zdefiniow aniu ta k k lu czowych pojęć, jak „w iedza”, „wiedza o życiu”, „literacka w iedza o życiu” i „świa topoglądy” . Kw estia rozw inięcia i zdefiniow ania „kulturoznaw czo i teoretyczno- literacko ukierunkow anego pojm ow ania w iedzy o życiu” (s. 15) pozostaje jednak w dużej m ierze otw arta. Szczególnym p roblem em b ad a ń pośw ięconych w iedzy k u l turow ej jest „założenie w zględnie jednolitej kulturow ej, m niej lub b ardziej kom p letnej stru k tu ry w iedzy”18, która leży u podstaw ich m odeli w yjaśniających. Są dzę, że dla literaturoznaw stw a ukierunkow anego na n a u k i o życiu i k u ltu rz e w aż na pow inna być w łaśnie owa m nogość i k o n k u ren cja pom iędzy różnym i (na przy k ła d zróżnicow anym i dyscyplinarnie) form am i wiedzy, jak rów nież kw estia dia- chronicznych tran sfo rm ac ji w iedzy kulturow ej i zagad n ien ie pow staw ania nowej wiedzy.
Po drugie, literaturoznaw stw o u k ierunkow ane na n a u k i o życiu i k u ltu rz e p o w inno uw zględnić specyfikę w iedzy kulturow ej oraz system u sym bolicznego lite r a tu ry na p o lu przetw arzan ia i w ytw arzania św iatopoglądów - a więc specyfikę literac k ich „sposobów tw orzenia św iatów ” (w ro zu m ien iu G oodm ana). Jeśli chce m y u n ik n ąć niebezpieczeństw a nowej „treściow ości”, regresji do b ad a ń historycz- no-tem atycznych lub historycznych b ad a ń n a d m otyw am i bąd ź do uproszczone go, m im etycznego postrzegania lite ra tu ry jako „wiernego odbicia rzeczyw istości”
17 Por. Kulturw issenschaftliche L iteraturw issenschaft. D isziplinäre A n sä tze - theoretische Positionen - transdisziplinäre Perspektiven, herausg. von A. N ü n n in g , R. Som m er, T ü b in g en Narr, T ü b in g en 2004.
18 B. N eu m a n n K ulturelles Wissen und L ite ra tu r, w: K ulturelles Wissen u n d In te rtextu a litä t. Theoriekonzeptionen u n d Fallstudien z u r K ontextualisierung von Literatur, herausg. von M . G ym n ich , B. N e u m a n n , A. N ü n n in g , W VT, Trier 2006, s. 42 przyp.
lub jedynej „skarbnicy” w iedzy o życiu, to uwaga literaturoznaw stw a u k ie ru n k o w anego na n a u k i o życiu i k u ltu rz e m u si zwrócić się przede w szystkim ku specy ficznie literac k im form om sym bolicznym , narracyjnym , dram atycznym i lirycz nym , dzięki któ ry m lite ra tu ra nie tylko odtw arza lu b przetw arza w iedzę o życiu, lecz także, odw ołując się do różnorodnych wzorców życiowych, rep rez en tu je obra zy człowieka, św iatopoglądy i porząd k i w iedzy oraz p ro d u k u je alternatyw ne św ia topoglądy przez sam o generow anie nowej w iedzy o życiu. E tte sam zauw aża, iż „ustanow ienie relacji m iędzy filologią i życiem ” ro d zi niebezpieczeństw o u su n ię cia na bok „au to n o m ii literac k ich i teorety czn o literack ich reguł tw orzenia w ie dzy” i „naszego historycznie rozw iniętego w glądu w kom pleksow ość oraz swoisty zm ysł i logikę lite ra tu ry ” (s. 8). N iezbyt w yraźnie n ato m iast pisze E tte, jak u n ik nąć tego niebezpieczeństw a.
W świetle tego, co p rzedstaw iłem powyżej, w ydaje m i się szczególnie istotne, by nie w ychodzić od p rzedstaw ienia lub re p rez en ta cji jedynie niefikcjonalnej w ie dzy w lite ra tu rz e , lecz w ysunąć na p la n pierw szy fikcjonalną swoistość i uprzyw i lejow anie literackiej re p rez en ta cji i tw orzenia światopoglądów, w artości i wiedzy. Przy analizie relacji m iędzy lite ra tu rą a w iedzą o p artą na dośw iadczeniu życio wym oraz przy om aw ianiu literack ich sposobów generow ania światopoglądów istot na jest nie tylko paradygm atyczna oś w yboru danej wiedzy, ale przede w szystkim syntagm atyczna oś kom b in acji czy kon fig u racji w iedzy o życiu oraz dyskursyw na oś k o m u n ik a cji i perspektyw izacji w iedzy o życiu, jak rów nież stru k tu ra ln e i se m antyczne poziom y relacji perspektyw oraz w artości, św iatopoglądów i form ży cia [Lebensformen] uosobionych w tych perspektyw ach.
Po trzecie, z p u n k tu w idzenia historyczno-funkcjonalnego w ydaje się zatem w ażne, by pojm ow ać lite ra tu rę jako niezależne i wyjątkowo p roduktyw ne m ed iu m generujące św iatopoglądy, porząd k i w iedzy oraz m etaw iedzę o granicach, zasięgu i istotności różnorodnych form wiedzy, w iedzy o życiu oraz porządków i system ów wiedzy. W przeciw ieństw ie do ujęcia Ettego, w k tórym lite ra tu ra jest „dynam icz nym i au toreferencyjnym n o śn ik iem w iedzy o życiu” (s. 28) czy też „nośnikiem zap isu w iedzy o życiu”19, zadanie literaturoznaw stw a polega na tym , by p o d k reś lić oraz badać aktyw ną, prod u k ty w n ą i św iatopoglądowo tw órczą rolę literatury.
Jak w ykazały nowe b ad a n ia h istoryczno-funkcjonalne, w zależności od danej epoki, g atu n k u i tekstów n arz u cają się różne hipotezy funkcjonalne. Tutaj krótko przedstaw ię tylko n iek tó re z n ic h 20. L ite ra tu ra fu nkcjonuje jako „reintegracyjny in te rd y sk u rs” (w ro zu m ien iu Jürgena L in k a )21, który fu n d u je w obrębie m ed iu m
19 O. Ette ÜberLebenswissen, s. 13.
20 Por. F unktionen von L iteratur. Theoretische G rundlagen u n d M odellinterpretationen, herausg. von M . G y m n ich , A. N ü n n in g , W VT, Trier 2005.
21 Por. J. L in k L iteraturanalyse als Interdiskursanalyse. A m B eispiel des Ursprungs literarischer Sym bolik in der Kollektivsym bolik, w: Diskurstheorien und Literaturw issenschaft, herausg. von J. F ohrm an n , H. M ü ller, Suhrkam p,
F ra n k fu rt/M .1 9 8 8 , s. 284-307.
11
11
8
sztuki (często sprzeczny) dialog różnych dyskursów i w ytw orzonych przez n ie form wiedzy. Rów nie dobrze więc lite ra tu ra m oże przejąć rolę „kulturow o-krytycznego m e tad y sk u rsu ” konfrontującego społecznie dom inujące dyskursy, św iatopoglądy, form y życia i w iedzę w fikcjonalnej p rze strzen i dośw iadczalnej22. K olejna i rów nie w ażna fu nkcja lite ra tu ry polega na tw orzeniu w yobrażonych dyskursów rów noległych, które nie ograniczają się do roli „nośnika z a p isu ” m in io n ej, w ystępują cej w rzeczyw istości w iedzy o życiu, tylko przyczyniają się do „konstruow ania zło żonych altern aty w dla w iedzy”23. Jako n iezm iern ie w rażliw e m e d iu m kulturow ej sam oobserw acji i autorefleksji lite ra tu ra fu n k cjo n u je zatem rów nież jako fikcjo- n aln o -n arracy jn a p rzestrzeń dośw iadczalna dla now ych lub w ypartych form w ie dzy oraz jako aktyw ne, niezależne m e d iu m generujące św iatopoglądy, w artości i w iedzę. Za pom ocą specyficznych estetycznych i fikcjonalnych te ch n ik k o n stru ow ania rzeczyw istości lite ra tu ra m oże przyczynić się do generow ania m odeli b io graficznych24 i indyw idualnych wzorców życiowych oraz do w ytw arzania w iedzy życiowej: o św iadom ości i nieśw iadom ości, o pow iązaniach m iędzy n arracją, w spo m n ien iem , p am ięcią i tożsam ością25, o n ie u n ik n io n e j perspektyw izacji ludzkiego dośw iadczenia rzeczyw istości, o em ocjach i uczuciach, jak rów nież o społecznym i k u lturow ym w sp ó łistn ien iu w teraźniejszości kształtow anej przez globalizację, m igrację oraz w ielokulturow ość26. P onadto lite ra tu ra m oże funkcjonow ać jako w ażne m e d iu m p am ięci kulturow ej oraz jako m e d iu m indyw idualnego i kolek tywnego kształtow ania tożsam ości, które generuje kulturow ą wiedzę o tym , co swoje (tożsam e) i o tym , co in n e (obce)27.
Czwarty, zasadniczy aspekt, szalenie isto tn y dla pom yślności p ro je k tu lite ra turoznaw stw a ukierunkow anego na n a u k i o życiu i k u ltu rz e, odnosi się do faktu, iż z pew nością istn ieje cała gam a podejść lite ra tu ro - i kulturow o-teoretycznych, k tó re zajm u ją się p odobnym i kw estiam i i do których literaturoznaw stw o u k ie ru n
22 Por. H. Z a p f L ite ra tu r als kulturelle Ökologie.
23 R. L achm an n E rzä h lte P h a n ta stik. Z u Phantasiegeschichte und S e m a n tik phantastische Texte, Su h rk am p , F ran kfu rt/M . 2002, s. 11.
24 N a tem at roli literatu ry w gen erow an iu - i krytyce - m o d e li biograficzn ych , w ytw arzanych i pop u laryzow an ych przez g a tu n ek b io g ra fii, por. J. Nadj D ie fik tio n a le M etabiographie. G attungsgedächtnis u n d G attungskritik in einem neuen Genre
der englischsprachigen E rzä h llitera tu r, W VT, Trier 2006.
25 Por. ze zn a k o m itą m onografią B irgit N eu m a n n E rinnerung - Id e n titä t - N arration. G attungsgedächtnis und G attungskritik in einem neuen Genre der englischsprachigen E rzä h llite ra tu r, W VT, Trier 2006.
26 Por. R. S om m er Fictions o f M igration. E in B eitra g zu r Theorie u n d G attungstypologie des zeitgenössischen interkulturellen R om ans in G roßbritannien, W VT, Trier 2001.
27 Por. M edien des kollektiven Gedächtnisses. K o n stru k tiv itä t - H isto rizitä t -
K u ltu rsp ezifitä t, h erausg. von A. Erll, A. N ü n n in g , d e Gruyter, B e r lin -N e w York 2004; G edächtniskonzepte der L iteraturw issenschaft, herausg. von A. Erll, A. N ü n n in g , de G ruyter, B e r lin -N e w York 2005.
kow ane n a n a u k i o życiu i k u ltu rz e pow inno z pow odzeniem nawiązywać. Z am iast z w ielką po m p ą za pom ocą hasła „literaturoznaw stw o jako n au k a o życiu” ogła szać zm ianę p arad y g m atu albo jakiś kolejny zw rot, należy d okładnie p rze an alizo wać (wydaje się to b ardziej sensowne i obiecujące) obecną sytuację i przyjrzeć się cechom w spólnym , różnicom i m ożliw ościom pow iązań m iędzy w ym yślonym przez Ettego literaturoznaw stw em u k ierunkow anym na n a u k i o życiu a ty m i podejścia m i teorety czn o -literack im i i teoretyczno-kulturow ym i, któ re zajm u ją się podob nym i p y ta n iam i oraz rozw inęły podobne pojęcia, m ogące okazać się pom ocne dla literaturoznaw stw a ukierunkow anego na n a u k i o życiu i k u ltu rz e 28. D o tych po dejść zalicza się na przy k ład antropologia literack a i historyczna, podejścia funk- cjo nalno-historyczne29, nowy historycyzm i poetyka kulturow a, poetyka kultury, poetyki w iedzy oraz kulturoznaw cze i kulturow o-historyczne literaturoznaw stw o, jak rów nież literaturoznaw stw o u k ierunkow ane na k u ltu rę p a m ię c i30. Rozum ie się sam o przez się, iż m ożna by z pow odzeniem rozw inąć tę listę istotnych podejść i b ad a ń , do których pro jek t „literaturoznaw stw a jako n a u k i o życiu” z pow odze n iem by naw iązał. W k ażdym razie, należy zalecić literatu ro zn aw stw u u k ie ru n k o w anem u na n a u k i o życiu i k u ltu rz e, by prow adziło w spólne b ad a n ia oraz by za chwyciło i zjednało sobie dla tego w spólnego p ro jek tu m ożliw ie w ielu lite ra tu ro - znaw ców i literaturoznaw czynie w szystkich filologii oraz naukow ców o ró żn o ro d nym teorety czn o -literack im i teoretyczno-kulturow ym w ykształceniu.
P iąta teza, dotycząca ak tualności filologii i jej zadania, odnosi się do koniecz ności zastanow ienia się n a d k o m p e ten c ja m i filologicznym i w analizie, k o m e n ta rzu oraz h istoryzacji tekstów, by m ogły stanow ić podstaw ę nowych teorii, m ode lów, m eto d i idei dla inter- i transd y scy p lin arn ej w spółpracy pom iędzy life sciences i literaturoznaw stw em ukierunkow anym na n a u k i o życiu i kultu rze. N ie jest nowe spostrzeżenie, iż k o m petencja i w spółpraca in te rd y scy p lin arn a w ym agają przede w szystkim kom petencji w obrębie w łasnej dyscypliny. D latego z jednej strony p o jawia się p y tan ie o kom petencje, które m ogliby zaoferować filologowie i lite ra tu roznawcy, podejm ując w spółpracę naukow ą z przedstaw icielam i ścisłych life sciences. W ydaje się, że odpow iedzią są tu ta j p rzede w szystkim nasze filologiczne ko m p e tencje jako „tekstoznaw ców ”, a więc um iejętność analizow ania złożonych stru k
28 Szersze o m ó w ie n ie zob. w p row ad zen ie oraz artykuły w Kulturwissenschaftliche Literaturw issenschaft; por. rów n ież M . E n gel K ulturw issenschaft-en -
Literaturw issenschaft als K ulturw issenschaft - kulturgeschichtliche Literaturw issenschaft, „K u ltu rP oetik ” 2001 no 1.1 oraz F. S ch ö ß ler L iteraturw issenschaft als
K ulturw issenschaft. E in e E in fü h ru n g , Narr, T ü b in g en 2006.
29 Por. przede w szy stk im p io n iersk ie stu d iu m W in fried a F lu ck a D as kulturelle Im aginäre. Funktionsgeschichte des am erikanischen R om ans, 1790-1900, Suhrkam p, F ran kfu rt/M . 1997.
30 D la w stęp n y ch in form acji o tych p od ejściach i dalszej literatu ry por. o d p o w ied n ie hasła w: M etzler L e x ik o n L ite ra tu r u n d K ulturtheorie. A n sä tze - Personen -
Grundbegriffe, h erausg. von A. N ü n n in g , 4. A u flage, M etzler, S tu ttg a rt-W eim a r 2008 [1998].
61
1
2
0
tu r tekstow ych, m odeli i form n arrac ji, m etafor i inn y ch figur retorycznych, jak rów nież szeregu form sym bolicznych, któ re nie tylko odtw arzają lub przed staw ia ją w iedzę o życiu, ale któ re p rzede w szystkim przyczyniają się do pow staw ania pewnej kulturow ej i n arracyjnej wiedzy. Z drugiej strony, trzeba znaleźć lub stwo rzyć pojęciow ą i m etodologiczną płaszczyznę, na której m ożna by przeprow adzić i rozw inąć p roduktyw ne inter- i tran sd y scy p lin arn e p ro jek ty w spółpracy m iędzy
life sciences i literatu ro zn aw stw em u k ierunkow anym na n a u k i o życiu i kultu rze.
W tedy literaturoznaw cy, po pierw sze, m ogą wnieść swoje k o m petencje w zakresie analizy owych „w ędrujących pojęć, m etafor i n a rra c ji”31, któ re przem ieszczają się ta m i z pow rotem pom iędzy n au k a m i o życiu i n au k a m i o k u ltu rz e i któ re m ogą wzbogacić w iedzę nie tylko o form ach życia i św iatopoglądach generow aną przez teksty literackie, lecz także o życiu w ytw orzoną przez in n e dyscypliny naukow e, która to w znacznej m ierze - co zapew ne jest w iadom e w iększości przedstaw icieli n a u k o życiu - jest rów nież kształtow ana przez m etafory i n arrację. Po drugie, filologow ie m ogą wówczas zadem onstrow ać, jaki au tentycznie literaturoznaw czy w kład w lepsze i b ardziej kom pleksow e zrozum ienie życia, w iedzy o życiu i świa topoglądów m ogą w nieść anglistyka, germ anistyka, rom anistyka czy slawistyka.
N a tle dotychczasow ych tez oraz w św ietle pow rotu do fu n d am e n taln y ch kom p eten c ji filologicznych (tudzież k o m p eten cji do naukow ej p racy z tekstem ), p o w inno stać się jasne, dlaczego uw ażam za problem atyczne upraw ianie w przyszłości „literaturoznaw stw a j a k o n a u k i o życiu” . W zam ian apelow ałbym - i to szósta teza - o przyjęcie przełom ow ych sugestii E ttego w kw estii dalszego rozw oju lite raturoznaw stw a ukierunkow anego na n a u k i o życiu i k u ltu rz e, literaturoznaw stw a, które nie poświęca ani swojej naukow ej tożsam ości, ani swoich filologicznych kom p etencji. Przez to pojęcie ro zu m iem literatu ro zn aw stw o , które - w ro zu m ien iu E ttego - zajm uje się życiem , form am i życia i w iedzą o życiu w zasadniczo w ięk szym sto p n iu niż dotychczas, nie tracąc jednocześnie z oczu an i specyficznych dla lite ra tu ry form sym bolicznych czy językowych sposobów tw orzenia świata, dzięki którym lite ra tu ra w szczególny sposób wytw arza św iatopoglądy i wiedzę o życiu, ani też specjalnych funkcji, jakie lite ra tu ra jest w stanie w ypełnić - n iektóre z nich zostały om ówione powyżej.
Ze złożoności pojęcia „św iatopoglądu”, którego elem enty i płaszczyzny stan o wią (lub pow inny stanowić) przed m io t przeróżnych dyscyplin naukow ych, w yła n ia się siódm e zadanie literaturoznaw stw a polegające na inicjow aniu, prow adze n iu i b a d a n iu in terdyscyplinarnego dialogu pom iędzy różnym i n au k a m i na tem at ich koncepcji życia i w iedzy o życiu. W iele przem aw ia za tym , iż w łaśnie n au k i h u m a n isty c zn e i kultu ro zn aw stw o są p redestynow ane do przyjęcia w ażnej roli m oderatora i m ediatora w in terdyscyplinarnym dialogu na tem at naukow ych i spo łecznych m odeli życia i światopoglądów. Jeśli zatem zaakcep tu jem y założenie, że lite ra tu ra jest „reintegracyjnym in te rd y sk u rse m ” (w ro zu m ien iu Linka) oraz że
31 Por. M . Bal Travelling Concepts in the H um anities. A Rough G uide, U n iv ersity o f Toronto Press, Toronto 2002.
charakterystyczne dla n au k o k u ltu rz e jest to, że „re p re zen tu ją one form ę m o d e racji, m e d iu m poro zu m ien ia, i rodzaj sztuki w ieloperspektyw icznej”, w tedy oczy w iste okaże się, iż należy przekazać lite ra tu ro - i k ulturoznaw stw u „zadanie «dia- logizacji» heterogenicznych, wyspecjalizow anych i odseparow anych od siebie osiąg nięć n au k , uw idocznienie ich stru k tu ra ln y c h cech w spólnych, [...] u p ły n n ie n ie granic pom iędzy dyscyplinam i oraz splecenie w jedno relacji, porów nań, różnic, procesów w ym iany i kontekstów ”, by rozw inąć b ad a n ia n a d św iatopoglądam i i for m am i w iedzy32.
N ajw ażniejsze zadanie społeczne lite ra tu ro - i kulturoznaw stw a, obok pow oła nia do podjęcia tego in terdyscyplinarnego dialogu na te m at naukow ych m odeli życia, w iedzy o życiu i światopoglądów, polega m oim zd a n ie m na korygow aniu, za pom ocą swych dociekań i in terp retacji, naukow o-przyrodniczej w iedzy o życiu oraz jej te n d en c ji do absolutyzacji i uniw ersalności. M odele lite ra tu ro - i k u ltu ro z n aw stwa są w praw dzie w m niejszym sto p n iu zam knięte, hom ogeniczne i em pirycznie zw eryfikow ane n iż te, k tórym i p osługują się n a u k i przyrodnicze lub ta k zwane (czy sam ozw ańcze) n a u k i o życiu. Jed n ak w łaśnie dlatego, iż tw orzona przez nie w iedza dostarcza w zględnie zróżnicow anych, kom pleksow ych, bogatych i „gęstych” (w ro zu m ien iu C lifforda G eertza) opisów coraz b ardziej złożonej rzeczyw istości i porządków wiedzy, n a u k i o k u ltu rz e - w czasach coraz b ardziej nastaw ionych na oszczędność - m ogą p rzypom nieć społeczeństw u, że życie i świat składają się z cze goś więcej niż tylko z atomów, baz danych, genów, praw, w zrostu gospodarczego tu d zież liczb. W c e n tru m św iatopoglądów i literackiej w iedzy o życiu - i tym sa m ym także w c e n tru m literaturoznaw stw a - z n a jd u ją się przecież lud zie, język(i), teksty, św iadom ość i nieśw iadom ość, historia(-e) i dyskursy, m etafory i symbole, w spom nienia i pam ięć, k u ltu ry i (tworzenie) sens(u), w artości i normy, form y i style życia, jak rów nież p rze d staw ie n ia i rytuały, któ re w zbogacają życie, czyniąc je w artym życia.
4. Perspektywy społecznej roli literaturoznawstwa
ukierunkowanego na nauki o życiu i kulturze
Choć w dużej m ierze pozostaje kw estią otw artą, która dyscyplina (dyscypliny) będzie przew odzić w X X I w ieku i która stanie się dyscypliną przew odnią n au k o k u ltu rz e, lite ra tu ro - i kulturoznaw stw o nie pow inny w żadnym w ypadku u stą pić n au k o m biologicznym w kw estii naukow ej kateg o rii „życia” czy też praw a do stanow ienia o społecznie d o m inujących i istotnych form ach w iedzy o życiu. Co w ięcej, b ardziej stanow cze w yjaśnienie w iedzy o życiu generow anej przez lite ra tu rę, m oże w rów nym sto p n iu przyczynić się do tego, by n au k a o życiu n ad a ła tym dyscyplinom znaczenie, którego całkiem słusznie m ają praw o się dom agać w co
32 H. B öh m e, K.R. Scherpe Z u r E in fü h ru n g , w: L ite ra tu r u n d Kulturwissenschaften. Positionen, Theorien. M odelle, herausg. von H. B öh m e, K. Sch erp e, R ow oh lt, R ein b ek
bei H am bu rg 1996, s. 12.
12
12
2
raz szybciej przeobrażającym się, w ielokulturow ym społeczeństw ie. Tak jak n ie p o p u la rn e i nie na czasie wydawać się dziś m oże zw rócenie uwagi na to, iż „tak zwane n a u k i o życiu [... ] w najlepszym p rzy p a d k u w ychw ytują dziś z życia tylko elem enty n aukow o-przyrodnicze”, ta k n iezaprzeczalne jest przecież, iż takie p o jęcie n au k o życiu33 jest „pojęciem w ypierającym ”, „które nie tylko ogrom nie re d u k u je pojęcie życia w p o ró w n an iu z zach o d n ią starożytnością, ale przez swoją zaborczość n iejako trzym a inne n a u k i z dala od b ra m życia”34.
W yłania się tu ta j zatem w ażne zad an ie dla literaturoznaw ców i filologów, przy p o m inające o tym , że lite ra tu rę (i oczywiście także inne m edia k u ltu ry ) m ożna nie tylko „rozum ieć jako zm ieniające się i jednocześnie interaktyw ne m e d iu m pam ięci w iedzy o życiu”, ale że ona sam a jest gen erato rem w iedzy o życiu i św iatopoglą dach. P onadto, „zadaniem filologii [jest] rozw ażenie specyficznych i zróżnicow a nych trad y cji, gatunków , w ym iarów i w łasności w iedzy o życiu. W te n sposób filo logowie zyskaliby m ożliwość tw orzenia form i m eto d w iedzy o życiu, któ re m ogły by okazać się społecznie, politycznie i k u lturow o w ażne i znaczące”35. K to chce zrozum ieć skom plikow ane społeczne procesy rozw oju, form y życia lu b porząd k i wiedzy, z pew nością stw ierdzi, jak p rzekonująco a rg u m e n tu ją w sp o m n ian i a u to rzy cytowanego na początku a rty k u łu The Fiction o f Development. Literary Represen
tation as a Source o f Authoritative Knowledge, iż raczej nie m a do tego lepszych źró
deł n iż pow ieści lub in n e dzieła literackie, źródeł, któ re by ta k jak one bezp o śred n io w yróżniały się przez form alne i tem atyczne przed staw ien ie złożoności. A kto pyta o zad an ie filologii, na pew no nie znajdzie b ardziej zwięzłej odpow iedzi n iż ta H ansa U lricha G um b rech ta, k tó ry to zredukow ał ją do fo rm u ły „nauczania złożo ności”36. Postulow ana przez niego konieczność zaw iera zwięzły opis m ożliwości, które otw ierają się podczas zajm ow ania się św iatam i, św iatopoglądam i i sposoba m i tw orzenia św iatów przez literatu rę : „konieczność, by wystawić się na w iększą duchow ą złożoność, bez konieczności natychm iastow ej red u k c ji tej złożoności”37.
N ato m iast jeśli literaturoznaw stw o będzie się nad al przede w szystkim n a sta wiać na m odel in te rp re ta c ji, zadow alając się jedynie ciągłym w ytw arzaniem k olej nych, b ardziej lub m niej interesujących, now ych albo oryginalnych „odczytań” lub „sposobów odczytyw ania”, w tedy nikogo nie pow inno dziwić, że zam iast n ie kończących się debat na te m at „kryzysu n au k h u m a n isty c zn y c h ” lub grożącej bądź dom niem anej „u tra ty p rz e d m io tu ” w literaturoznaw stw ie nagle na agendzie zn a j dzie się zadanie (czytaj: usunięcie) literaturoznaw stw a. Zwłaszcza w obliczu kry zysów bankow ych, finansow ych i gospodarczych oraz przy ciągle uszczuplanych fu n d u szach i w ojnach o ich podział.
33 R o zu m ia n y ch jako nau k i b io lo g ic z n e - przyp. tłum .
34 O. E tte ÜberLebenswissen, s. 85, 16.
35 Tam że, s. 13.
36 H .U . G u m b rech t D ie M a c h t der Philologie, s. 109.
Ponieważ dyscypliny naukow e wytw arzają ak tu aln ą i specyficzną wiedzę na te m at życia i ludzi, jak również tw orzą swoje światy i obrazy człowieka, tylko zesta w ienie dyskursów różnych dyscyplin i różnych form w iedzy o życiu może pomóc w pow staniu wieloaspektowych światopoglądów oraz złożonych m odeli życia i w spół istnienia. To z kolei znow uż wymaga nie tylko gotowości do uznania niezbędnego ograniczenia k a ż d e g o naukow ego św iatopoglądu i społecznej wiedzy o życiu, lecz także zainteresow ania się pow iązaniam i m iędzydyscyplinarnym i i dialogiem transdyscyplinarnym . K iedy O ttm ar E tte zwraca uwagę na fakt, „iż życie m oże być adekw atnie zbadane tylko z perspektyw y różnorodnych nauk, różnorodnych logik, i różnorodnych k u ltu r”, przypom inając o zobow iązaniu, by „chronić życie i wiedzę o życiu przed naukow o-biologicznym roszczeniem wyłączności” oraz „by w ypróbo wać m nogość różnych perspektyw izacji p rzedm iotu b ad a ń wiedzy o życiu”38, m oż na ostatecznie wywnioskować, iż w yłaniają się tutaj ważne zadania dla filologii i dla literaturoznaw stw a ukierunkow anego na n au k i o życiu i kulturze. Osobom zain te resow anym lepszym zrozum ieniem m nogości społecznych dyskursów, św iatopoglą dów i porządków wiedzy, jak również kom pleksow ych procesów życia i społecznego w spółistnienia, źle by się doradziło, sugerując zdanie się na osądy tak zwanych n auk 0 życiu (lub sam ych n au k społecznych bądź hum anistycznych). N ależy raczej dążyć do połączenia różnorodnych m etod i zasobów wiedzy różnych dyscyplin.
To w łaśnie literaturoznaw stw o m a wszelkie powody k u tem u, by dążyć do dialo gu z life sciences, jako że p rzedm ioty jego b ad a ń - tj. światopoglądy, form y życia 1 porządki wiedzy generowane przez teksty literackie - z w ielorakich względów mogą dostarczyć inform acji na tem at m entalnych i społecznych w ym iarów życia, które to
life sciences przew ażnie red u k u ją do w ym iaru m aterialnego. W tym celu należy na
początku ponow nie m ocno zaakcentować formy, funkcje i potencjał literatury: lite ratu ra nie tylko może - za pom ocą kom pleksow ych estetycznych środków i nowych perspektyw - zakwestionować ustanow ione światopoglądy, lecz m oże także genero wać obce lub alternatyw ne światy i światopoglądy. P onadto dzięki fikcjonalnym sposobom tw orzenia świata literatu ra może również przekazywać specyficzną wie dzę na tem at świadomości, nieśw iadom ości, p am iętania, pam ięci, postrzegania i in tensyw nych uczuć, takich jak m iłość. O prócz tego m a niesam ow ity potencjał do uw rażliw ienia czytelniczek i czytelników na n ieu n ik n io n ą perspektyw izację wszel kiej w iedzy o życiu, do zachęcenia ich do zm ian i przejm ow ania perspektyw , do um ożliw ienia im estetycznego przeżycia i skonfrontow ania się z kom pleksow ym i językowymi i form alnym i stru k tu ram i oraz dośw iadczeniam i granicznym i, które w ich życiu codziennym , ze zrozum iałych powodów, m uszą pozostać niedostępne.
Z tych sam ych w zględów literaturoznaw stw o nie tylko jest w yśm ienicie p rzy stosowane do odtw arzania w ażnych aspektów w iedzy o życiu, lecz także ciąży na n im zobow iązanie, b y „konfrontow ać stu d e n tó w z duchow ą złożonością”39. Ze
38 O. E tte ÜberLebenswissen, s. 48, 17, 19.
39 H .U . G u m b rech t Diesseits der H erm eneutik. D ie P roduktion von P räsenz, Suhrkam p,
F ran kfu rt/M . 2 004, s. 115.
12
1
24
w szystkich wyżej w ym ienionych kw estii w ynika zobow iązanie dla literaturoznaw - ców, by służyli swoją w iedzą na te m at literac k ich obrazów św iata i lu d zi oraz lite rackich złożonych sposobów tw orzenia światów. Tym b ard ziej, iż chodzi o wiedzę życiową ogrom nie w ażną dla ludzkiego życia, w sp ó łistn ien ia i przeżycia, któ ra m im o to jest ignorow ana przez sam ozw ańcze „n a u k i o życiu” czy life sciences. C h o ciaż m oje skrom ne uwagi, chcąc n ie chcąc, m uszą pozostać fragm entaryczne i skró cone do tez, n ad al m am n adzieję, iż w yjaśniłem n iektóre z (m oim zdaniem ) n a j istotniejszych kw estii, od których, jak się zdaje, zależy pow odzenie literatu ro z n aw stwa ukierunkow anego na n a u k i o życiu i k u ltu rz e. N ajw ażniejsze, by lite ra tu ro znawstwo jako n au k a o życiu nie zapom niało tego, co p o trafi niejako ze swojej n atury, m ianow icie: analizow ać, kom entow ać oraz historyzow ać złożone językowe sposoby tw orzenia alternatyw nych światów i światopoglądów. D latego po stu lu ję literaturoznaw stw o u k ierunkow ane na n a u k i o życiu i k u ltu rz e, które będzie p a m iętać p rzede w szystkim o swoich filologicznych kom p eten cjach w trak cie an a li zy sym bolicznych form , m etafor, n a rra c ji i innych gatunków. To poprzez nie li te ra tu ra tw orzy specyficzną narracy jn ą, d ram atyczną i liryczną w iedzę, kw estio n u je społecznie dom inujące dyskursy, odw ołując się do alternatyw nych światów rów noległych, i - dzięki swoim sposobom tw orzenia światów - generuje nowe ob razy lu d z i i św iata. A ktualność, zad an ie i perspektyw y filologii polegają zatem w łaśnie na tym , by tę olbrzym ią w iedzę literack ą społecznie u d ostępnić i tym sa m ym ostatecznie przyczynić się także do odzyskania złożoności.
Abstract
Ansgar NÜNNING U n ive rsity o f Giessen
W orlds - W orldview s - Ways o f W orldm aking.
Knowledge in Literature and the Task o f Literary Studies
This essay explores the questions o f w hat forms o f knowledge literature represents o r generates, ho w specifically literary ways o f worldmaking (sensu Nelson Goodman) can be described, and what the task o f literary studies o r philology could and should be. Proceeding from the assumption that literature in general and narratives in particular are one o f the most powerful ways o f creating storyworlds; worldviews, and forms o f life, the essay argues that literary fictions not only represent life and storyworlds, they also exert performative power, i.e. literary ways o f worldm aking constitute and indeed ‘form ' life, storyworlds. worldviews, and knowledge. The essay also aims to outline, in the form o f a num ber of theses, the tasks and perspectives o f a life sciences-oriented approach to literary and cultural studies. These programmatic considerations will conclude with a brief plea fo r and outlook onto the social relevance o f such a life science-oriented l i t e r a r y studies, which should restore a sense o f complexity by above all reflecting upon its competencies in the analysis o f symbolic forms, metaphors, narratives, and other genres, i.e. o f literary ways o f worldmaking.