211
Copyright 2016 Psychologia Spo ecznaSkala przywi!zania do miejsca –
polska adaptacja The Measure of Place Attachment
D. Williamsa i J. Vaske’a (2003)
Alan Mandal
1, Marcin Moro
!
21 Katedra Geografii Regionalnej i Turyzmu, Wydzia Nauk o Ziemi, Uniwersytet "l!ski 2Zak ad Psychologii Spo ecznej i "rodowisko wej, Wydzia Pedagogiki i Psychologii, Uniwersytet "l!ski
Artyku prezentuje procedur" przygotowania polskiej wersji Skali przywi!zania do miejsca Daniela Williamsa i Jerry’ego Vaske’a (2003). Pozycje skali zosta y przet umaczone z wersji oryginalnej w zespole geografów i psychologów, zajmuj#cych si" zagadnieniem przywi#zania do miejsca i pos uguj#cych si" biegle j"zykiem angielskim. Przeprowadzono badania z wykorzystaniem polskiej wersji skali, uwzgl"dniaj#c zmienne socjodemograficzne, spo eczne i fizyczne, b"d#ce predyktorami przywi#zania do miejsca (wiek, p e$, wykszta -cenie, d ugo%$ zamieszkiwania w miejscowo%ci, historia przeprowadzek, zakorzenienie rodzinne, poczucie bezpiecze!stwa, rodzaj w asno%ci, wysoko%$ zabudowy).
W badaniach wzi" a udzia grupa 620 osób (291 m"&czyzn i 329 kobiet), zamieszkuj#cych miejscowo%ci o zró&nicowanej wielko%ci. Potwierdzono dwuczynnikow# struktur" Skali przywi!zania do miejsca, obej-muj#c# czynniki to&samo%ci miejsca i zale&no%$ od miejsca. Podskale mierz#ce oba czynniki odznacza y si" wysokimi wska'nikami rzetelno%ci, # ( 0,88. Ogólny wska'nik przywi#zania do miejsca mia wysok# rzetelno%$, # = 0,95. Przeprowadzona analiza zwi#zków zmiennych socjodemograficznych, spo ecznych i fizycznych z wynikami uzyskanymi przez osoby badane w podskalach to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca, potwierdzi a trafno%$ teoretyczn# przygotowanego narz"dzia
S owa kluczowe: przywi!zanie do miejsca, to$samo%& miejsca, zale$no%& od miejsca, Skala przywi!zania
do miejsca
Przywi#zanie do miejsca zwróci o w ostatnich dekadach uwag" badaczy z licznych dziedzin nauki: psychologów, geografów, urbanistów, przedstawicieli nauk zwi#zanych z analiz# migracji spo ecznych, rekreacj# oraz ochron# zdrowia. Zainteresowanie to jest uzasadnione, zwa&ywszy na istotn# rol" przywi#zania do miejsca w tak zró&nicowanych kontekstach, jak relacje spo eczne (Lewicka, 2005; Mesch, Manor, 1998; Payton, Fulton, Anderson, 2007), aktywno%$ obywatelska (Félonneau, 2004; Lewicka, 2005; Zenker, Rütter, 2014), zdrowie publiczne (Williams, Patterson,
2008), ogólny dobrostan psychiczny i psychospo eczny (Rollero, De Piccoli, 2010; Williams, Patterson, 2008), rozwój indywidualnej to&samo%ci mieszka!ców (Chow, Healey, 2008), adaptacja emigrantów do nowego %rodowis -ka (Rishbeth, Powell, 2013), zaburzenia psychiczne w sytu-acji wymuszonej reloksytu-acji (Fullilove, 1996), zaanga&owane spo ecznie planowanie przestrzenne (Manzo, Perkins, 2006; Vorkinn, Riese, 2001), a tak&e promocja zachowa! pro%rodowiskowych (Cheng, Wu, 2014). Dokonuj#ce si" aktualnie przemiany polskiego spo ecze!stwa w zakresie struktury wiekowej ludno%ci, polityki mieszkaniowej, mobil-no%ci i emigracji przedstawicieli ró&nych grup wiekowych przemawiaj# za zasadno%ci# zwi"kszenia zainteresowania problematyk# przywi#zania do miejsca. Dba o%$ o popraw-no%$ empirycznych analiz po%wi"conych temu zagadnieniu wymusza konieczno%$ pos ugiwania si" adekwatnymi i dobrymi narz"dziami pomiarowymi.
Alan Mandal, Katera Geografii Regionalnej i Turyzmu, Wydzia Nauk o Ziemi Uniwersytetu )l#skiego, ul. B"dzi!ska 60, 41-200 Sosnowiec, e-mail: almandal@us.edu.pl
Marcin Moro!, Zak ad Psychologii Spo ecznej i )rodowisko wej, Wydzia Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu )l#skiego, ul. Gra&y!skiego 53, 40-126 Katowice,
W %wiatowej literaturze przedmiotu dost"pnych jest wiele narz"dzi badania zró&nicowanych aspektów subiektywnej relacji cz owiek–miejsce (por. Lewicka, 2012). Metody te maj# zadowalaj#c# rzetelno%$, a tak&e potwierdzon# trafno%$ tre%ciow#, kryterialn# i teoretyczn#, jednak ich stosowanie bywa ograniczone do konkretnych kr"gów kulturowych i j"zykowych (np. w oska Skala
przywi!-zania do s!siedztwa – Bonaiuto, Fornara, Bonnes, 2003;
hiszpa!skie Skale przywi!zania do miejsca i identyfikacji
z miejscem – Hernández, Hidalgo, Salazar-Laplace, Hess,
2007; niemiecka i francuska wersja Skali identyfikacji z
mia-stem – Félonneau, 2004; Lalli, 1992). W badaniach polskich
przywi#zanie do miejsca analizowane jest z wykorzystaniem zestawu narz"dzi przygotowanego przez Mari" Lewick# (2005, 2010, 2011a, 2011b, 2012). Narz"dzia te umo&liwiaj# pomiar przywi#zania do okolicy, miejscowo%ci i regionu (Skala przywi!zania do miejsca), typu przywi#zania do miejscowo%ci: miejsce zastane, miejsce odkryte i brak przywi#zania (Skala przywi!zania do miejscowo%ci), oraz wszechstronny pomiar sposobu odzwierciedlenia miejsca w to&samo%ci jednostki: to&samo%$ terytorialn# (Skala
to$-samo%ci terytorialnej), lokaln#, narodowo-konserwatywn#,
europejsk# oraz nieterytorialn# (Skala to$samo%ci). Narz"dziem, które zyska o du&# popularno%$ w badaniach prowadzonych w ró&nych kr"gach kulturowych (USA, Australia, kraje skandynawskie; Brown, Raymond, 2007; Payton, Fulton, Anderson, 2007; Vaske, Kobrin, 2001; Williams, Patterson, 2008) oraz w odniesieniu do ró&nych typów miejsc (Kaltenborn, 1997; Nanitova, 1998; Vorkinn, Riese, 2001) jest Skala przywi!zania do miejsca autorstwa Daniela Williamsa i Jerry’ego Vaske’a (2003). Skala zosta a przygotowana w ramach prac interdyscyplinarnego zespo u badawczego i opracowana w warunkach spo ecze!stwa ameryka!skiego. Jej autorami s# psycholog spo eczny oraz geograf, specjalista ds. zasobów naturalnych i rekreacji.
Powszechno%$ stosowania tej skali, potwierdzenie jej struktury wewn"trznej oraz trafno%ci w licznych bada-niach, po%wi"conych zró&nicowanym zagadnieniom (Kyle, Mowen, Tarrant, 2004; Raymond, Brown, Weber, 2010), przemawiaj# za zasadno%ci# przygotowania polskiej wer-sji tego narz"dzia. Polska adaptacja Skali przywi!zania
do miejsca Williamsa i Vaske’a (2003) mog aby równie&
uzupe ni$ dotychczasowe polskie metody badawcze sto-sowane w pomiarze przywi#zania do miejsca, rozszerzaj#c tym samym pole podejmowanych problemów badawczych i umo&liwiaj#c potwierdzenie ju& uzyskanych rezulta-tów w procedurach pos uguj#cych si" innymi metodami badawczymi. W relacjonowanym badaniu podj"to prób" adaptacji polskiej wersji Skali przywi!zania do miejsca (tam&e), dokonano analizy jej struktury wewn"trznej oraz trafno%ci kryterialnej.
Przywi#zanie do miejsca, na najbardziej podstawowym poziomie, definiowane jest jako pozytywna wi"' afektywna odczuwana przez osoby wobec ich miejsca zamieszkania (Stokols, Shumaker, 1981, s. 233). W klasycznych pra-cach Yi-Fu Tuan (1987) wskazywa , &e miejscem staje si" przestrze! „ucz owieczona”, tzn. nabieraj#ca znacze!, a wytworzenie wi"zi z tak uj"tym miejscem stanowi jedn# z podstawowych potrzeb cz owieka. Kent Ryden (1993, s. 37–38) podkre%la , &e miejsce staje si" czym% wi"cej ni& punktem w przestrzeni, w zwi#zku z przypisywa-niem mu przez osob" indywidualnych znacze! w toku zamieszkiwania.
Liczne analizy empiryczne wykaza y, &e konstrukt przywi#zania do miejsca ma wielowymiarow# struktur" (Bo -naiuto, Aiello, Perugini, Bonnes, Ersonali, 1999; Bonnes, Bonaiuto, Aiello, Perugini, Ercolani, 1997; Williams, Roggenbuck, 1989). Wskazywano na ró&ne wymiary przywi#zania do miejsca (Altman, Low, 1992; Giuliani, 2003; Proshansky, 1978; Proshansky, Fabian, Kaminoff, 1983; Shamai, 1991; Stokols, Shumacker, 1981). Carla Trentelman (2009) oraz Christopher Raymond, Gregory Brown i Delene Weber (2010) proponowali, by w kate-goryzacji konstruktów wyra&aj#cych relacj" cz owiek– miejsce zwraca$ uwag" na punkt ci"&ko%ci konstruktu. Skategoryzowali oni zró&nicowane aspekty przywi#zania do miejsca na: zorientowane na aspekty osobowe (personal
context; biophysical dimensions of place), zorientowane na
aspekty socjokulturowe (community context; socio-cultural
dimensions of place) oraz zorientowane na aspekty
%rodo-wiska naturalnego (natural environment context). Raymond i wspó pracownicy (2010) wskazywali, &e w osobowym aspekcie konstruktu przywi#zania lokuj# si" najbardziej zindywidualizowane formy wi"zi z miejscem, wyra&ane przez dwuwymiarow# konceptualizacj" przy-wi#zania jako to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca. Wymiary te wydaj# si" najwa&niejsze, powstaj# bowiem stosunkowo niezale&nie od cech %rodowiska naturalnego i relacji spo ecznych w miejscu, b"d#cym obiektem przy-wi#zania1. Dlatego ich uwzgl"dnienie pozwala na analiz"
1 W badaniach Raymonda i wspó pracowników (2010) wykazano
lepsze dopasowanie dwuczynnikowego modelu przywi#zania do miejsca, obejmuj#cego tylko wymiary to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca, ni& postulowanego przez autorów modelu pi"cioczynni-kowego, obejmuj#cego wymiary zale&no%ci od miejsca, to&samo%ci miejsca, wi"zi z natur# (nature bonding) oraz wi"zi spo ecznych z miejscem (wi"zi z rodzin#, wi"zi z przyjació mi). Wynik ten wskazuje, &e dwuczynnikowa operacjonalizacja przywi#zania jest bardziej podstawowa i pierwotna ni& operacjonalizacje przywi#zania zawieraj#ce dalsze czynniki, oparte na szczegó owych walorach przyrodniczych miejsca (wi"zi z natur#) lub kapitale spo ecznym, posiadanym w danym miejscu (wi"zi spo eczne).
„czystego” przywi#zania do miejsca, rozumianego jako symboliczna przestrze! i przestrze! istotnych aktywno%ci danej osoby (Williams, Vaske, 2003).
Skala przywi!zania do miejsca Williamsa i Vaske’a (2003)
oparta jest na wskazanej dwuwymiarowej konceptualizacji przywi#zania do miejsca (Brown, 1987; Shumaker, Taylor, 1983; Williams, Patterson, Roggenbuck, Watson, 1992). W koncepcji tej wyró&niono wymiar to&samo%ci miejsca2
(place identity; Proshansky, 1978) oraz zale&no%ci od miejsca (Stokols, Shumaker, 1981). Oba wymiary s# ze sob# skorelowane, jednak analizy ich korelatów wskazuj# na ich tre%ciow# odr"bno%$ tych wymiarów (Jorgensen, Steadman, 2001, 2006).
Konstrukt to&samo%ci miejsca odzwierciedla „symbolicz-ne znaczenie miejsca jako repozytorium emocji i relacji, które nadaj# &yciu sens i cel” (Williams, Vaske, 2003, s. 831). Wymiar to&samo%ci miejsca wyra&a rol", jak# dla definiowania siebie odgrywaj# miejsce zamieszkania, dom i krajobraz okolicy, w której &yje dana osoba (Kyle, Jun, Absher, 2014). Clare Twigger-Ross i David Uzzell (1996) w definiowaniu to&samo%ci miejsca odwo ywali si" do teorii rozwoju to&samo%ci Glynis Breakwell (1992). W my%l tej teorii miejsce mo&e zosta$ zinternalizowane jak element konstruktu Ja, gdy staje si" podstaw# poczucia ci#g o%ci Ja w czasie, poczucia unikatowo%ci – odró&nialno%ci od innych osób, a tak&e gdy umo&liwia skuteczne i sprawne dzia ania oraz ukszta towanie pozytywnej samooceny. Internalizacja miejsca w struktur" to&samo%ci, zw aszcza osób zamieszkuj#cych w danym miejscu od urodzenia, jest bezpo%rednio zauwa&alna w swobodnych narracjach mieszka!ców miast (Mandal, 2013). Gerard Kyle i wspó -autorzy (2014) wykazali, &e wymiar ten jest centralnym elementem przywi#zania do miejsca i predyktorem zarówno afektywnego przywi#zania do miejsca, jak i zale&no%ci od miejsca. Osoby, które internalizuj# kategori" miejsca w struktur" swojego Ja, cz"%ciej formu uj# osobiste normy obni&aj#ce ich gotowo%$ do podejmowania antyekologicz-nych zachowa! (Hernández, Martìn, Ruiz, Hidalgo, 2010). Internalizacja miejsca w schemat Ja skutkuje równie& podejmowaniem aktywnych dzia a! na korzy%$ swojego otoczenia (Hummon, 1992; Lewicka, 2005). W badaniach polskich do pomiaru to&samo%ci miejsca stosowane s#
Skala to$samo%ci terytorialnej i Skala to$samo%ci Marii
Lewickiej (2012). W obu narz"dziach osoba badana wska-zuje, w jakim stopniu okre%lona kategoria przestrzeni (dzielnica, miejscowo%$, region, Europa) b#d' kategoria 2 W pracy przyj"to t umaczenie terminu place identity jako
to&sa-mo%$ miejsca. Odmienne propozycje nazewnictwa, np. „identyfikacja z miejscem”, nie oddaj# w pe ni znaczenia konstruktu, który wyra&a stopie! internalizacji „miejsca” w struktur" Ja jednostki.
spo eczna (kobieta lub m"&czyzna, cz onek rodziny) jest wa&na dla tego, kim si" czuje i kim jest. W odró&nieniu od wskazanej operacjonalizacji podskala to&samo%ci miejsca w kwestionariuszu Williamsa i Vaske’a (2003) obejmuje pozycje wyra&aj#ce wprost poziom w #czenia miejscowo%ci w swoje Ja, przywi#zania i identyfikacji z miejscowo%ci#, poczucie, &e miejscowo%$ jest cz"%ci# Ja, &e poznanie miejscowo%ci pozwala na zrozumienie zamieszkuj#cej j# osoby. Tak operacjonalizowany to&samo%ciowy aspekt przywi#zania zdaje si" odró&nia$ zarówno od obecnego w polskim instrumentarium sposobu badania to&samo%ci miejsca (poprzez okre%lanie relatywnej istotno%ci kryterium zamieszkiwania w miejscowo%ci wobec kryteriów innego typu i skali), jak i od emocjonalnego aspektu przywi#zania. Skala Przywi#zania do Miejsca (Lewicka, 2010), odno-sz#c si" do emocji odczuwanych wobec niego – t"sknoty, poczucia bezpiecze!stwa, obco%ci, a tak&e motywacji do anga&owania si" w sprawy miejsca – pozwala na ocen" afek-tywnego aspektu przywi#zania do miejsca, który jest przez niektórych badaczy w #czany do konstruktu identyfikacji (por. Raymond i in., 2010). W opracowywanym narz"dziu to&samo%$ miejsca ma charakter emocjonalny i poznawczy (por. Jorgensen, Stedman, 2001). Przygotowanie polskiej wersji tej podskali umo&liwi zatem dokonanie pomiaru odmiennego od obecnie stosowanych aspektów przywi#-zania do miejsca – refleksyjnego i poznawczego elementu postawy wobec miejsca, okre%laj#cego stopie! w #czenia go w Ja jednostki.
Wymiar zale&no%ci od miejsca odnosi si" za% do roli miejsca w stwarzaniu mo&liwo%ci oraz warunków u a-twiaj#cych osi#ganie przez osob" w asnych celów i reali-zacj" po&#danych dzia a! (Williams, Vaske, 2003). Daniel Stokols i Sally Shumaker (1981) wyró&nili dwa aspekty zale&no%ci od miejsca: jako%$ miejsca pod wzgl"dem dost"pno%ci spo ecznych i fizycznych zasobów pomocnych w osi#ganiu celów oraz poziom porównania aktualnego miejsca z innymi, potencjalnymi miejscami zamieszkania pod wzgl"dem dost"pno%ci zasobów i mo&liwo%ci reali-zacji swoich celów. Grace Pretty, Heather Chipuer i Paul Bramston (2003) rozpatrywali zale&no%$ od miejsca jako wypadkow# mo&liwo%ci realizowania ró&nych czynno%ci w danym miejscu, ocen" jako%ci miejsca oraz jego jako%ci w porównaniu z innymi. W swobodnych narracjach miesz-ka!ców miast zauwa&alne s# takie funkcje miasta, jak: umo&liwianie rozwoju osobistego, zaspokajania potrzeb spo ecznych, pracy, nauki, rozrywki, wypoczynku i kultury, a tak&e zapewnianie dost"pno%ci do zró&nicowanych us ug (Kyle i in., 2004; Mandal, 2013). Zale&no%$ od miejsca jest skorelowana z d ugo%ci# zamieszkiwania w danej okolicy, wiedz# o niej oraz podejmowaniem pracy w jej obr"bie, nie zale&y natomiast od relacji z rodzin# w miejscu
zamieszkania (Raymond i in., 2010). Zale&no%$ od miejsca, jako sk adnik przywi#zania do miejsca, jest tak&e skore-lowana z satysfakcj# z przebywania w danym miejscu oraz, za jej po%rednictwem, z gotowo%ci# do podejmowa-nia zachowa! pro%rodowiskowych (Ramkissoon, Smith, Weiler, 2013). Aspekt zale&no%ci od miejsca wydaje si" nieuwzgl"dniany w polskoj"zycznym instrumentarium badawczym psychologii przywi#zania do miejsca. Prace nad przygotowaniem miary tego wymiaru przywi#zania wydaj# si" zatem zasadne.
Si " i form" przywi#zania do miejsca wyznaczaj# czynniki socjodemograficzne, spo eczne i fizyczno-%rodowiskowe (Lewicka, 2010, 2011b). Socjodemograficznymi predykto-rami przywi#zania do miejsca s# d ugo%$ zamieszkiwania w danym miejscu, wiek, status spo eczny, wykszta cenie, w asno%$ domu, wielko%$ spo eczno%ci, mobilno%$ i posia-danie dzieci. D ugo%$ zamieszkiwania w danym miejscu koreluje zarówno z silniejsz# to&samo%ci# miejsca, jak i zale&no%ci# od niego (Hernández i in., 2007; Raymond i in., 2010; Williams i in., 1992), nale&y jednak zauwa&y$, &e nie-które badania empiryczne nie potwierdzaj# tych zale&no%ci (Stedman, 2002). Internalizacja miejsca w to&samo%$ wzra-sta wraz z wiekiem (Jorgensen, Stedman, 2006; Lewicka, 2008) jako wynik procesu psychicznego „inwestowania” w relacj" z miejscem (Giuliani, Feldman, 1993) oraz prze-&ywania w danym miejscu istotnych &yciowych wydarze! (Manzo, 2005). Wykazano, &e kobiety przejawiaj# nieco wy&szy poziom to&samo%ci miejsca ni& m"&czy'ni (Anton, Lawrence, 2014; Mandal, Latusek, 2015). Przywi#zanie do miejsca jest tak&e zale&ne od poziomu wykszta cenia oraz od liczby zamieszkiwanych miejsc i cz"sto%ci prze-prowadzek (Lewicka, 2011b). Osoby lepiej wykszta cone silniej internalizowa y miejsce w swój schemat Ja i by y bardziej aktywnymi mieszka!cami, natomiast osoby s abiej wykszta cone cz"%ciej by y przywi#zane do miejsca w spo-sób mniej refleksyjny. Osoby o s abszym przywi#zaniu do miejsca cz"%ciej zmienia y swoje miejsce zamieszkania, #cznie z przenoszeniem si" do innych miast. W asno%$ zajmowanego mieszkania wi#&e si" z wy&szym stopniem przywi#zania do miejsca (Brown, Perkins, Brown, 2003). Do spo ecznych predyktorów przywi#zania do miejsca zalicza si" relacje z s#siadami i spo eczno%ciami lokalny-mi oraz poczucie bezpiecze!stwa. Silne zaanga&owanie w nieformalne relacje spo eczne, rozleg o%$ i efektywno%$ wi"zi s#siedzkich koreluj# z silniejszym przywi#zaniem do miejsca (Bonaiuto i in., 1999; Lewicka, 2010). Silniejsze przywi#zanie do miejsca przejawiaj# osoby mieszkaj#ce w miejscu, w którym si" urodzi y i w którym mieszkaj# ich przodkowie (Anton, Lawrence, 2014; Hay, 1998; Hummon, 1992). Dodatnim predyktorem przywi#zania do miejsca jest równie& poczucie bycia bezpiecznym w swoim
miejscu zamieszkania (Brown i in., 2003). W analizach Marina Bonaiuta, Ferdinanda Fonrary i Mirilii Bonnes (2006) w%ród fizycznych predyktorów przywi#zania do miejsca wskazano g"sto%$ zabudowy, estetyk" budynków, wysoko%$ zabudowy, jako%$ sieci drogowej i obecno%$ terenów zielonych (por. Bonaiuto i in., 1999). Wi"ksza g"sto%$ i wysoko%$ zabudowy, brak terenów zielonych oraz s aba jako%$ tras drogowych pogarsza y przywi#zanie do miejsca (por. Gifford, 2007; Lewicka, 2010).
C
ELEIHIPOTEZYCelem prowadzonych bada! by o przygotowanie polskiej wersji Skali przywi!zania do miejsca (Williams, Vaske, 2003). Powszechno%$ stosowania tego narz"dzia, jego klarowna struktura wewn"trzna, potwierdzona trafno%$ teoretyczna (tre%ciowa i kryterialna) oraz atwo%$ aplikacji w procedurach badawczych przemawiaj# za zasadno%ci# podj"cia prac nad jego adaptacj# do warunków polskich. W ramach realizacji tego celu weryfikowano struktur" wewn"trzn# skali oraz analizowano jej podstawowe w a%-ciwo%ci psychometryczne. Spodziewano si", &e polska wersja skali, podobnie jak wersja oryginalna, b"dzie mia a struktur" dwuczynnikow#, obejmuj#c# wzajemnie ze sob# skorelowane czynniki to&samo%ci miejsca oraz zale&no%ci od miejsca. Przeprowadzono tak&e analiz" trafno%ci kryterialnej skali poprzez weryfikacj" zwi#zków wymiarów to&samo-%ci miejsca oraz zale¬o&samo-%ci od miejsca z potwierdzonymi predyktorami przywi#zania do miejsca. Spodziewano si", &e wyniki w obu wymiarach b"d# pozytywnie skorelowane z wiekiem, d ugo%ci# zamieszkiwania w miejscu, faktem urodzenia si" w danym miejscu oraz wysokim poczuciem bezpiecze!stwa w okolicy, negatywnie za% – z liczb# przeprowadzek w historii &ycia, mieszkaniem w wy&szej zabudowie oraz wynajmowaniem mieszkania. Postawiono tak&e hipotez", &e to&samo%$ miejsca, ale nie zale&no%$ od miejsca, b"dzie zwi#zana z histori# zamieszkania innych krewnych w tym samym miejscu.
M
ETODAGrupa badana
Badania prowadzono w grupie 620 osób (329 kobiet i 291 m"&czyzn) w wieku od 18 do 72 lat (M = 27,04;
SD = 10,66). Pos u&ono si" metod# snow ball. Badania
mia y charakter bezpo%redniego kontaktu osobistego, nie wykonywano ich drog# internetow#. Najwi"cej badanych mia o wykszta cenie %rednie (72,13%), kolejno wy&sze (23,44%), najmniej za% wykszta cenie zawodowe lub pod-stawowe (4,43%). Osoby badane zamieszkiwa y zró&nico-wane pod wzgl"dem wielko%ci miejscowo%ci województw: %l#skiego, dolno%l#skiego i ma opolskiego. Mieszka!cy wsi stanowili 11,81% grupy badanej, mieszka!cy miast do
100 tys. – 32,36%, mieszka!cy miast od 100 do 500 tys. – 53,72%, a mieszka!cy miast powy&ej 500 tys. – 2,10%. D ugo%$ zamieszkiwania w danych miejscach wynosi a od 1 miesi#ca do 72 lat (M = 18,80; SD = 11,31).
Narz dzia
Skala przywi zania do miejsca (Williams, Vaske, 2003) w t umaczeniu w asnym. Skala obejmuje 12 pozycji oce-nianych na skali siedmiostopniowej (1 – stwierdzenie
zupe nie niecharakterystyczne dla mnie; 7 – stwierdzenie bardzo charakterystyczne dla mnie). W instrukcji metody
osoba badana jest proszona o podanie miejsca swojego zamieszkania i o to, aby czytaj#c poszczególne pozycje skali, podstawia$ nazw" swojej miejscowo%ci w miejsce znaku „X”, umieszczonego we wszystkich stwierdzeniach. Sze%$ pozycji skali s u&y do pomiaru to&samo%ci miejsca (np. „Czuj", &e X jest cz"%ci# mnie”, „X jest dla mnie wyj#tkowe”) oraz zale&no%ci od miejsca (np. „X jest najlep-szym miejscem, aby robi$ to, co lubi"”, „To, co robi" w X, jest dla mnie wa&niejsze od tego, co robi" gdzie indziej”).
T umaczenie skali zosta o dokonane w zespole trzech psychologów i geografa, zajmuj#cych si" zagadnieniami przywi#zania do miejsca oraz pos uguj#cych si" j"zykiem angielskim w sposób bieg y. Uzgodniona wersja j"zykowa
zosta a nast"pnie zweryfikowana pod wzgl"dem stylistycz-nym przez anglist" i polonist".
Ankieta danych socjodemograficznych. Osoby badane
by y proszone o podanie podstawowych informacji demo-graficznych, które obejmowa y ich p e$, wiek, d ugo%$ zamieszkiwania w miejscowo%ci, histori" przeprowadzek (0 – nie; 1 – tak) oraz wiek, w którym byli badani przenosili si" do nowych miejsc. Badano tak&e, czy w miejscowo%ci mieszkaj# przodkowie osoby badanej (rodzice i dziadko-wie; 0 – nie; 1 – tak), czy dom lub mieszkanie, w którym zamieszkuj#, jest ich w asno%ci# (0 – nie; 1 – tak) lub jest przez nich wynajmowany/e (0 – nie; 1 – tak). Proszono o ocen" wysoko%ci zabudowy, w której mieszkaj# (1 – dom
jednorodzinny; 2 – kamienica; 3 – blok do 4 pi(ter; 4 – blok powy$ej 4 pi(ter), a tak&e o ocen" poczucia bezpiecze!stwa
w swojej okolicy (od 1 – niebezpieczna do 7 – bezpieczna). Proszono tak&e o wskazanie miejscowo%ci urodzenia.
W
YNIKIAnaliza struktury wewn trznej Skali przywi zania do
miejsca
Statystyki opisowe pozycji Skali przywi!zania do
miejs ca zamieszono w tabeli 1. Odpowiedzi w pozycjach
Tabela 1
Charakterystyki psychometryczne pozycji polskiej wersji Skali przywi!zania do miejsca (Williams, Vaske, 2003)
Pozycja/Skala M (SD) Ocena
parametrua
s.e. T
To samo!" miejsca (# = 0,93) 3,99 (1,58)
01. Czuj , !e X jest cz "ci# mnie. 4,10 (1,80) 1,55 0,04 36,37***
03. X jest dla mnie wyj#tkowe. 4,21 (1,80) 1,61 0,05 34,50***
05. Silnie identyÞkuj si z X. 3,94 (1,88) 1,70 0,04 42,16***
07. Jestem bardzo przywi#zany do X. 4,20 (1,86) 1,76 0,04 46,48***
09. Gdy jeste" w X, dowiadujesz si , kim jestem. 3,21 (1,77) 1,43 0,05 28,50***
11. X wiele dla mnie znaczy. 4,27 (1,85) 1,67 0,04 42,35***
Zale no!" od miejsca (# = 0,90) 3,44 (1,45)
02. X jest najlepszym miejscem, aby robi$ to, co lubi . 3,68 (1,70) 1,37 0,05 28,86***
04. %adne inne miejsce nie mo!e si równa$ z X. 3,28 (1,80) 1,57 0,05 33,70***
06. Czuj si najlepiej, b d#c w X, ni! gdzie" indziej. 3,88 (1,84) 1,56 0,05 32,73***
08. To, co robi w X, jest dla mnie wa!niejsze od tego, co robi gdzie indziej. 3,35 (1,77) 1,45 0,05 30,02*** 10. Nie ma drugiego takiego miejsca, w którym móg&bym robi$ to, co robi w X. 3,02 (1,78) 1,51 0,05 29,38*** 12. To, co robi w X, móg&bym robi$ z przyjemno"ci# tylko w miejscu podobnym
do niego.
3,45 (1,80) 1,38 0,05 25,48***
a Model budowano na macierzy kowariancji, dlatego oceny parametrów ( adunki czynnikowe) odzwierciedlaj# wspó czynniki regresji mi"dzy
zmiennymi obserwowalnymi a czynnikami; *** p < 0,001. +ród o: tabele 1–4 – opracowanie w asne.
przygotowanej skali nie mia y wielowymiarowego rozk adu normalnego, Ws Shapiro–Wilka , 0,94; p < 0,001; wspó -czynnik kurtozy wielowymiarowej Mardii = 49,02, dlatego weryfikacj" dwuczynnikowej struktury skali z inter korelacj# czynników przeprowadzono za pomoc# kon firmacyjnej analizy czynnikowej wykonanej metod# nieobci#&onej estymacji asymptotycznie niezale&nej od rozk adu
(asymp-totic distrubution free; Benson; Fleishman, 1994; Curran,
West; Finch, 1996). Analizy przeprowadzono w pakiecie Statistica 10.
-adunki czynnikowe dla pozycji nale&#cych do podskal to&samo%ci miejsca oraz zale&no%ci od miejsca by y dodat-nie i wysoko istotne statystyczdodat-nie, Ts > 25,48; ps < 0,001. Wska'niki rzetelno%ci (spójno%ci wewn"trznej) obu pod-skal by y bardzo dobre, 0,90 ) #s ) 0,93. Obie podpod-skale, zgodnie z przewidywaniami, by y pozytywnie ze sob# skorelowane, r(616) = 0,84; p < 0,001. Ogólny wska'nik przywi#zania do miejsca mia wysok# rzetelno%$, # = 0,95. Indeksy dopasowania modelu dwuczynnikowego ze sko-relowanymi czynnikami maj# warto%ci, które pozwalaj# na stwierdzenie dobrego dopasowania, RMSEA , 0,08 (*2/df < 4,60; GFI > 0,90). Warto%ci wska'ników
dopa-sowania w bie&#cym badaniu s# równie& zbli&one do uzyskiwanych przez autorów oryginalnego narz"dzia, co przemawia za akceptacj# dwuczynnikowej struktury przy-gotowanej polskiej wersji Skali przywi!zania do miejsca (Williams, Vaske, 2003).
Dodatkowo przeprowadzono porównanie oczekiwanego modelu struktury skali, zawieraj#cego dwa skorelowane czynniki (to&samo%$ miejsca i zale&no%$ od miejsca), z konkurencyjnym modelem jednoczynnikowym (zawie-raj#cym ogólny czynnik przywi#zania do miejsca). Wyniki porówna! zawarto w tabeli 2.
Przeprowadzone analizy wykaza y, &e model z dwoma skorelowanymi czynnikami to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca jest lepiej dopasowany do danych ni& model jednoczynnikowy, +*2(1) = 63,80; p < 0,001 (por. te&
kryteria informacyjne Akaike’a dla obu modeli).
Analiza ró&nic %rednich uzyskiwanych przez badanych w podskalach to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miej-sca wykaza a, &e osoby badane mia y wy&szy poziom to&samo%ci miejsca (M = 3,99; SD = 1,58), w porów-naniu z zale&no%ci# od miejsca (M = 3,44; SD = 1,45),
F(1, 616) = 239,65; p < 0,001; ,p2 = 0,28. Wyniki te
s# zbie&ne z dotychczasowymi badaniami, w których systematycznie wykazywano istotne statystycznie ró&nice w poziomie to&samo%ci miejsca w porównaniu z zale&no%-ci# od miejsca (Jorgensen, Stedman, 2001; Raymond i in., 2010; Willams, Vaske, 2003).
Analiza trafno!ci kryterialnej przywi"zania do miejsca
Trafno%$ kryterialn# Skali przywi!zania do miejsca weryfikowano z wykorzystaniem analizy korelacji oraz testów istotno%ci ró&nic. Na podstawie przeprowadzonej w cz"%ci teoretycznej dyskusji uwarunkowa! i korelatów przywi#zania do miejsca spodziewano si", &e wyniki na wymiarach to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca b"d# pozytywnie skorelowane z wiekiem, sta&em zamieszkiwania w miejscu, faktem urodzenia si" w danym miejscu, wyso-kim poczuciem bezpiecze!stwa w okolicy oraz zamiesz-kiwaniem w tej samej miejscowo%ci krewnych (rodziców i dziadków), negatywnie za% – z liczb# przeprowadzek w historii &ycia, mieszkaniem w wy&szej zabudowie oraz wynajmowaniem mieszkania. Ponadto spodziewano si", &e kobiety b"d# prezentowa y nieco wy&szy poziom to&samo%ci miejsca ni& m"&czy'ni. Wyniki przeprowadzonych analiz przedstawiono w tabelach 3 i 4.
Wiek i sta# zamieszkania a przywi"zanie do miejsca.
Wiek osób badanych korelowa istotnie statystycznie z zale&no%ci# od miejsca, r(617) = 0,19; p < 0,001, nato-miast nie by istotnie zwi#zany z wymiarem to&samo%ci miejsca, r(616) = 0,04; p < 0,29. Sta& zamieszkania w miej-scowo%ci korelowa dodatnio z oboma wymiarami przy-wi#zania: to&samo%ci# miejsca, r(610) = 0,17; p < 0,001, Tabela 2
Wska-niki dopasowania modeli struktury Skali przywi!zania do miejsca
Model $2 $2/df %$2 RMSEA [90% CI] GFI AGFI Kryt. inf.
Akaike’a Model 1: 2 skorelowane czynniki 243,36*** 4,59 0,076 [0,07; 0,09] 0,908 0,865 0,480 Model 2: 1 czynnik ogólny 307,16*** 5,69 0,089 [0,08; 0,10] 0,884 0,832 0,581 Model 1 – Model 2 63,80*** *** p < 0,001.
Tabela 3
Wyniki analizy trafno%ci teoretycznej Skali przywi!zania do miejsca w zakresie zmiennych kryterialnych: urodzenia si( w miejscowo%ci, historii przeprowadzek, zamieszkiwania krewnych w tej samej miejscowo%ci oraz stosunku w asno%ciowego w miejscu zamieszkania
To!samo"$ miejsca Zale!no"$ od miejsca
M SD t d Cohena M SD t d Cohena
Miejsce urodzenia a miejsce zamieszkania
to samo 4,09 1,43 –1,26*** –0,11 3,45 1,40 –0,30* –0,03
odmienne 3,91 1,62 3,49 1,50
Historia przeprowadzek tak 3,85 1,58 –2,15*** –0,19 3,48 1,46 –0,06* < 0,01
nie 4,15 1,49 3,47 1,46
Zamieszkiwanie rodziców w tej samej miejscowo"ci
tak 4,07 1,52 –2,64*** –0,27 3,47 1,46 –0,11* –0,01
nie 3,64 1,60 3,45 1,46
Zamieszkiwanie dziadków w tej samej miejscowo"ci
tak 4,23 1,54 –3,74*** –0,33 3,61 1,47 –2,16* –0,19
nie 3,71 1,54 3,33 1,43
W&asno"$ domu lub mieszkania tak 4,07 1,53 2,53*** –0,26 3,51 1,46 –1,29* –0,14
nie 3,66 1,62 3,31 1,51 Wynajmowanie domu lub mieszkania tak 3,67 1,54 –1,94*** –0,24 3,31 1,49 –1,06* –0,13 nie 4,05 1,56 3,50 1,48 480 ) N ) 619. * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001. Tabela 4
Zmienne socjodemograficzne a wyniki w Skali przywi!zania do miejsca
To!samo"$ miejsca Zale!no"$ od miejsca
M SD M SD
Wykszta&cenie podstawowe i zawodowe 5,30 1,22 5,12 1,10
"rednie 4,04 1,53 3,41 1,43
policealne i wy!sze 3,57 1,62 3,19 1,35
F(2, 607) 15,49*** 22,03***
&p2 0,05 0,07
Wielko"$ miejscowo"ci wie" 4,30 1,77 3,73 1,67
do 100 tys. 4,01 1,61 3,46 1,51 101–500 tys. 3,92 1,50 3,38 1,35 powy!ej 500 tys. 3,36 1,51 3,19 1,42 F(3, 613) 1,86 1,31 &p2 0,009 0,006 609 ) N ) 616. *** p < 0,001.
oraz zale&no%ci# od miejsca, r(610) = 0,14; p < 0,001. Zale&no%ci te s# jednak s abe, r2 ) 0,036.
Miejsce urodzenia a przywi"zanie do miejsca. Nie
stwierdzono istotnego statystycznie zró&nicowania w wyni-kach podskal to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca mi"dzy osobami, które urodzi y si" w zamieszkiwanej miejscowo%ci, a osobami, które urodzi y si" w innym miejscu, ts < 1,25; r(502) = 0,05.
Poczucie bezpiecze$stwa w okolicy a przywi"zanie do miejsca. Poczucie bezpiecze!stwa okaza o si"
istot-nym, dodatnim korelatem zarówno to&samo%ci miejsca,
r(495) = 0,27; p < 0,001, jak i zale&no%ci od miejsca, r(495) = 0,27; p < 0,001; r2 ) 0,07.
Historia przeprowadzek a przywi"zanie do miejsca.
W tabeli 3 przedstawiono wyniki analizy istotno%ci ró&nic %rednich podskal to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca mi"dzy osobami, które zmienia y miejsce zamieszkania lub zamieszkiwa y stale t" sam# miejscowo%$. Osoby, które nie przeprowadza y si" w ci#gu &ycia, mia y wy&szy poziom to&samo%ci miejsca ni& osoby, które zmienia y miejsce zamieszkania, t(500) = –2,15; p < 0,01; r(500) = 0,09. Po uwzgl"dnieniu poprawki Bonferroniego na porównania wielokrotne (p = 0,05 / 12 = 0,004) ró&nic" t" nale&a oby jednak uzna$ za nieistotn#. Wykonano dodatkow# analiz", uwzgl"dniaj#c liczb" przeprowadzek, których do%wiadczy y osoby badane. Stwierdzono istotne statystycznie zró&ni-cowanie w zakresie to&samo%ci miejsca mi"dzy osobami o ró&nej liczbie przeprowadzek, F(3, 500) = 3,71; p < 0,01;
,p2 = 0,02. W testach post hoc Bonferroniego wykazano,
&e osoby, które przeprowadza y si" w ci#gu &ycia dwa razy, mia y ni&szy poziom to&samo%ci miejsca (M = 3,53;
SD = 1,64), ni& osoby, które nigdy si" nie
y (M = 4,15; SD = 1,49; p < 0,03), oraz osoby, które przeprowadza y si" raz (M = 4,07; SD = 1,53; p < 0,09). Osoby przeprowadzaj#ce si" trzy i wi"cej razy nie ró&ni y si" istotnie od innych osób (M = 3,62; SD = 1,61). Dystans czasowy od ostatniej przeprowadzki nie korelowa istot-nie z to&samo%ci# miejsca, r(281) = –0,05; p < 0,43, ani z zale&no%ci# od miejsca, r(281) = 0,08; p < 0,17.
Zamieszkiwanie krewnych w miejscowo!ci a przy-wi"zanie do miejsca. Osoby, których krewni (rodzice
i dziadkowie) zamieszkiwali w tej samej miejscowo%ci, przejawia y wy&szy poziom to&samo%ci miejsca ni& osoby pozbawione rodzinnego zakorzenienia w miejscowo%ci. Ró&nice te by y istotne po uwzgl"dnieniu poprawki Bon -ferroniego i mia y umiarkowan# si ", d Cohena = <0,27; 0,33>; r = <0,13; 0,16>.
Stosunek w%asno!ciowy w miejscu zamieszkania a przy wi"zanie do miejsca. Przeprowadzone testy
istot-no%ci ró&nic wykaza y, &e osoby b"d#ce w a%cicielami domów lub mieszka! maj# wy&szy poziom to&samo%ci miejsca ni& osoby wynajmuj#ce lub pozostaj#ce w innym stosunku w asno%ciowym. Ró&nice te mia y umiarkowan# si ", d Cohena = <–0,24; 0,26>; r = < 0,12; 0,13>, nato-miast po uwzgl"dnieniu poprawki Bonferroniego stawa y si" nieistotne statystycznie.
Wysoko!& zabudowy a przywi"zanie do miejsca. Nie
wykazano istotnych ró&nic w poziomie to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca mi"dzy osobami zamieszkuj#cymi budynki o ró&nej wysoko%ci, Fs < 1,43; rs (486) < 0,02.
Zmienne socjodemograficzne a przywi"zanie do miej-sca. Kobiety i m"&czy'ni nie ró&nili si" od siebie w sposób
istotny statystycznie pod wzgl"dem to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca, .t. < 0,51. Wykazano natomiast istotne zró&nicowanie w zakresie to&samo%ci miejsca i zale&-no%ci od miejsca w zale&zale&-no%ci od poziomu wykszta cenia. Stosuj#c test post-hoc Bonfferoniego dowiedziono, &e osoby z wykszta ceniem zawodowym i podstawowym mia y istotnie wy&szy poziom to&samo%ci miejsca ni& osoby z wykszta ceniem %rednim, p < 0,001, i wy&szym, p < 0,001, natomiast osoby z wykszta ceniem %rednim – istotnie wy&szy ni& badani z wykszta ceniem wy&szym lub policealnym, p < 0,01. Osoby z wykszta ceniem podstawowym i zawodowym mia y równie& istotnie wy&szy poziom zale&no%ci od miejsca ni& osoby z wykszta ceniem %rednim, p < 0,001, i wy&szym,
p < 0,001. Ró&nice te pozostawa y istotne statystycznie,
gdy w modelu kontrolowano wiek i sta& zamieszkania. Nie zanotowano istotnych ró&nic pod wzgl"dem wielko%ci zamieszkiwanej miejscowo%ci, Fs < 1,86.
D
YSKUSJASkala przywi!zania do miejsca (Williams i Vaske, 2003)
jest jednym z najcz"%ciej stosowanych narz"dzi pomiaru przywi#zania do miejsca. Stosowanie jej w badaniach po%wi"conych relacjom ludzi z tak ró&nymi przestrzenia-mi, jak miejsca turystyczne (Williams i in., 1992), tereny rekreacyjne w miejscach zamieszania, np. parki miejskie (Kyle i in., 2004), miasta urodzenia (Nanistova, 1998) i spo eczno%ci lokalne (Vorkinn, Riese, 2001), przekonuje o du&ej elastyczno%ci Skali przywi!zania do miejsca oraz odtwarzalno%ci proponowanej w niej struktury przywi#-zania w odniesieniu do wielu typów miejsc (Tuan, 1987). Wszechstronno%$ zastosowania skali oraz wielokrotnie potwierdzona w badaniach mi"dzynarodowych trafno%$ tego narz"dzia pozwalaj# uzna$, &e przygotowanie jego polskiej wersji jest zasadne.
W przeprowadzonych badaniach przygotowano polsk# wersj" j"zykow# Skali przywi!zania do miejsca, a nast"pnie przebadano z jej u&yciem grup" mieszka!ców miast i miej-scowo%ci o ró&nej wielko%ci (od wsi po miasta z ludno%ci# powy&ej 500 tys. mieszka!ców). Przeprowadzone analizy potwierdzi y dwuczynnikow# struktur" narz"dzia, obej-muj#c# czynnik to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miej-sca. Oba wymiary s# uznawane za podstawowe elementy przywi#zania do miejsca (Brown, Raymond, Corcoran, 2015). Wykazano, &e obie podskale odznaczaj# si" wysok# rzetelno%ci# oraz koreluj# w przewidywany sposób z wybra-nymi zmienwybra-nymi demograficzwybra-nymi i kryterialwybra-nymi (sta&em zamieszkiwania w miejscowo%ci, poczuciem bezpiecze!-stwa, wykszta ceniem), co pozwala na potwierdzenie ich trafno%ci w warunkach polskich.
W badaniach wykazano równie& odr"bno%$ konstruk-tów to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca, poprzez ukazanie odmiennej struktury zale&no%ci mi"dzy oboma wymiarami przywi#zania do miejsca a analizowanymi kryteriami. Osoby &yj#ce w miejscowo%ciach zamieszki-wanych przez przedstawicieli poprzednich pokole! swojej rodziny (rodziców i dziadków) przejawia y wy&szy poziom to&samo%ci miejsca ni& osoby, które nie prezentowa y tego typu zakorzenienia w miejscowo%ci. W podobny sposób na poziom przywi#zana do miejsca wp ywa a historia przepro-wadzek. Osoby cz"%ciej przeprowadzaj#ce si" mia y ni&szy poziom to&samo%ci miejsca. Historia przeprowadzek nie wp ywa a natomiast na poziom zale&no%ci od miejsca. Mia o to zwi#zek prawdopodobnie z tym, &e po przeprowadzce, w nowym miejscu, ludzie mieli odpowiednie mo&liwo%ci nauki, pracy itd.
Uzyskane wyniki przemawiaj# za definiowaniem to& -samo%ci miejsca jako sk adnika to&-samo%ci jednostki, a zale&no%ci od miejsca – jako instrumentalnego, funk-cjonalnego zwi#zku z miejscem. W dalszych badaniach nale&a oby jednak precyzyjniej przeanalizowa$ ró&nice denotacyjne obu konstruktów. Przydatne przy tym b"dzie zbadanie trafno%ci zbie&nej i rozbie&nej przygotowanej skali poprzez zestawienie jej wyników z rezultatami uzyskanymi w pozosta ych polskoj"zycznych narz"dziach do badania przywi#zania do miejsca (Lewicka, 2012). Nale&a oby si" spodziewa$ silniejszego skorelowania Skali to$samo%ci
miejsca z afektywnym przywi#zaniem do miejsca (Skala przywi!zania do miejsca; Lewicka, 2010), zwi#zków
dodat-nich z podskal# miejsca zastanego i ujemnych z podskal# braku przywi#zania (Skala przywi!zania do miejscowo%ci; Lewicka, 2012), a tak&e z podskal# to&samo%ci lokalnej (Skala to$samo%ci; Lewicka, 2012). Z kolei dla potwier-dzenia trafno%ci skali zale&no%ci od miejsca nale&a oby sprawdzi$ jej zwi#zki ze wska'nikami mo&liwo%ci realizacji w asnych potrzeb w miejscu przywi#zania, zadowoleniem
z pracy w miejscu przywi#zania etc. Przewidywania te nale&y jednak zweryfikowa$ w procedurach prowadzo-nych w grupach badaprowadzo-nych o wi"kszym zró&nicowaniu pod wzgl"dem wieku i struktury zatrudnienia. Uzyskane w bie&#cych badaniach s abe si y niektórych z badanych efektów mog# bowiem wynika$ z przewagi osób w okresie wczesnej doros o%ci w badanej grupie. Osoby te, maj# stosunkowo krótki sta& zamieszkiwania w miejscowo%ci, cz"sto do%wiadczaj# sytuacji od #czenia miejsca zamiesz-kania od miejsca najsilniejszej aktywno%ci (np. siedziby uniwersytetu), prezentuj# równie& stosunkowo wi"ksze prawdopodobie!stwo braku przywi#zania do miejsca (place
-lessness) i alienacji od miejsca (Lewicka, 2010). Ujawnione
zwi#zki z istotnymi pre dyktorami przywi#zania mog y zatem mie$ s ab# si " z uwagi na ogólnie niewielki poziom przywi#zania do miejsca w grupie badanej. Jednocze%nie wyst#pienie istotnych zwi#zków mi"dzy wynikami osób badanych w podskalach to&samo%ci miejsca i zale&no%ci od miejsca a innymi istotnymi kryteriami (sta& zamiesz-kania, wykszta cenie, obecno%$ innych generacji w miej-scu zamieszkania etc.) potwierdza o kierunki zale&no%ci wykazywane w literaturze (Lewicka, 2012), a tym samym trafno%$ przygotowanego narz"dzi.
Przygotowana Skala przywi!zania do miejsca jest na -rz"dziem stosunkowo krótkim (zawiera 12 twierdze!, analogicznie jak wersja oryginalna), co przek ada si" na niskie obci#&enie poznawcze osoby badanej oraz atwo%$ aplikacji skali w procedurach badawczych z u&yciem narz"dzi psychometrycznych do bada! grupowych oraz indywidualnych. Skala odznacza si" zadowalaj#cymi, wysokimi wska'nikami psychometrycznymi. Istotnym jej walorem jest mo&liwo%$ jej wykorzystywania do badania ró&nego rodzaju miejsc wa&nych dla cz owieka: miasta, dzielnicy, domu itd. Mo&liwe jest to dzi"ki twierdzeniom, w których miejsce jest oznaczone symbolem X, pod który zale&nie od instrukcji osoba badana mo&e „podstawia$” w umy%le dowolne miejsce. Po przeprowadzeniu dodat-kowych bada!, maj#cych na celu analiz" ekwiwalencji polskiej adaptacji Skali przywi!zania do miejsca wobec wersji skali wykorzystywanych w innych krajach, narz"dzie to mog oby równie& znale'$ zastosowanie w badaniach mi"dzykulturowych.
Polska wersja Skali przywi!zania do miejsca mo&e znale'$ zastosowanie zarówno w projektach badawczych z zakresu psychologii %rodowiskowej, geografii, urbanistyki czy pla-nowania przestrzennego, jak i w dzia aniach aplikacyjnych, zwi#zanych z zarz#dzaniem przestrzeni#, weryfikacj# metod promowania zachowa! pro%rodowiskowych w terenach chronionej przyrody oraz przygotowywaniem programów aktywizacji zachowa! obywatelskich i pro%rodowiskowych mieszka!ców miast i miejscowo%ci.
LITERATURA CYTOWANA
Altman, I., Low, S. M. (red.) (1992). Place attachment. New York, London: Plenum Press.
Anton, Ch. E., Lawrence, C. (2014). Home is where the heart is: The effect of place of residence on place attachment and com-munity participation. Journal of Environmental Psychology, 40, 451–461.
Benson, J., Fleischman, J. A. (1994). The robustness of maxi-mum likelihood and distribution-free estimators to non-nor-mality in confirmatory factor analysis. Quality and Quantity, 28, 117–136.
Bonaiuto, M., Aiello, A., Perugini, M., Bonnes, M., Ercolani, A. P. (1999). Multidimensional perception of residential environ-ment quality and neighbourhood attachenviron-ment in the urban envi-ronment. Journal of Environmental Psychology, 19, 331–352. Bonaiuto, M., Fornara, F., Bonnes, M. (2003). Indexes of per-ceived residential environment quality and neighbourhood attachment in urban environments: A confirmation study on the city of Rome. Landscape and Urban Planning, 65, 41–52. Bonaiuto, M., Fornara, F., Bonnes, M. (2006). Perceived residen-tial environment quality in middle- and low-extension Italian cities. Revue européenne de psychologie appliquée, 56, 23–34. Bonnes, M., Bonaiuto, M., Aiello, A., Perugini, M., Ercolani,
A. P. (1997). A transactional perspective on residential sa -tisfaction. W: C. Desprès, D. Pichè (red.), Housing surveys: Advances in theory and methods (s. 75–99). Québec, Canada: CRAD Université Laval.
Breakwell, G. M. (1992). Processes of self-evaluation: Efficacy and estrangement. W: G. M. Breakwell (red.), Social psycho-logy of identity and the self-concept (s. 35–55). Surrey: Surrey University Press.
Brown, B. B. (1987). Territoriality. W: D. Stokols, I. Altman (red.), Handbook of environmental psychology (s. 505–531). New York: Wiley.
Brown, B., Perkins, D. D., Brown, G. (2003). Place attachment in a revitalizing neighborhood: Individual and block levels of analysis. Journal of Environmental Psychology, 23, 259–271. Brown, G., Raymond, C. M. (2007). The relationship between
place attachment and landscape values: Toward mapping place attachment. Applied Geography, 27, 89–111.
Brown, G., Raymond, C. M., Corcoran, J. (2015). Mapping and measuring place attachment. Applied Geography, 57, 42–53. Canter, D. (1991). Understanding, assessing and acting in places:
Is an integrative framework possible? W: T. Gärling, G. Evans (red.), Environmental cognition and action: An integrated approach (s. 191–209). New York: Oxford University Press. Cheng, T. M., Wu, H. C. (2015). How do environmental
know-ledge, environmental sensitivity, and place attachment affect environmentally responsible behavior? An integrated approach for sustainable island tourism. Journal of Sustainable Tourism, 23, 557–576.
Chow, K., Healey, M. (2008). Place attachment and place identity: First-year undergraduates making the transition from home to university. Journal of Environmental Psychology, 28, 362–372.
Curran, P. J., West, S. G., Finch, J. F. (1996). The robustness of test statistics to nonnormality and specification error in con-firmatory factor analysis. Psychological Methods, 1, 16–29. Félonneau, M. L. (2004). Love and loathing of the city: Urba
-nophilia and urbanophobia, topological identity and perceived incivilities. Journal of Environmental Psychology, 24, 43–52. Fullilove, M. T. (1996). Psychiatric implications of displacement:
Contributions from the psychology of place. American Journal of Psychiatry, 153, 1516–1523.
Gifford, R. (2007). The consequences of living in high-rise build-ings. Architectural Science Review, 50, 2–17.
Giuliani, M. V. (2003). Theory of attachment and place attachment. W: M. Bonnes, T. Lee, M. Bonaiuto (red.), Psychological theo-ries for environmental issues (s. 137–170). Aldershot: Ashgate. Giuliani, M. V., Feldman, R. (1993). Place attachment in a deve -lopmental and cultural context. Journal of Environmental Psychology, 13, 267–274.
Hay, R. (1998). Sense of place in developmental context. Journal of Environmental Psychology, 18, 5–29.
Hernández, B., Hidalgo, M. C., Salazar-Laplace, M. E., Hess, S. (2007). Place attachment and place identity in natives and non-natives. Journal of Environmental Psychology, 27, 310–319. Hernández, B., Martìn, A. M., Ruiz, C., Hidalgo, C. M. (2010).
The role of place identity and place attachment in breaking environmental protection laws. Journal of Environmental Psychology, 30, 281–288.
Hummon, D. M. (1992). Community attachment. Local senti-ment and sense of place. W: I. Altman, S. M. Low (red.), Place attachment (s. 253–277). New York, London: Plenum Press. Jorgensen, B. S., Stedman, R. C. (2001). Sense of place as an
attitude: Lakeshore owners attitudes toward their properties. Journal of Environmental Psychology, 21, 233–248.
Jorgensen, B. S., Stedman, R. C. (2006). A comparative analy-sis of predictors of sense of place dimensions: Attachment to, dependence on, and identification with lakeshore properties. Journal of Environmental Management, 79, 316–327. Kaltenborn, B. P. (1997). Recreation homes in natural settings:
Factors affecting place attachment. Norsk Geografisk Tidsskrift, 51, 187–198.
Kyle, G. T., Jun, J., Absher, J. D. (2014). Repositioning identity in conceptualizations of human place bonding. Environment and Behavior, 46, 1018–1043.
Kyle, G. T., Mowen, A. J., Tarrant, M. (2004). Linking place pre -ferences with place meaning: An examination of the relation-ship between place motivation and place attachment. Journal of Environmental Psychology, 24, 439–454.
Lai, P. H., Kreuter, U. P. (2012). Examining the direct and indi-rect effects of environmental change and place attachment on land management decisions in the Hill Country of Texas, USA. Landscape and Urban Planning, 104, 320–328. Lalli, M. (1992). Urban-related identity: Theory, measurement,
and empirical fidings. Journal of Environmental Psychology, 12, 285–303.
Lewicka, M. (2005). Ways to make people active: The role of place attachment, cultural capital, and neighborhood ties. Journal of Environmental Psychology, 25, 381–395.
Lewicka, M. (2008). Place attachment, place identity, and place memory: Restoring the forgotten city past. Journal of Envi -ronmental Psychology, 28, 209–231.
Lewicka, M. (2010). What makes neighborhood different from home and city? Effects of place scale on place attachment. Journal of Environmental Psychology, 30, 35–51.
Lewicka, M. (2011a). On the varieties of people’s relationships with places: Hummon’s typology revisited. Environment and Behavior, 43, 676–709.
Lewicka, M. (2011b). Place attachment: How far have we come in the last 40 years? Journal of Environmental Psychology, 31, 207–230.
Lewicka, M. (2012). Psychologia miejsca. Warszawa: Wy daw-nictwo Naukowe Scholar.
Mandal, A. (2013). The city as a spatial and functional structure, and as a place having subjective meanings. Polish Journal of Applied Psychology, 11, 107–121.
Mandal, A., Latusek, A. (2015). Przywi#zanie do miejsca zamiesz-kania w biegu &ycia. Psychologia Rozwojowa, 20 (2), 73–88. Manzo, L. C. (2005). For better or worse: Exploring multi-ple dimensions of place meaning. Journal of Environmental Psychology, 25, 67–86.
Manzo, L. C., Perkins, D. D. (2006). Finding common ground: The importance of place attachment to community participa-tion and planning. Journal of Planning Literature, 20, 335–350. Mesch, G. S., Manor, O. (1998). Social ties, environmental per-ception and local attachment. Environment and Behavior, 30, 504–519.
Nanistova, E. (1998). The dimensions of the attachment to birth-place and their verification after the 40 years following the forced relocation. Sociologica, 30, 377–394.
Payton, M. A., Fulton, D. C., Anderson, D. H. (2007). Influence of place attachment and trust on civic action: A study at Sherburne National Wildlife Refuge. Society and Natural Resources, 18, 511–528.
Pretty, G. H., Chipuer, H. M., Bramston, P. (2003). Sense of place amongst adolescents and adults in two rural Australian towns: The discriminating features of place attachment, sense of community and place dependence in relation to place iden-tity. Journal of Environmetnal Psychology, 23, 273–287. Proshansky, H. M. (1978). The city and self-identity. Environment
and Behaviour, 10, 147–169.
Proshansky, H. M., Fabian, A. K., Kaminoff, R. (1983). Place--identity: Physical world socialization of the self. Journal of Environmental Psychology, 3, 57–83.
Ramkissoon, H., Smith, L. D. G., Weiler, B. (2013). Testing the dimensionality of place attachment and its relationships with place satisfaction and pro-environmental behaviours: A struc-tural equation modelling approach. Tourism Management, 35, 552–566.
Raymond, Ch. M., Brown, G., Weber, D. (2010). The measure-ment of place attachmeasure-ment: Personal, community, and environ-mental connections. Journal of Environenviron-mental Psychology, 30, 422–434.
Rishbeth, C., Powell, M. (2013). Place attachment and memo-ry: Landscapes of belonging as experienced post-migration. Landscape Research, 38, 160–178.
Rollero, C., De Piccoli, D. (2010). Does place attachment affect social well-being? Revue européenne de psychologie appli-quée, 60, 233–238.
Ryden, K. C. (1993). Mapping the invisible landscape: Folklore, writing, and the sense of place. Iowa City, IA: University of Iowa Press.
Scannell, L., Gifford, R. (2010). Defining place attachment: A tripartite organizing framework. Journal of Environmental Psychology, 30, 1–10.
Shamai, S. (1991). Sense of place: An empirical measurement. Geoforum, 22, 347–358.
Shumaker, S. A., Taylor, R. B. (1983). Toward a clarification of people-place relationships: A model of attachment to place. W: N. R. Feimer, E. S. Geller (red.), Environmental psychology: Directions and perspectives (s. 219–256). New York: Praeger. Stedman, R. C. (2002). Toward a social psychology of place.
Environment and Behavior, 34, 561–581.
Stokols, D., Shumaker, S. A. (1981). People in places: A trans-actional view of settings. W: J. Harvey (red.), Cognition, social behavior, and the environment (s. 441–488). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Trentelman, C. K. (2009). Place attachment and community attach-ment: A primer grounded in the lived experience of a commu-nity sociologist. Society and Natural Resources, 22, 191–210. Tuan, Y. F. (1987). Przestrze. i miejsce, t um. A. Morawi!ska.
Warszawa: Pa!stwowy Instytut Wydawniczy.
Twigger-Ross, C. L., Uzzell, D. L. (1996). Place and identity pro-cesses. Journal of Environmental Psychology, 16, 205–220. Vaske, J. J., Kobrin, K. C. (2001). Place attachment and
envi-ronmentally responsible behavior. Journal of Environmental Education, 32, 16–21.
Vorkinn, M., Riese, H. (2001). Environmental concern in a local context. The significance of place attachment. Environment and Behavior, 33, 249–263.
Williams, D. R., Patterson, M. E. (2008). Place, leisure, and well-being. W: J. Eyles, A. Williams (red.), Sense of place, health, and quality of live (s. 105–119). England, Hempshire: Ashgate Publishing.
Williams, D. R., Patterson, M. E., Roggenbuck, J. W., Watson, A. E. (1992). Beyond the commodity metaphor: Examining emotional and symbolic attachment to place. Leisure Sciences, 14, 29–46.
Williams, D. R., Roggenbuck, J. W. (1989). Measuring place attachment: Some preliminary results. Paper presented at the NRPA Symposium on Leisure Research. San Antonio, Texas. Williams, D. R., Vaske, J. J. (2003). The measurement of place
attachment: Validity and generalizability of a psychometric approach. Forest Science, 49, 830–840.
Zenker, S., Rütter, N. (2014). Is satisfaction the key? The role of citizen satisfaction, place attachment and place brand attitude on positive citizenship behavior. Cities, 38, 11–17.
Place Attachment Scale – Validation of the Polish adaptation
of The Measure of Place Attachment
by D. Williams and J. Vaske (2003)
Alan Mandal
1, Marcin Moro!
21 Faculty of Earth Sciences, University of Silesia in Katowice 2 Faculty of Pedagogy and Psychology, University of Silesia in Katowice
A
BSTRACTThe article presents the procedure of preparation of the Polish version of the Measure of Place Attachment by D. Williams and J. Vaske (2003). Items of the original scale were translated into Polish by a team of geographers and psychologists, working in the field of place attachment and proficient in English. The Polish version of the Measure of Place Attachment was administered to a group of 620 persons (291 males and 329 females), residing in places of different size, and information on socio demographic, social and physical variables, known to be associated with place attachment (i.e. age, gender, education, length of residence, number of residence moves, family rootedness, sense of safety, ownership of dwelling, type of building), were collected. The two-factorial structure of the Place Attachment Scale (Place identity and Place Dependence) was confirmed. Both subscales have high reliability, # ( 0,88, and the general score of the scale is also reliable,
# = 0,95. Correlations between socio demographic, social and physical variables, place identity and place
dependence confirmed the theoretical validity of the Polish adaptation of the scale. Key words: place attachment, place identity, place dependence, Place Attachment Scale
Z o&ono: 28.03.2015
Z o&ono poprawiony tekst: 15.05.2015 Zaakceptowano do druku: 02.10.2015
