251
Copyright 2013 Psychologia Spo ecznaDyfuzyjny wp yw emocji
(automatycznych vs. reßeksyjnych)
na formu owanie s!dów
Kamil Imbir
1, Maria Jarymowicz
21 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Wydzia Stosowanych Nauk Spo ecznych 2 Uniwersytet Warszawski, Wydzia Psychologii
Badania w nurcie poznania spo ecznego wykazuj!, "e emocje z nieu#wiadamianego $ród a mog! mie% wp yw na przetwarzanie informacji dotycz!cych niezwi!zanych z tym $ród em elementów sytuacji. Prezentowana praca oparta jest na za o"eniu, "e taki dyfuzyjny charakter maj! tylko niektóre emocje. Ró"nicujemy je na emocje o genezie automatycznej (pojawiaj!ce si& przed jakimkolwiek namys em) i reßeksyjnej (gdy to namys i ocena wyznaczaj! emocje). Przyj&li#my, "e dyfuzyjny charakter maj! emocje automatyczne, a emocje reßeksyjne, jako specyÞcznie powi!zane z ocenianymi elementami sytuacji, nie maj! globalnego wp ywu na oceny elementów towarzysz!cych. Artyku odwo uje si& do opublikowanych danych spójnych z tym za o"eniem (z u"yciem testu Stroopa i testu Antysakkad), a prezentuje dane uzyskane w warunkach eksponowania bod$ców emotywnych podprogowych. Dla wzbudzania emocji u"yto s ów odnosz!cych si& do emocji automatycznych (jak wstr!t) vs. reßeksyjnych (jak duma) – eksponowanych przez 32 ms. Po nich pojawia y si& japo'skie znaki jako neutralne bod$ce docelowe. Okaza o si&, "e oceny neutralnych bod$ców by y istotnie bardziej negatywne po ekspozycji s ów negatywnych ni" po ekspozycji s ów pozytywnych, ale tylko w przypadku, gdy eksponowane podprogowo s owa odnosi y si& do emocji automatycznych. W przy-padku s ów odnosz!cych si& do emocji reßeksyjnych efekt taki nie wyst!pi .
S owa kluczowe: afekty pierwotne i wtórne, dyfuzyjno"# warto"ciowania, paradygmat afektywnego poprze-dzania
Emocje bywaj! dyfuzyjne – co polega na „rozlewaniu si&” afektu wywo anego przez okre#lony bodziec na inne bod$ce (Zajonc, 1980/1985). Dyfuzyjno#% emocji mo"na sobie wyobrazi% przez analogi& do procesu Þ zycznego o tej samej nazwie. Dyfuzja polega na swobodnym ruchu cz!steczek w roztworze. O jej istnieniu mo"emy si& prze-kona%, wkraplaj!c ma ! ilo#% atramentu do szklanki wody. Pocz!tkowo atrament widoczny jest tylko w miejscu,
w którym go umie#cili#my, jednak ju" po chwili barwa rozprzestrzenia si& w ca ej obj&to#ci wody. Dyfuzyjno#% emocji ma znaczenie dla regulacji funkcjonowania. W du-"ej mierze chodzi o funkcje adaptacyjne, gdy dokonuje si& szybkie dekodowanie znaczenia ca ej sytuacji, bez konieczno#ci ró"nicowania i analizowania roli poszcze-gólnych sk adowych (Plutchik, 1980). Jednak w sytuacji, gdy wa"ne jest selektywne spostrzeganie ró"nych ele-mentów danego stanu rzeczy, bezwolne przypisywanie im takiej samej warto#ci mo"e by% wysoce destruktywne. Dane psychologiczne i neurobiologiczne wskazuj! skutki w postaci automatycznego wp ywu w asnego nastroju czy potrzeb na ukierunkowanie uwagi, stosunek do innych ludzi lub wp ywu afektu wobec wroga na ocen& jego pra-cy, jego urody czy jego dzieci (Chen, Bargh, 1997/1998; Gory'ska, Ledzi'ska, Zajenkowski, 2011; Greenwald, Banaji, 1995; Isen, 1990; Jarymowicz, 2006; Kola'czyk, Kamil K. Imbir, Wydzia Stosowanych Nauk Spo ecz nych;
Aka-demia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzego rzewskiej, e-mail: kamil.imbir@gmail.com
Maria T. Jarymowicz, Wydzia Psychologii; Uniwersytet War-szawski, ul. Szcz&#liwicka 40, 02-353 Warszawa.
Badania by y realizowane dzi&ki Þ nansowaniu ze #rodków gran-towych MNiSW nr projektu: N N106 059837, umowa nr 0598/B/ H03/2009/37 oraz ze #rodków PO KL Kolegium MISMaP Nr umo-wy UDA – POKL.04.01.01-00-072/09-00.
2001, 2004; Mitchell, Phillips, 2007; Payne, Cheng, Govorun, Steward, 2005; Richards, French, Johnson, Naparstek, Williams, 1992; Wojciszke, 1991).
Badania Roberta Zajonca zwróci y uwag& na y zakres dyfuzyjnych (i irracjonalnych) wp ywów emocji wzbudzanych przy pomocy bod$ców podprogo-wych, niepodlegaj!cych poznawczej kontroli (Berridge, Winkielman, 2003; Murphy, Zajonc, 1993/1994; Ohme, 2007). Utajone bod$ce (jak fotograÞ e twarzy z ekspresj! wstr&tu lub rado#ci czy s owa o konotacjach afektyw-nych) mog! wp ywa% na to, czy eksponowane jawnie, zu-pe nie niezwi!zane z nimi obiekty si& podobaj!, czy nie podobaj! si& osobie badanej. Nasze badania wykaza y, "e takie obiekty mog! te" by% uznane za odnosz!ce si& do Ja – w zale"no#ci od tego, jak! tre#% i znak maj! bod$ce eksponowane wcze#niej podprogowo (B aszczak, Imbir, 2012).Wa"ne s! wi&c pytania o to, co powoduje dyfuzyj-no#% emocji, oraz o to, co j! ogranicza.
Z
RÓ NICOWANIEGENEZYEMOCJI:
AUTOMATYCZNEJB!D"REFLEKSYJNEJBadacze emocji (por. Russell, 2003; Russell, Barrett, 1999) zwracaj! uwag& na to, "e przez d ugi czas emocje opisywano w psychologii jako subiektywne stany (smut-ku, rado#ci, poczucia winy czy wstydu), których nazwy zaczerpni&te by y z j&zyka potocznego. G ówna dymensja uwzgl&dniana przy grupowaniu tych stanów by a równie" spójna z potocznymi obserwacjami (dost&pnymi nawet ma ym dzieciom): dotyczy a tego, "e emocje maj! ró"-ny znak (Bia ecka-Pikul, St&pie'-Nycz, 2011; Widen, Russell, 2010). Mo"na obecnie stwierdzi%, "e rola tej dymensji wymaga istotnej reanalizy, bo cho% odnosi si& do wa"nego rozró"nienia, to nie jest ono wystarczaj!cym kryterium wyja#niania regulacyjnej roli emocji.
Jakie, inne ni" znak, wymiary ró"nicowania emocji nale"y uzna% za kluczowe dla zrozumienia ich funkcji? Wydaje si&, "e próby odpowiedzi mo"na wi!za% z dwoma nurtami bada'. W pierwszym badacze zwracaj! uwag& na to, "e emocje nie s! to"same w ró"nych kulturach, bo cho% niektóre z nich maj! charakter podstawowy i uni-wersalny, to inne ró"ni! si& wa"nymi atrybutami, pochod-nymi od odmiennych kulturowych i j&zykowych konota-cji bod$ców, które je wywo uj! (Ekman, 1992; Ekman, Freisen, 1971; Wierzbicka, 1999, 2009). W nurcie drugim do my#lenia o emocjach w !czone zosta o ich ró"nicowa-nie ze wzgl&du na procesy mózgowe (generowane w star-szych i m odstar-szych ewolucyjnie strukturach mózgu – por. Damasio, 1994/1999; LeDoux, 1996/2000, 2012), jakie prowadz! do powstawania emocji pierwotnych i wtór-nych. Pierwsze powstaj!, zanim dojdzie do #wiadome-go rozpoznania bod$ców (reakcja efektorów mo"e mie%
$ród o w poznaniu utajonym, nie#wiadomym dla pod-miotu). Drugie to emocje „postpoznawcze”, nast&puj!ce po #wiadomym ocenieniu tego, z czym ma si& do czynie-nia (por. Jarymowicz, 2009a, 2009b; Lewis, 2000/2005; Zajonc, 1980/1985).
W odniesieniu do tych dwóch nurtów podj&li#my prób& taksonomii ludzkich emocji (Jarymowicz, Imbir, 2010, 2011). Chodzi o o uwzgl&dnienie w niej zarówno tych emocji, które s! wspólne ludziom i innym gatunkom (na-zywanych emocjami pierwotnymi, podstawowymi), jak i emocji specyÞ cznie ludzkich, wynikaj!cych z intelektu-alnego warto#ciowania #wiata oraz pos ugiwania si& przez podmiot abstrakcyjnymi poj&ciami i symbolami kulturo-wymi. W takim kontek#cie uznali#my za zasadne pytanie o zró"nicowanie emocji wewn!trz ka"dej z kategorii ró"-nych co do znaku. Przyj&li#my, "e zarówno emocje ne-gatywne, jak i emocje pozytywne mog! by% generowane w obr&bie ka"dego z dwóch systemów warto#ciowania: systemu warto#ciowania automatycznego b!d$ syste-mu warto#ciowania reß eksyjnego (Jarymowicz, 2001). W pierwszym systemie reakcje emocjonalne powstaj! bezpo#rednio w odpowiedzi na bod$ce wewn&trzne b!d$ zewn&trzne, a w drugim – w wyniku #wiadomego roz-poznania realnych czy wyobra"onych (wspó czesnych, przesz ych b!d$ przysz ych) stanów rzeczy oraz namy-s u nad ich znaczeniem i dokonania oceny (Reykownamy-ski, 1985, 1990).
Emocje o genezie automatycznej s! bezpo#rednimi,
automatycznymi reakcjami na stany wewn&trzne i pod-niety #rodowiskowe. Mechanizmy ich wzbudzania s! pochodne od biologicznego wyposa"enia organizmu i historii wzmocnie' biologicznych b!d$ #rodowiskowo--spo ecznych. Bod$ce, bez konieczno#ci ich rozpozna-nia, mog! automatycznie wywo ywa% emocje (co jest mo"liwe dzi&ki tzw. dolnej, podkorowej drodze ich po-wstawania – por. LeDoux, 1996/2000; LeDoux, Phelps, 2000/2005) W obr&bie tej kategorii emocji wyró"nia-my: (a) emocje homeostatyczne – reakcje na zak ócenie/ przywrócenie homeostazy biologicznej b!d$ psycholo-gicznej (w warunkach deprywacji powstaje strach czy z o#%, a gratyÞ kacja przynosi ulg& czy uspokojenie) oraz (b) emocje hedonistyczne – zró"nicowane ze wzgl&du na walencj& nap ywaj!cych z zewn!trz bod$ców: negatyw-nych (jak wstr&t) b!d$ pozytywnegatyw-nych (jak rozkosz).
Emocje o genezie reß eksyjnej powstaj! po ocenie
bod$ców reprezentowanych w #wiadomo#ci. Bod$ce nabieraj! znaczenia dopiero po skonfrontowaniu ich z wyartyku owanymi standardami ewaluatywnymi (Rey-kow ski, 1990) wynikaj!cymi z reß eksyjnej aktywno-#ci podmiotu. Anga"uj! one korowe procesy mózgowe (tzw. drog& górn! impulsów do cia a migda owatego,
którego pobudzenie umo"liwia powstanie afektów wtór-nie (LeDoux, 1996/2000; Sander, Grafman, Zalla, 2003). W#ród tych emocji wyró"niamy: (a) emocje zwi$zane
ze standardami Ja (Greenwald, Pratkanis, 1984/1988;
Higgins 1987; Reykowski, 1990) – spe nianie standar-dów wywo uje emocje pozytywne (jak duma), a ich za-niedbywanie emocje negatywne (jak poczucie winy) oraz (b) emocje zwi$zane ze standardami aksjologicznymi, dotycz!cymi ogólnych poj&% dobra i z a (warto#ciowa-nie wymaga przekroczenia perspektywy egocentrycznej) – naruszenie standardów dobra poci!ga za sob! emocje negatywne (jak oburzenie wyzyskiem), a ich spe nienie emocje pozytywne (jak satysfakcja z praw chroni!cych zwierz&ta).
Sformu owana taksonomia pozwala uzna%, "e ludzkie rado#ci i smutki mog! mie% nie tylko ró"ne $ród a, ale i nast&pstwa, a to oznacza odmienne kategorie procesów regulacji. Rozmaite etykietki s owne, które utrwali y si& w j&zyku psychologii, mog! prowadzi% do mylnego trak-towania ró"norodnych procesów jako odnosz!cych si& do tych samych emocji. Mo"emy si& wszak cieszy% ze zdania egzaminu, z obcowania z ukochan! osoba, wygra-nia konkursu czy te" z tego, "e komu# si& nie powiod o. Wszystkie te rodzaje emocji bywaj! nazywane tak samo, a maj! ró"ne sk adowe i odmienne funkcje regulacyjne.
B
ADANIANADDYFUZYJNO#CI!EMOCJI OGENEZIEAUTOMATYCZNEJIREFLEKSYJNEJJedn! z kwestii dotycz!cych emocji jest ich dyfuzyj-no#%. Dokonali#my modyÞ kacji hipotezy dyfuzyjno#ci afektów Zajonca (1980/1985) i przewidujemy, "e to emo-cje o genezie automatycznej maj! charakter dyfuzyjny, a nie maj! takiego charakteru emocje o genezie reß ek-syjnej. Przyjmujemy, "e wszelkie emocje wywieraj! jaki# wp yw na funkcjonowanie, ale dyfuzyjno#% jako przejaw wp ywu niespecyÞ cznego, obejmuj!cego aspekty irre-lewantne jest powi!zana tylko z niektórymi emocjami. Przypuszczamy, "e emocje automatyczne s! dyfuzyjne, bo powstaj! w sposób niekontrolowany, a emocje reß ek-syjne dyfuzyjne nie s!, bo – z deÞ nicji – s! analityczne: emocja powstaje po poznawczej ocenie selektywnie wy-odr&bnionego atrybutu rzeczywisto#ci.
Sprawdzanie stopnia dyfuzyjno#ci porównywanych emocji rozpocz&li#my od bada' nad kontrol! poznaw-cz!. Przyj&li#my, "e im bardziej dyfuzyjna emocja, tym trudniej o ten typ kontroli. Sprawdzali#my to przewidy-wanie, wykorzystuj!c test Stroopa (Stroop, 1935) oraz test Antysakkad (Hallett, 1978). SpecyÞ czne hipotezy przewidywa y, "e wzbudzenie emocji o genezie automa-tycznej – ze wzgl&du na ich dyfuzyjno#% – wp ynie sil-niej na os abienie kontroli uwagi ni" wzbudzenie emocji
o genezie reß eksyjnej (Imbir, Jarymowicz, 2011a; 2011b). W serii eksperymentów wzbudzali#my emocje przy po-mocy specjalnie dobranych zestawów s ów (w przypadku testu Stroopa) lub zda' z ich u"yciem (czytanych przed wykonywaniem zada' testu Antysakkad). O kryteriach ich doboru piszemy ni"ej podczas prezentacji obecnego badania.
W dwóch badaniach z zastosowaniem Emocjonalnego
testu Stroopa (Imbir, Jarymowicz, 2011b) wska$niki
tem-pa nazywania kolorów czcionki dla s ów o ró"nym znaku nie ró"ni y si& istotnie. Odpowiedzi dla s ów odnosz!cych si& do emocji automatycznych by y natomiast istotnie d u"sze ni" dla s ów odnosz!cych si& do emocji reß ek-syjnych – co sugeruje ró"ny stopie' interferencji w pro-ces poznawczy w przypadku wyró"nionych kategorii emocji. Podobny by wzór wyników w dwóch badaniach z wykorzystaniem testu Antysakkad (Imbir, Jarymowicz, 2011a; por. tak"e Katzir, Eyal, Meiran, Kessler, 2010). W te#cie tym uczestnicy mieli rozpoznawa% ukazuj!ce si& na krótko (i niespodziewanie po lewej lub prawej stronie ekranu) litery b, d lub p – gdy w tym samym czasie po przeciwnej stronie pojawia si& dystraktor: czerwone kó -ko przyci!gaj!ce uwag& (Krejtz, Krejtz, Bielecki, 2008; Tarnowski, 2009). )rednie wska$niki poprawno#ci wy-konywania zada' po czytaniu zda' o ró"nym znaku nie ró"ni y si& istotnie, by o natomiast istotne zró"nicowanie wska$ników ze wzgl&du na genez& wzbudzanych emocji. Wska$niki wykonania dla warunków wzbudzania emocji automatycznych by y istotnie ni"sze ni" dla warunków wzbudzania emocji reß eksyjnych – co sugeruje ró"nice w stopniu interferencji wyró"nionych emocji w procesie kontroli uwagi percepcyjnej.
W obu badaniach wyniki okaza y si& bardzo podobne tak"e pod jeszcze jednym, wa"nym dla ich interpretacji wzgl&dem (tak"e w badaniach, jakie opublikowali Katzir, Eyal, Meiran, Kessler, 2010). Otó" poziom wykonania zada' nie ró"nicowa warunków wzbudzania emocji re-ß eksyjnych i warunków kontrolnych (eksponowania s ów lub zda' neutralnych). Oznacza to, "e s owa czy zdania odnosz!ce si& do emocji reß eksyjnych nie powodowa y wi&kszej interferencji ni" s owa czy zdania neutralne, a zró"nicowanie wyników by o spowodowane ich pogor-szeniem w warunkach wzbudzenia emocji o genezie au-tomatycznej. Ten w a#nie kierunek stwierdzonej ró"nicy sugeruje, "e wzbudzenie emocji o genezie automatycznej prowadzi o do utrudnienia wykonywania zada' poznaw-czych, co mog o wynika% z przewidywanej teoretycznie dyfuzyjno#ci (Zajonc, 1980/1985).
Badania z u"yciem paradygmatu podprogowego po-przedzania prowadz! do wiedzy maj!cej istotne znacze-nie dla psychologii spo ecznej. Wskazuj! one na rol&
nie#wiadomych przes anek formu owanych przez ludzi s!dów. Cz&#% tych s!dów ma charakter irrelewantny, bo nie#wiadome emocje wyznaczaj! stosunek do obiektów niemaj!cych zwi!zku ze $ród ami wzbudzonych emocji (Chen, Bargh, 1997/1998). Dochodzi do swoistego prze-niesienia emocji na obiekty neutralne i ich oceniania pod wp ywem emocji z innego $ród a, a podmiot tego nie dostrzega i – tym samym – nie kontroluje $ród a swoich wra"e' i s!dów (Murphy, Zajonc, 1993/1994). Takie zja-wiska prowadz! do nietrafnych s!dów i rozmaitych nega-tywnych konsekwencji spo ecznych.
Cel badania i hipoteza
W podj&tym badaniu chodzi o o sprawdzenie, czy w przypadku wzbudzania emocji bod$cami podprogo-wymi efekty wp ywu emocji na formu owane s!dy b&d! zró"nicowane (jak w opisanych powy"ej badaniach z za-stosowaniem jawnych ekspozycji bod$ców emotywnych) w zale"no#ci od genezy wzbudzanych emocji. W tym celu zosta o zaplanowane u"ycie tych samych s ów, które za-stosowano w badaniach z testem Stroopa oraz w zdaniach poprzedzaj!cych wykonanie testu Antysakkad.
Przyj&to za o"enie le"!ce u podstaw wszelkich bada' z podprogowym primingiem s ownym, "e w toku rozwo-ju j&zyka etykietki s owne, maj!ce sw! posta% zmys ow! (graÞ czn! czy d$wi&kow!), nabieraj! znaczenia – zarów-no semantycznego, jak i afektywnego. Dzi&ki temu eks-ponowane podprogowo s owo – recypowane zmys owo – wzbudza powi!zan! z nim tre#% i konotacje afektyw-ne. Pozwala to na rozpoznawanie utajonych s ów, a do-wodem na przetwarzanie semantyczne mo"e by% trafne rozpoznawanie synonimów utajonych s ów (Dobrenko, Jarymowicz, 2011). Dane wskazuj! te" na fakt, "e zde-gradowane prezentacje bod$ców s ownych mog! wp y-wa% na #wiadomie dokonywane oceny bod$ców z nimi niezwi!zanych (Lewis, Critchley, Dolan, 2007; Marcel, 1983; Ohme, 2007).
W badaniu zaprezentowanym poni"ej weryÞ kowana by a hipoteza oparta na tym samym za o"eniu, które leg o u podstaw przytoczonych wy"ej bada' z zastosowanych jawnych bod$ców emotywnych: o dyfuzyjno#ci emocji automatycznych. Hipoteza ta przewidywa a, "e dyfuzyjny wp yw s ownych bod$ców podprogowych wyst!pi tylko w przypadku s ów dotycz!cych emocji o genezie automa-tycznej (a nie wyst!pi w przypadku s ów odnosz!cych si& do emocji reß eksyjnych) – a przejawi si& to klasycznym efektem stwierdzanym wielokrotnie (Jarymowicz, 2001; Murphy, Zajonc, 1993/1994; Ohme, 2007): spójno#ci! ocen neutralnych bod$ców docelowych ze znakiem uta-jonych s ów.
M
ETODAOsoby badane
W badaniu udzia wzi& o 50 studentów ró"nych wy-dzia ów UW (poza psychologi!). Jedna osoba zosta a wy !czona z analiz, poniewa" zg osi a w te#cie #wiado-mo#ci, "e w trakcie wykonywania zada' widzia a poja-wiaj!ce si& na bardzo krótko s owa. Analizowano dane zebrane od 49 osób (24 kobiet i 25 m&"czyzn) w wieku od 19 do 25 lat (M = 21,4; SD = 1,6). Udzia w badaniu by dobrowolny, dla wszystkich uczestników polski by j&zykiem ojczystym, nikt nie mia wad wzroku innych ni" skorygowane (dzi&ki okularom lub soczewkom kontak-towym).
Materia$y: s$owa s$u%&ce wzbudzaniu emocji
Przyj&li#my, "e trzy rodzaje atrybutów s owa: (1) konÞ -guracja znaków literowych czy d$wi&ków (jako bod$ców zmys owych), (2) tre#% i jej znaczenie (atrybuty seman-tyczne) oraz ich (3) konotacje afektywne s! wzajemnie funkcjonalnie powi!zane (Dobrenko, Jarymowicz, 2011; Imbir, 2012; Kurcz, 1976, 1987). W stosunku do s ów o wysokiej cz&sto#ci (powszechnego u"ycia) mo"na za-k ada%, "e s! one znane oraz pierwsze dwa atrybuty s! #ci-#le powi!zane w umy#ci-#le z konotacjami afektywnymi, wy-nikaj!cymi z osobistych do#wiadcze' emocjonalnych, za-pisanych w pami&ci emocjonalnej. Pami&ci! emocjonaln! nazywa LeDoux (1996/2000) taki rodzaj pami&ci, który wzbudza ten sam wzorzec reakcji Þ zjologicznych, jaki towarzyszy do#wiadczaniu okre#lonej emocji (w odró"-nieniu od deskryptywnego opisu w pami&ci okoliczno#ci, którym ona towarzyszy a). Neuronaln! baz& takiego roz-ró"nienia stanowi! wykryte przez LeDoux (1996/2000) po !czenia pomi&dzy cia em migda owatym i hipokam-pem. Utworzona sie% powi!za' pomi&dzy trzema atrybu-tami s owa sprawia, "e wzbudzenie jednego z aspektów (poprzez ekspozycj& wzrokow! b!d$ s uchow!) wzbudza dwa pozosta e atrybuty: rozumienie tre#ci i jej konotacj& afektywn!. Konotacja ta ma posta% takiej emocji, jaka zapisana zosta a w pami&ci emocjonalnej (jaka towarzy-szy a rzeczywistemu do#wiadczeniu z przesz o#ci, cho% o mniejszej intensywno#ci): afektów o genezie automa-tycznej b!d$ reß eksyjnej (ze wszystkimi w a#ciwo#cia-mi specyÞ cznya#ciwo#cia-mi dla danej kategorii (por. Imbir, 2012; LeDoux, 2012).
Zastosowany materia zosta opracowany na potrzeby kilku serii bada' i zosta wcze#niej u"yty w kilku bada-niach, w wi&kszo#ci opublikowanych – zarówno psycho-logicznych (Imbir, Jarymowicz, 2011a, 2011b; Jasielska, Jarymowicz, 2012), jak i neurobiologicznych (z u"yciem metod neuroobrazowania: EEG i fMRI – por. Imbir,
2012; Imbir i in., 2012). Wyniki tych bada' wskazuj! na trafno#% teoretyczn! opracowanych zestawów s ów, s u-"!cych wzbudzaniu ró"nych emocji.
Na potrzeby badania opracowano zestawy s ów skoja-rzonych z okre#lonymi emocjami. By y to nazwy obiek-tów b!d$ wywo anych stanów. Przyj&li#my, "e pojedyn-cze s owa mog! si& odnosi% zarówno do emocji automa-tycznych, jak i reß eksyjnych, i nawet takie s owo jak ból nie jest jednoznaczne, bo mo"e oznacza% cierpienie za-równo Þ zyczne, jak i psychiczne – wynikaj!ce z ró"nych przyczyn. Chodzi o wi&c o zestawy s ów, które yby w miar& jednoznaczny kontekst. W zestawie
zaka-%enie–choroba–szpital–ból, ten ostatni atwo skojarzy%
z naruszeniem homeostazy biologicznej i wzbudzi% sfer& kodów mózgowych powi!zanych z emocjami homeosta-tycznymi. Zastosowanie zestawów s ów mia o te" na celu silniejsz! aktywizacj& procesu wzbudzania danej katego-rii emocji (Algom, Chajut, Lev, 2005).
S&dziowie kompetentni oceniali przystawalno#% s ów z du"ej puli do wyró"nionych przez nas kategorii emocji oraz to, czy s owa s! powszechnie znane. Do zestawów w !czali#my s owa o (1) najwy"szym stopniu zgodno#ci ocen s&dziów, (2) dobrane parami o podobnej liczbie liter, (3) uznane za powszechnie znane. Przed przyst!pieniem do bada' w a#ciwych przeprowadzili#my badania pilo-ta"owe na opracowanym materiale s ownym, maj!ce na celu pomiar stopnia, w jakim emocje powi!zane z pre-zentowanymi s owami s! zwykle odczuwane jako (a)
ekscytuj!ce oraz (b) wa"ne. Badania odby y si& na grupie 100 studentów UW. S owom odnosz!cym si& do emocji automatycznych przypisane zosta y wy"sze oceny stopnia odczuwanego pobudzenia ni" s owom odnosz!cym si& do emocji reß eksyjnych [M(Aut) = 6,1; SD = 2; M(Reß ) = 5,5;
SD = 2,03; F(1, 99) = 63,859; p = 0,001], ale ni"sze
oce-ny stopnia wagi [M(Aut) = 6,06; SD = 1,98; M(Reß ) = 6,5;
SD = 2,4; F(1, 99) = 36,814; p = 0,001]. Tak ró"ne wyniki
wskazuj! na odmienno#% mechanizmów aktywacji wy-ró"nionych kategorii emocji (Imbir, Jarymowicz, 2011a). W prezentowanym badaniu dla wzbudzenia ka"dej kategorii emocji prezentowano 12 s ów (× 2 znaki oraz × 2 rodzaje genezy). W warunkach kontrolnych u"yto dwóch zestawów po 12 s ów neutralnych (konkretnych i zwi!zanych z poj&ciami). Przyk ady zastosowanych bod$ców zawiera tabela 1.
Pozosta$e materia$y i urz&dzenia
Bod$cami docelowymi (które nale"a o – intuicyjnie – ocenia%) by y japo'skie ideogramy. Do ich prezentacji, a tak"e do prezentacji s ownych bod$ców podprogowych u"yto programu E-Prime (wersja 1.1.). Przygotowano program zapewniaj!cy losowe przedstawienie bod$ców (zarówno s ów poprzedzaj!cych, jak i znaków docelo-wych). Bod$ce prezentowano na standardowym kompu-terze przeno#nym o przek!tnej ekranu 15 cali. Bod$ce emocjonalne przedstawione by y przez 32 ms. Uczestnicy udzielali odpowiedzi na pomoc! klawiatury komputera.
Tabela 1
Schemat badania i przyk ady s ów eksponowanych podprogowo System warto ciowania
Znak emocji Warunki neutralne Negatywny Pozytywny Automatyczny Choroba Przemoc Przera!enie Smród Odraza Paskudztwo Ukojenie Czu"o # Odpr$!enie %miech Zabawa Zauroczenie Biegacz Piekarnik Wios"owanie Skoczek P"ywak Gotowanie Reßeksyjny Wstyd Egoizm Tchórzostwo Wyzysk Zdrada Krzywdzenie Honor Godno # Wytrwa"o # Dobro# Zachwyt Przebaczanie My li Logowa# Przekonywanie Dzie"o Wdra!a# Tworzenie
Procedura
Ka"da z osób badanych by a informowana, "e b&dzie mia a za zadanie oceni% znaki japo'skie, symbolizuj!ce ró"ne ludzkie cechy – w odpowiedzi na pytanie: „Jak! cech& ze spo ecznego punktu widzenia reprezentuje ten znaki? Negatywn! czy pozytywn!?” uczestnicy naci-skali klawisze z cyframi, gdzie 1 oznacza o negatywny kraniec skali, a 5 – pozytywny. S owa by y prezentowane w obr&bie danej kategorii jedno po drugim (w kolejno-#ci losowej). Losowano równie" kolejno#% wy#wietlania kategorii emocji oraz zestawów s ów neutralnych. Cz&#% eksperymentalna sk ada a si& ze 120 powtórze' standar-dowej sekwencji (po jednej ekspozycji ka"dego s owa), na któr! sk ada y si&: (1) ekspozycje s ów, prezentowa-nych przez 32 ms; (2) prezentacje maski, w postaci ci!gu dwunastu liter X, wy#wietlanej przez 50 ms; (3) prezenta-cje ideogramu (wy#wietlanego wraz z pytaniem obecnym na ekranie a" do udzielenia odpowiedzi); (4) czas prze-rwy, który wynosi losowo od 500 do 1500 ms (losowane warto#ci ró"ni y si& od siebie o 100 ms), podczas którego wy#wietlany by punkt Þ ksacji.
Po badaniu stosowano test #wiadomo#ci, który obej-mowa kolejno zadawane pytania: (1) „Czy co# w trakcie badania zwróci o twoj! uwag&?”; (2) W przypadku od-powiedzi twierdz!cej: „Co to by o?”; (3) W przypadku odpowiedzi: „S owa”: „Czy potraÞ sz jakie# przywo a%?”. Schemat badania
Badanie przeprowadzono w schemacie wewn!trz osób (2 × 3). Ka"demu uczestnikowi pokazywane by y neu-tralne ideogramy, poprzedzane s owami odnosz!cymi si& do emocji (1) automatycznych b!d$ (2) reß eksyjnych – o ró"nym znaku: (1) neutralnym, (2) negatywnym b!d$ (3) pozytywnym.
W
YNIKIWska$nikiem zmiennej zale"nej by y odpowiedzi na postawione pytanie o stopie' negatywno#ci/pozytywno-#ci neutralnych ideogramów, reprezentuj!cych rzekomo ró"ne ludzkie cechy. Uzyskane dane poddano analizie ze wzgl&du na znaczenie zmiennych niezale"nych – z wyko-rzystaniem analizy wariancji z powtarzanymi pomiarami w schemacie 3 × 2: znak wzbudzanej podprogowo emocji × system warto#ciowania, z którym emocje s! powi!zane.
Nie uzyskano istotnego statystycznie efektu g ówne-go znaku. )rednie wska$niki oceny cech reprezentowa-nych przez znaki japo'skie po zdegradowanej prezenta-cji s ów o ró"nym znaku nie ró"ni y si& istotnie: M(Neg)
= 2,943 (SD = 0,47) i M(Poz) = 3,042 (SD = 0,37); F(1,
46) = 3,397; p = 0,072 (n.i.); &2 = 0,069. Kontrasty
proste wykaza y brak ró"nic w przypadku emocji
negatywnych i neutralnych: M(Neutr) = 2,88 (SD = 0,5) vs.
M(Neg) = 2,943; F(1, 46) = 2,076; p = 0,15; &2 = 0,043; oraz
istotne ró"nice w przypadku emocji neutralnych i pozy-tywnych: M(Neutr) = 2,88 (SD = 0,5) vs. M(Poz) = 3,042;
F(1, 46) = 6,91; p = 0,012; &2 = 0,131.
Nie uzyskano te" istotnego statystycznie efektu g ów-nego systemu warto#ciowania. )rednie wska$niki oceny cech reprezentowanych przez znaki japo'skie po zdegra-dowanej prezentacji s ów odnosz!cych si& do automa-tycznego i reß eksyjnego systemu warto#ciowania nie ró"-ni y si& istotró"-nie: M(Aut) = 2,966 (SD = 0,45) i M(Reß ) = 3,02
(SD = 0,43); F(1, 46) = 1,101; p = 0,3 (n.i.). Porównania wska$ników dla s ów zwi!zanych z automatycznym i re-ß eksyjnym systemem warto#ciowania vs. s ów neutral-nych wykaza y brak ró"nic w przypadku emocji automa-tycznych: M(Neutr) = 2,93 (SD = 0,52) vs. M(Aut) = 2,966;
F(1, 46) = 2,532; p = 0,18; &2 = 0,05; oraz istotne
ró"-nice w przypadku emocji reß eksyjnych: M(Neutr) = 2,81
(SD = 0,6) vs. M(Reß ) = 3,02; F(1, 46) = 7,231; p = 0,01;
&2 = 0,14.
Dane dla wszystkich warunków badania przedstawia rysunek 1.
Uzyskano istotny statystycznie efekt interakcji zna-ku emocji i systemu warto#ciowania: F(1, 46) = 5,849;
p = 0,020; &2 = 0,113. Porównanie ocen ideogramów
w warunkach wzbudzania emocji automatycznych wyka-za o istotn! ró"nic& ze wzgl&du na znak: F(1, 46) = 9,037;
p = 0,004; &2 = 0,16; natomiast dla warunków
wzbudza-nia emocji reß eksyjnych nie by o takiego zró"nicowawzbudza-nia:
F(1, 46) = 0,001; p = n.i. Ocena bod źc ó w d o ce lo w y ch 3,30 3,10 2,90 2,70 2,50 2,30 2,866 2,936 3,066 3,02 2,819 3,019 Automatyczne Refleksyjne
Neg Neutr Poz Neg Neutr Poz
Rysunek 1. )rednie oceny w poszczególnych warunkach ba
Porównania wska$ników dla utajonych s ów neutral-nych i s ów zwi!zaneutral-nych z emocjami wykaza y (por. ry-sunek 1 – warto#ci #rednich): w warunkach wzbudzania emocji automatycznych negatywnych: F(1, 46) = 2,053;
p = 0,16; &2 = 0,04 oraz wzbudzania emocji pozytywnych:
F(1, 46) = 3,456; p = 0,07; &2 = 0,07. W przypadku
pre-zentacji s ów zwi!zanych z emocjami reß eksyjnymi ne-gatywnymi: F(1, 46) = 7,392; p = 0,009; &2 = 0,14 oraz
pozytywnymi: F(1, 46) = 5,81; p = 0,02; &2 = 0,11. Zatem
w warunkach neutralnych i wzbudzania emocji automa-tycznych oceny ideogramów nie ró"ni y si&, a w warun-kach wzbudzania emocji reß eksyjnych (dla obu znaków) by y wy"sze ni" oceny po bod$cach neutralnych.
D
YSKUSJAWYNIKÓWZ zarejestrowanych danych i rezultatów analiz warto odnotowa% te, które odnosz! si& do sformu owanej hi-potezy. Przewidywa a ona, "e klasyczny efekt wp ywu utajonych bod$ców afektywnych na oceny neutralnych bod$ców docelowych (Murphy, Zajonc, 1993/1994) wyst!pi tylko w warunkach wzbudzania emocji automa-tycznych. Przed konfrontacj! hipotezy z danymi warto wskaza%, "e w przesz o#ci stwierdzano, i" oceny jawne s! spójne ze znakiem bod$ców utajonych, zadowalaj!c si& porównaniami dotycz!cymi bod$ców negatywnych i po-zytywnych. W wielu badaniach (por. Ohme, 2007) oceny jawne by y rzeczywi#cie bardziej pozytywne po bod$cach utajonych pozytywnych ni" negatywnych, ale w niektó-rych warunkach „wp ywy” bod$ców negatywnych b!d$ pozytywnych nie ró"ni y si& od warunków kontrolnych. Powstaje pytanie, które – negatywne czy pozytywne – bod$ce odpowiada y na uzyskiwany efekt? Nie s! nam znane "adne metaanalizy, które by ten obszar danych upo-rz!dkowa y.
Co okaza o si& w zaprezentowanym badaniu? Po pierw-sze okaza o si&, "e oceny neutralnych ideogramów by y istotnie bardziej pozytywne w przypadku podprogowych ekspozycji s ów odnosz!cych si& do emocji pozytywnych ni" do emocji negatywnych o genezie automatycznej, a nie ró"ni y si& w warunkach eksponowania s ów od-nosz!cych si& do emocji negatywnych vs. pozytywnych o genezie reß eksyjnej. Przypuszczali#my, "e asymetria tego typu dotyczy tylko pierwotnego systemu regulacji (Jarymowicz, Imbir, 2010), a uzyskany wynik wydaje si& spójny z tak! w a#nie hipotez!. Czy zatem nasz rezultat podwa"a wyniki bada' Murphy i Zajonca (1993/1994)? Naszym zdaniem nie wydaje si& z nimi sprzeczny. W tam tych badaniach bod$cami utajonymi by y fotogra-Þ e twarzy z ekspresj! emocji. To oznacza, "e stosowano bod$ce odnosz!ce si& do emocji o genezie automatycznej, bo tylko takie emocje maj! wyra$n! ekspresj& mimiczn!
(Ohme, 2003), mi&dzykulturowo jednoznaczn! (Ekman, 1992). W takim paradygmacie nie mo"na porównywa% emocji automatycznych z reß eksyjnymi. W naszych ba-daniach eksponowali#my s owa (przez 32 ms), co pozwo-li o nam odnie#% si& do emocji reß eksyjnych.
Po drugie okaza o si&, "e w warunku wzbudzania emo-cji automatycznych ani oceny po s owach negatywnych, ani oceny po s owach pozytywnych nie ró"ni y si& istotnie od ocen po ekspozycjach s ów neutralnych. )rednia dla warunków pozytywnych jest jednak zbli"ona do punktu neutralnego skali ocen, a zarazem do ocen w warunkach wzbudzania emocji reß eksyjnych o obu znakach, nato-miast #rednia dla emocji negatywnych ró"ni si& in minus od wszystkich tych ocen. Taki uk ad danych sugeruje, "e za stwierdzone zró"nicowanie w obr&bie emocji auto-matycznych odpowiadaj! g ównie s owa odnosz!ce si& do emocji negatywnych, bo to po ich ekspozycji oceny neutralnych ideogramów by y istotnie ni"sze ni" po eks-pozycji s ów odnosz!cych si& do emocji pozytywnych o podobnej genezie. Ten specyÞ czny aspekt uzyskanego wzoru danych jest spójny z g ówn! tez! dotycz!c! efek-tu asymetrii pozytywno-negatywnej (Cacioppo, Gardner, 1999/2001; Czapi'ski, 1988, 2009; Peeters, Czapi'ski, 1990), przejawiaj!cego si& tym, "e emocje negatywne wy-wieraj! wi&kszy wp yw na formu owane s!dy ni" emocje pozytywne. Przypuszczamy, "e asymetria tego typu doty-czy tylko pierwotnego systemu regulacji (na co wskazuj! wyniki naszych bada' z pomiarem potencja ów wywo a-nych metod! EEG – por. Imbir, 2012; Imbir i in., 2012).
Je#li przyj!%, "e szczególna wra"liwo#% na bod$ce ne-gatywne (podkre#lmy: na nap ywaj!ce bod$ce nene-gatywne – por. Czapi'ski, 2009) dotyczy tylko automatycznego systemu warto#ciowania, to oznacza oby, "e wp yw emo-cji o genezie reß eksyjnej nie przejawi si& asymetri! po-zytywno-negatywn!. Z takim oczekiwaniem jest spójny uzyskany wynik badania. Czy jednak te emocje nie mia y dyfuzyjnego wp ywu o innym charakterze? Przecie" ana-lizy wykaza y brak istotnego efektu systemu warto#cio-wania – automatycznego vs. reß eksyjnego. W tej kwestii s!dzimy, "e o braku wp ywu negatywnych vs. pozytyw-nych bod$ców podprogowych na jawne oceny ideogra-mów #wiadczy: 1) brak ró"nic w znaku ocen oraz 2) fakt, "e oceny po ekspozycjach tak bod$ców negatywnych, jak i pozytywnych s! zbli"one do neutralnych (jakimi te" by y ideogramy, dobrane jako docelowe bod$ce neu tralne).
W serii bada' testowali#my hipotezy dotycz!ce dyfu-zyjno#ci emocji automatycznych i reß eksyjnych. Przy-toczone dane z dwóch ró"nych typów bada' nad efek-tywno#ci! kontroli poznawczej (z zastosowaniem testu Stroopa i testu Antysakkad) wskazuj! na to, "e utrudnie-nia w kontroli zwi!zane by y w istotnie wy"szym
stop-niu z kategori! emocji nazwanych tu automatycznymi ni" z kategori! nazywan! emocjami reß eksyjnymi – co sugeruje dyfuzyjny charakter tych pierwszych. Wyniki te zosta y skonfrontowane z danymi z badania z zasto-sowaniem podprogowych ekspozycji s ów wi!"!cych si& z emocjami automatycznymi vs. reß eksyjnymi (tych sa-mych s ów, które w poprzednich badaniach eksponowane by y jawnie). Spodziewali#my si&, "e tego typu bod$ce wywo aj! tak"e efekty dyfuzyjne tylko w zakresie emo-cji automatycznych, a nie wywo aj! podobnych efektów w zakresie emocji reß eksyjnych. Wydaje si&, "e uzyskane dane na to w a#nie wskazuj!. Tym #mielej formu ujemy tez& o odmienno#ci konsekwencji regulacyjnych wzbu-dzania emocji tych ró"nych rodzajów, a tak"e postulat pod adresem bada' empirycznych – by w toku programo-wania bada' nad konsekwencjami emocji zada% sobie py-tanie, czy ich podzia na automatyczne i reß eksyjne mo"e mie% znaczenie dla rozwa"anego problemu.
Warto zauwa"y%, "e opisywane zale"no#ci s! niezale"-ne od zastosowaniezale"-nej metody wzbudzania emocji (s owa, ale te" zdania). W literaturze pojawia si& sporo doniesie' wskazuj!cych na uwa"ne i ostro"ne dobieranie materia u s ownego do bada' psychologicznych, w tym bada' nad emocjami. Dla przyk adu Foroni i Semin (2009) wska-zuj! na rol& gramatycznego znaczenia wyrazu, od któ-rego zale"y du"a (czasowniki) lub ma a (przymiotniki) aktywno#% mi&#ni odpowiadaj!cych za ekspresj& emocji. W zastosowanym przez autorów materiale wida% jednak obecno#% wymiaru, którego nie uwzgl&dnili oni w swoich badaniach: konkretno#ci–abstrakcyjno#ci s owa. Dobrane czasowniki mia y bardziej konkretny charakter, natomiast przymiotniki – abstrakcyjny (poj&ciowy). W naszych ba-daniach grupa s ów neutralnych automatycznych dobrana by a tak, aby reprezentowa a s owa konkretne, a grupa neutralnych reß eksyjnych – poj&cia abstrakcyjne (ana-logiczne do automatycznego i reß eksyjnego reagowania emocjonalnego). Jak wida%, by y w tych grupach zarów-no czasowniki, jak i rzeczowniki, a wzór wyników jest spójny z danymi elektroÞ zjologicznymi (Foroni, Semin, 2009).
Alternatywnym wyt umaczeniem uzyskanych przez nas wyników mo"e by% zró"nicowanie mechanizmów ogól-nej aktywacji/pobudzenia (Gazzaniga, 2011; LeDoux, 2012) zwi!zanego z oboma typami emocji. Jak pokaza y analizy pilota"owe, w przypadku emocji automatycznych mamy wyrównane poziomy oceny ekscytacji i subiek-tywnej wagi nadawanej takim stanom, a w przypadku emocji reß eksyjnych subiektywna waga jest wi&ksza ni" ekscytacja (u#rednione wska$niki aktywacji/ pobudze-nia s! takie same w obu przypadkach). Dalsze badapobudze-nia powinny skupi% si& na poszukiwaniu konsekwencji obu
typów pobudzenia w odniesieniu do zadania docelowego. Pomocne mog! okaza% si& dwusystemowe teorie ludzkie-go umys u (Gawronski, Creighton, 2013) rozró"niaj!ce poznanie heurystyczne i systematyczne (np. System1/ System2: Kahneman, 2003). By% mo"e w przypadku po-znania heurystycznego (zadanie w paradygmacie afek-tywnego poprzedzania) bardziej istotna jest ekscytacja, podczas gdy dla systematyczno#ci przetwarzania liczy si& g ównie subiektywna waga. Ta eksploracyjna hipoteza warta jest dalszych poszukiwa'.
L
ITERATURACYTOWANAAlgom, D., Chajut, E., Lev, S. (2005). A rational look at the emotional Stroop phenomenon: A generic slowdown, not a Stroop effect. Journal of Experimental Psychology: Ge -neral, 133 (3), 323–338.
Berridge, K. C., Winkielman, P. (2003). What is an unconscious emotion: The case for unconscious ‘liking’. Cognition and Emotion, 17, 181–211.
Bia ecka-Pikul, M., St&pie'-Nycz, M. (2011). Dynamika rozwoju emocjonalnego w dzieci'stwie: do#wiadczanie, ro -zu mienie i regulacja emocji. W: D. Doli'ski, W. B asz czak (red.), Dynamika emocji (s. 215–238). Warszawa: Wy daw-nictwo Naukowe PWN.
B aszczak, W., Imbir, K. (2012). Use of affective priming to measure implicit self-reference effect. Psychological Reports, 111 (1), 107–114.
Cacioppo, J. T., Gardner, W. L. (1999/2001). Emocje. W: M. Ja -rymowicz (red.), Pomi!dzy afektem a intelektem (s. 17–44). War szawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Chen, M., Bargh, J. A. (1997/1998). Nie#wiadome potwierdzenie
zachowaniem automatycznie aktywizowanych stereotypów. Czasopismo Psychologiczne, 4, 89–104.
Czapi'ski, J. (1988). Warto"ciowanie – efekt negatywno"ci: O naturze realizmu. Wroc aw: Ossolineum.
Czapi'ski, J. (2009). Szcz&#cie – z udzenie czy konieczno#%? Cebulowa teoria szcz&#cia w #wietle nowych danych empirycznych. W: M. Kofta, T. Szustrowa (red.), Z udzenia, które pozwalaj$ %y# (s. 266–206). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Damasio, A. R. (1994/1999). B $d Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg (t um. M. Karpi'ski). Pozna': Dom Wy -dawniczy Rebis.
Dobrenko, K., Jarymowicz, M. (2011). Rozpoznawanie eks-po nowanych eks-podprogowo s ów o negatywnych b!d$ eks- pozy-tywnych konotacjach. Psychologia–Etologia–Genetyka, 23, 29–44.
Ekman, P. (1992). Facial expressions of emotion: New Þ ndings, new questions. Psychological Science, 3 (1), 34–38.
Ekman, P., Friesen, W. (1971). Constants across cultures in the face and emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 17 (2), 124–129.
Foroni, F., Semin, G. R. (2009). Language that puts you in touch with your bodily feelings: The multimodal responsiveness of
affective expressions. Psychological Science, 20 (8), 974– 980.
Gawronski, B., Creighton, L. A. (2013). Dual-process theories. W: D. E. Carlston (red.), The Oxford handbook of social cognition (s. 282–312). New York, NY: Oxford University Press.
Gazzaniga, M. S. (2011). Who is in charge? New York: Har-perCollins.
Gory'ska, E., Ledzi'ska, M., Zajenkowski, M. (red.) (2011). Nastrój. Modele, geneza, funkcje. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Greenwald, A. G., Banaji, M. R. (1995). Implicit social cognition: Attitudes, self-esteem, and stereotypes. Psychological Review, 102, 4–27.
Greenwald, A. G., Pratkanis, A. R. (1984/1988). Ja jako centralny schemat postaw. Nowiny Psychologiczne, 55, 20–70.
Hallett, P. E. (1978). Primary and secondary saccades to goals deÞ ned by instructions. Vision Research, 18, 1279–1296. Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self
and affect. Psychological Review, 94, 319–340.
Imbir, K. (2012). Odmienno"# emocji automatycznych i ref-leksyjnych: poszukiwanie zró%nicowania neurobiologicznego i psychologicznego. Niepublikowana rozprawa doktorska. Warszawa: Wydzia Psychologii UW (dost&pna w repo-zytorium http://depotuw.ceon.pl/handle/item/67).
Imbir, K., Jarymowicz, M. (2011a). Wzbudzanie emocji o genezie automatycznej b!d$ reß eksyjnej a przejawy efek-tywno#ci kontroli uwagi w te#cie Antysakkad. Psychologia– Etologia–Genetyka, 23, 9–28.
Imbir, K., Jarymowicz, M. (2011b). Wzbudzanie emocji o genezie automatycznej b!d$ reß eksyjnej a przejawy poznawczej kontroli w Emocjonalnym te#cie Stroopa. Psychologia–Etologia–Genetyka, 24, 7–25.
Imbir, K., Jarymowicz, M., *ygierewicz, J., Ku#, R., Micha-lak, M., Kruszy'ski, M., Durka, P. (2012). Emocje o genezie automatycznej b!d$ reß eksyjnej a potencja y zwi!zane z bod$cem (ERP). Psychologia–Etologia–Genetyka, 26 (1), 23–41.
Isen, A. (1990). The inß uence of positive and negative affect on cognitive organization. W: N. Stein, B. Leventhal, T. Trabasso (red.), Psychological and biological processes in the deve-lopment of emotion (s. 75–94). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Jarymowicz, M. (2006). O przejawach faworyzacji swoich
wzgl!dem obcych i rzekomej nieuchronno"ci zjawiska. War-szawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Jarymowicz, M. (2009a). Emotions as evaluative processes: From primary affects to appraisals based on the deliberative thinking. W: A. B achnio, A. Przepiórka (red.), Closer to emotions (s. 55–72). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Jarymowicz, M. (2009b). Racje serca i racje rozumu – w po -szukiwaniu sensu idei powszechnie znanej. W: J. Kozie-lecki (red.), Nowe idee w psychologii (s. 183–215). Gda'sk: Gda'skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Jarymowicz, M. (red.). (2001). Pomi!dzy afektem a intelektem. Poszukiwania empiryczne. Warszawa: Wydawnictwo Insty-tu Insty-tu Psychologii PAN.
Jarymowicz, M., Imbir, K. (2010). Próba taksonomii ludzkich emocji. Przegl$d Psychologiczny, 53 (4), 439–461.
Jarymowicz, M., Imbir, K. (2011). O dynamice emocji wzbudzanych automatycznie b!d$ reß eksyjnie. W: D. Doli'-ski, W. B aszczak (red.), Dynamika emocji (s. 13–30). War-szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jasielska, D., Jarymowicz, M. (2012). Wagi nadawane emocjom pozytywnym o genezie automatycznej i reß eksyjnej a wska$-niki poziomu poczucia szcz&#cia. Roczwska$-niki Psycholo giczne, 15 (2), 7–30.
Kahneman, D. (2003). A perspective on judgment and choice: Mapping bounded rationality. American Psychologist, 58 (9), 697–720.
Katzir, M., Eyal, T., Meiran, N., Kessler, Y. (2010). Imagined positive emotions and inhibitory control: The differentiated effect of pride versus happiness. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 36, 1314– 1320.
Kola'czyk, A. (2001). The role of affect in preconscious and conscious processing. Polish Psychological Bulletin, 32 (1), 27–37.
Kola'czyk, A. (2004). Stany uwagi sprzyjaj!ce wp ywom afek-tywnym na ocenianie. Studia Psychologiczne, 42 (1), 93–109. Krejtz, K., Krejtz, I., Bielecki, M. (2008). Wykorzystanie analizy
ruchu ga ek ocznych w badaniach spo ecznych. Psychologia Spo eczna, 3 (4), 17–34.
Kurcz, I. (1976). Psycholingwistyka. Przegl$d problemów ba -dawczych. Warszawa: PWN.
Kurcz, I. (1987). J!zyk a reprezentacja "wiata w umy"le. War-szawa: PWN.
LeDoux, J. E. (1996/2000). Mózg emocjonalny (t um. A. Jan-kowski). Pozna': Media Rodzina.
LeDoux, J. E. (2012). Rethinking the emotional brain. Neuron, 73 (4), 653–676.
LeDoux, J. E., Phelps, E. A. (2000/2005). Sieci emocjonalne w mózgu. W: M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), Psy-chologia emocji (s. 210–229). Gda'sk: Gda'skie Wydaw-nictwo Psychologiczne.
Lewis, M. (2000/2005). Emocje samo#wiadomo#ciowe: za -"e nowanie, duma, wstyd, poczucie winy. W: M. Lewis, J. M. Ha viland-Jones (red.), Psychologia emocji (s. 210–229). Gda'sk: Gda'skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lewis, P. A., Critchley, H. D., Dolan, R. J. (2007). Neural cor-relates of processing valence and arousal in affective words. Celebral Cortex, 17, 742–748.
Marcel, A. J. (1983). Conscious and unconscious perception: Experiments on visual masking and word recognition. Cog-nitive Psychology, 15, 197–237.
Mitchell, R. L. C., Phillips, L. H. (2007). The psychological, neurochemical and functional neuroanatomical mediators of the effects of positive and negative mood on executive functions. Neuropsychologia, 45, 617–629.
Murphy, S. T., Zajonc, R. B. (1993/1994). Afekt, poznanie i #wiadomo#%: Rola afektywnych bod$ców poprzedzaj!cych przy optymalnych i suboptymalnych ekspozycjach. Przegl$d Psychologiczny, 37, 261–299.
Ohme, R. K. (2003). Podprogowe informacje mimiczne. War-szawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN i SWPS. Ohme, R. K. (red.). (2007). Nieu"wiadomiony afekt. Najnowsze
odkrycia. Gda'sk: Gda'skie Wydawnictwo Psychologiczne. Panksepp, J. (1998). Affective neuroscience: The foundations of
human and animal emotions. New York: Oxford University Press.
Payne, B. K., Cheng, C. M., Govorun, O., Stewart, B. D. (2005). An inkblot for attitudes: Affect misattribution as implicit measurement. Journal of Personality and Social Psychology, 89, 277–293.
Peeters, G., Czapi'ski, J. (1990). Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction between affective and infor-mational negativity effects. W: W. Stroebe, M. Hewstone (red.), European review of social psychology (s. 33–60). Chichester: Wiley.
Plutchik, R. (1980). Emotion: The psychoevolutionary synthesis. New York: Harper and Row Publ.
Reykowski, J. (1985). Standardy ewaluacyjne: geneza, zasady funkcjonowania, rozwój. W: A. Go !b, J. Reykowski (red.), Studia nad rozwojem standardów ewaluatywnych (s. 12–49). Wroc aw: Ossolineum.
Reykowski, J. (1990). Rozwój moralny jako zjawisko wielo-wymiarowe. W: J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Indywidualne i spo eczne wyznaczniki warto"ciowania (s. 33+58). Wroc aw: Ossolineum.
Richards, A., French, C. C., Johnson, W., Naparstek, J., Wil-liams, J. (1992). Effects of mood manipulation and anxiety on
performance of an emotional Stroop task. British Journal of Psychology, 83, 479–491.
Russel, J. A. (2003). Core affect and the psychological con-struction of emotion. Psychological Review, 110 (1), 145–172. Russell, J. A., Barrett, L. F. (1999). Core affect, prototypical
emotional episodes, and other things called emotions: Dis-secting the elephant. Journal of Personality and Social Psy-chology, 76, 805–819.
Sander, D., Grafman, J., Zalla, T. (2003). The human amygdala: An evolved system for relevance detection. Reviews in the Neurosciences, 14 (4), 303–316.
Stroop, J. R. (1935). Studies of interference in serial verbal reactions. Journal of Experimental Psychology, 18, 643–662. Tarnowski, A. (2009). Pami!# robocza i mechanizmy kontroli
ruchów oka. 300 milisekund z %ycia cz owieka. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Wierzbicka, A. (1999). Emotions across languages and cultures. New York: Cambridge University Press.
Wierzbicka, A. (2009). Language and metalanguage: Key issues in emotion research. Emotion Review, 1 (3), 3–14.
Widen, S. C., Russell, J. A. (2010). Children’ scripts for social emotions: Causes and consequences are more central than are facial expressions. British Journal of Developmental Psychology, 28, 565–581.
Wojciszke, B. (1991). Procesy oceniania ludzi. Pozna': Nakom. Zajonc, R. B. (1980/1985). Uczucia a my#lenie: nie trzeba si&
domy#la%, by wiedzie%, co si& woli. Przegl$d Psychologiczny, 28, 27+72.
Diffusiveness of emotions
(of automatic vs. reßective origin) as bases of judgments
Kamil Imbir
1, Maria Jarymowicz
21 The Maria Grzegorzewska Academy of Special Education, Faculty of Applied Social Science 2 University of Warsaw, Faculty of Psychology
A
BSTRACTStudies indicate that emotions can have a diffusive inßuence on information processing – on relevant as well as on irrelevant attributes of a given context. The authors assume that such inßuence does not concern all types of emotions. They refer to a taxonomy of human emotions (Jarymowicz & Imbir, 2010) – distin-guishing two types of emotions of different origin: the automatic emotions (based on primary affects prior to an explicit recognition) vs. the reßective emotions (due to a stimuli recognition, appraisal and secondary affects). According to the main assumption, only automatic emotions are diffusive. The reßective emotions are speciÞcally connected with recognized aspects of reality and as such have no global impact on the whole context. This assumption is coherent with the results of the authors’ studies showing that the level of performance of the Stroop Test and the Antisaccade Test was lower in condition of the automatic emo-tions elicitation than in condition of the reßective emotion elicitation as well as in control condition. The article presents a new study – with the subliminal affective priming paradigm application. As subliminal primes words related to the automatic vs. reßective emotions (like disgust and pride) were used for 32 msec. Japanese signs served as neutral targets. Data show the effect (more negative appraisals of neutral targets after negative than after positive primes) exclusively for words related to the automatic emotions, and no effect for the reßective category of words.
Keywords: primary vs. secondary affect, evaluative diffusiveness, affective priming paradigm
Z o"ono do druku: 12.12.2011
Z o"ono poprawiony tekst: 29.08.2012/12.02.2013 Zaakceptowano do druku: 12.02.2013
