Środowisko naturalne Sudetów. Treści zawarte w tym temacie nie występują w obecnej podstawie programowej.

(1)

Środowisko naturalne Sudetów

Treści zawarte w tym temacie nie występują w obecnej podstawie programowej.

(2)

Środowisko naturalne Sudetów

Sudety, tak jak Beskidy, są górami średnimi o wysokościach przekraczających 1000 m n.p.m.

Na terenie obu tych systemów górskich spotkać można podobne krajobrazy. Jednak Sudety wyraźnie różnią się od Beskidów budową geologiczną i genezą – to dlatego, że Sudety są górami starymi.

Źródło: Martysia2022 (h ps://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Już wiesz

gdzie leżą Sudety;

jakie ruchy górotwórcze w przeszłości objęły obszar Polski;

w jaki sposób wysokość bezwzględna wpływa na klimat i roślinność.

Nauczysz się

dokonywać podziału Sudetów na mniejsze regiony;

wyjaśniać przebieg kształtowania się Sudetów;

wymieniać główne bogactwa mineralne Sudetów;

wskazywać charakterystyczne cechy rzeźby terenu Sudetów;

opisywać klimat, hydrograﬁę, gleby i roślinność Sudetów.

1. Położenie, budowa geologiczna i rzeźba Sudetów

Sudety leżą na południowym zachodzie Polski, wzdłuż naszej granicy z Republiką Czeską. Do Polski należy nieco mniej niż połowa gór, do Czech nieco więcej, a poza tym małe obszary Sudetów znajdują się też na terenie Niemiec. Długość całego łańcucha to około 400 km.

Góry dzielą się na trzy zasadnicze części:

Sudety Zachodnie – m.in. Góry Izerskie, Karkonosze, Kotlina Jeleniogórska, Góry Kaczawskie;

Sudety Środkowe – m.in. Kotlina Kłodzka oraz Góry Sowie, Kamienne, Stołowe, Bystrzyckie, Orlickie;

Sudety Wschodnie – m.in. Masyw Śnieżnika, Góry Złote i Opawskie, a także Jesioniki i Góry Odrzańskie po stronie czeskiej.

Ponadto wyróżnione zostały niższe obszary związane z Sudetami:

(3)

Pogórza Zachodniosudeckie (Pogórze Izerskie i Pogórze Kaczawskie) – peryferyjna część obszaru górskiego, na której działanie ruchów górotwórczych było słabsze.

Przedgórze Sudeckie (m.in. Masyw Ślęży, Wzgórza Strzelińskie) – obszar w bezpośrednim sąsiedztwie gór, na którego rzeźbę terenu ruchy górotwórcze wpłynęły tylko w nieznacznym stopniu.

Formalna różnica między pogórzem a przedgórzem jest taka, że pogórze zalicza się do gór, a przedgórze już nie.

Polecenie 1

Na poniższych mapach wskaż główne części Sudetów oraz pasma górskie i inne regiony wchodzące w ich skład. Odczytaj wysokości najwyższych szczytów w poszczególnych pasmach. Zwróć uwagę na to, które z nich leżą po stronie polskiej, a które po stronie czeskiej.

Najwyższym pasmem Sudetów są rozciągające się wzdłuż granicy państwowej Karkonosze, które leżą w zachodniej części gór. Ich najwyższy szczyt to Śnieżka – 1602 m n.p.m. – górująca nad okolicą i dobrze widoczna z dołu, nawet z odległości kilkudziesięciu kilometrów.

Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.

Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

 



 



(4)

Drugim najwyższym obszarem Sudetów są czeskie Jesioniki ze szczytem Pradziad (1491 m n.p.m.). W ich sąsiedztwie na granicy państwowej znajduje się Masyw Śnieżnika (1425 m n.p.m.). Pozostałe pasma Sudetów są już znacznie niższe i tylko nieliczne z nich przekraczają wysokość 1000 m n.p.m.

Główne szczyty polskich Sudetów (w kolejności od zachodu do wschodu)

Szczyt Wysokość

[m n.p.m.] Góry

Wysoka Kopa 1126 Góry Izerskie

Śnieżka 1602 Karkonosze

Wielki Szyszak 1509 Karkonosze

Łabski Szczyt 1471 Karkonosze

Szrenica 1362 Karkonosze

Skopiec 724 Góry Kaczawskie

Chełmiec 869 Góry Wałbrzyskie

Waligóra 936 Góry Kamienne

Wielka Sowa 1015 Góry Sowie

Szczeliniec Wielki 919 Góry Stołowe

Jagodna 977 Góry Bystrzyckie

Orlica 1084 Góry Orlickie

Śnieżnik 1425 Masyw Śnieżnika

Biskupia Kopa 891 Góry Opawskie

Kształtowanie Sudetów zapoczątkowane zostało już w prekambrze, z którego to okresu pochodzą najstarsze skały – gnejsy Gór Sowich. Później, w paleozoiku, formowały się głównie głębinowe skały magmowe (granity, amﬁbolity, gabra) oraz metamorﬁczne (kwarcyty, łupki krystaliczne, marmury). Pod koniec tej ery oraz w mezozoiku i kenozoiku na skutek zalewów morskich osadziły się m.in. piaskowce, zlepieńce, wapienie, a także wałbrzyski węgiel kamienny (w karbonie) oraz turoszowski węgiel brunatny (w paleogenie). Jednocześnie ze zmiennym nasileniem występowały zjawiska wulkaniczne, których efektem było m.in. wylanie magmowych pokryw bazaltowych. Najwięcej z nich powstało w okresach ruchów górotwórczych – kaledońskich, hercyńskich i alpejskich. Podczas wszystkich tych trzech

orogenez następowało wypiętrzanie Sudetów, ale efekty dwóch pierwszych zostały w znacznym stopniu zniwelowane przez późniejsze procesy denudacyjne. Ostateczne wydźwignięcie gór miało miejsce w czasie fałdowań alpejskich. Jednak twarde skały magmowe i metamorﬁczne, które głównie budują Sudety, nie fałdowały się, lecz pod naciskiem wielkich sił pękały, rozrywały i przesuwały. W ten sposób powstało wiele uskoków, a pomiędzy nimi liczne zręby i rowy tektoniczne – stąd określenie góry zrębowe.

Taka złożona przeszłość geologiczna Sudetów przyczyniła się do powstania tzw. „mozaikowej” budowy gór, w której występuje wiele małych formacji skalnych o dość regularnych kształtach. Najlepszym przykładem są tu Góry Stołowe zbudowane z poziomych warstw piaskowców, margli i łupków. Warstwy te wskutek wietrzenia i erozji, a także ruchów tektonicznych utworzyły kilka tzw. poziomów zrównań.

Góry przybrały oryginalne kształty. Charakterystyczne są tu wysokie pionowe ściany, unikalne formy skalne czy też wąskie przejścia i labirynty, np. na Szczelińcu, w „Błędnych Skałach”, a także w „Skalnym Mieście” po stronie czeskiej.

(5)

Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.

Uskoki tektoniczne przyczyniły się też do powstania dużych wklęsłych form terenu, czyli

charakterystycznych dla Sudetów kotlin, np. Kotliny Kłodzkiej czy Kotliny Jeleniogórskiej. Największym uskokiem tektonicznym jest jednak tzw. Krawędź Sudecka, która liczy ponad 100 km długości i do 300 m wysokości względnej. Rozciąga się ona niemal po linii prostej od Pogórza Kaczawskiego do Gór Złotych. Krawędź ta jest dobrze widoczna zarówno w terenie, jak i na mapach, ponieważ wyraźnie oddziela Sudety od Przedgórza Sudeckiego.

Źródło: Martysia2022 (h ps://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło: Rlelusz (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY NC SA 4.0.

 



 



(6)

Źródło: Rwers (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.

Polecenie 2

Na mapie hipsometrycznej wskaż Krawędź Sudecką oraz regiony geograﬁczne, które ona rozdziela.

W czasie zlodowaceń plejstoceńskich w Karkonoszach pojawiły się lodowce górskie. Pozostałością ich obecności są dziś wielkie kotły polodowcowe, np. Śnieżne Kotły, Kocioł Łomniczki czy też Kocioł Małego Stawu i Kocioł Wielkiego Stawu z zachowanymi jeziorami cyrkowymi. Natomiast U‑kształtne doliny polodowcowe nie były tu zbyt głębokie i szerokie, toteż zdążyły się one ponownie zmienić w doliny rzeczne o przekroju V‑kształtnym.

Trzon Karkonoszy zbudowany jest z twardych skał granitowych. Na wysokościach około 1300 m n.p.m.

utworzyła się powierzchnia zrównania, na którą składają się płaskie wierzchowiny, np. Równia pod Śnieżką. W Karkonoszach występują też charakterystyczne małe formy skalne, np. „Końskie Łby”,

„Pielgrzymy”, „Skalny Stół”, „Słonecznik”, które powstały w wyniku nierównomiernego wietrzenia skał o różnej twardości.

Źródło: Witek1303 (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

(7)

Fenomen budowy geologicznej całych Sudetów polega na wielkiej różnorodności skał i form terenu, które powstawały w bardzo długim okresie. Występuje tu największe w Polsce nagromadzenie skał

magmowych – granitów, diabazów, andezytów, gabr, bazaltów, melaﬁrów – i metamorﬁcznych – gnejsów, marmurów, kwarcytów, łupków krystalicznych. Nie brakuje też skał osadowych – piaskowców, margli, węgli, torfów, łupków. Biorąc zaś pod uwagę ukształtowanie terenu, to w Sudetach spotkać można i wysokogórską polodowcową rzeźbę terenu w Karkonoszach, i rozległe obniżenia wielkich kotlin, i regularne bloki skalne Gór Stołowych, i stożki powulkaniczne (np. Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim), i pojedyncze góry dominujące nad okolicą (np. Ślęża na Przedgórzu Sudeckim).

Źródło: Wyksztalcioch (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.

Źródło: Przemysław Jahr (h p://commons.wikimedia.org), public domain.

 



 



(8)

2. Klimat, wody, gleby, roślinność Sudetów

W Sudetach panuje klimat górski, który charakteryzuje się obniżonymi temperaturami i podwyższonymi opadami. Jest on jednak łagodniejszy niż w Karpatach ze względu na mniejsze wysokości bezwzględne oraz mniejszą odległość od Oceanu Atlantyckiego. Natomiast na Przedgórzu Sudeckim mamy znacznie cieplejszy klimat, zbliżony do tego występującego na sąsiedniej Nizinie Śląskiej.

Niemal wszystkie sudeckie rzeki w Polsce to dopływy Odry, a więc należą one do zlewiska Morza Bałtyckiego. Wyjątkami są źródłowe odcinki niektórych rzek, np. Izery w Karkonoszach czy Orlicy w Górach Bystrzyckich. Zaliczają się one do zlewiska Łaby, która płynie przez Czechy oraz Niemcy i uchodzi do Morza Północnego.

W wyższych partiach Sudetów na niektórych rzekach utworzyły się wodospady. Oczywiście nie są one tak wysokie, jak te tatrzańskie, ale również stanowią ciekawy element krajobrazu. Najbardziej znane sudeckie wodospady to Kamieńczyk (27 m wysokości) i Szklarki (13 m) w Karkonoszach oraz wodospad Wilczki (20 m) w Masywie Śnieżnika.

W Sudetach występują też duże zasoby wód podziemnych. Szczególnie liczne są źródła wód

Źródło: Paweł Kuźniar (Jojo_1, Jojo) (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło: Proch (h p://commons.wikimedia.org), public domain.

 



 



(9)

mineralnych, które najczęściej tworzyły się podczas ruchów gorącej magmy wewnątrz skorupy ziemskiej.

Polecenie 3

Z mapy hipsometrycznej odczytaj nazwy największych rzek spływających z gór i wpadających do morza. Dowiedz się, które z nich stanowią największe zagrożenie powodziowe; podaj odpowiednie przykłady z ostatnich lat.

Polecenie 4

Sudeckie rzeki, spływając ku Nizinie Śląskiej, często muszą przebijać się przez pasma górskie tworząc przełomy. Najbardziej znane przełomy pokonuje w swym biegu Nysa Kłodzka i Bóbr. Przyjrzyj sięmapie hipsometryczneji wskaż te przełomy. Następnie sprawdź w Internecie, czy twoje wskazania były poprawne.

Korzystając z mapy wód mineralnych w Polsce, odczytaj, jakiego rodzaju wody lecznicze występują w regionie Sudetów.

Strome zbocze przełomu porasta lasy mieszany regla dolnego

Wyższe partie Sudetów pokrywają słabo wykształcone gleby górskie. Poniżej spotkać można przeważnie zakwaszone gleby brunatne oraz płowe, przy czym na Pogórzu i Przedgórzu są to nieco lepsze ich odmiany.

Naturalna roślinność Sudetów, podobnie jak w Karpatach, charakteryzuje się piętrowością. W Sudetach granice poszczególnych pięter obniżone są o około 200–300 m. Mimo to nie występują tu typowo wysokogórskie, ostrokrawędziste turnie. Najwyższe partie Karkonoszy pokrywają rumowiska skalne i kępy traw. Nieco niżej znajdują się stosunkowo wąskie pasy łąk i kosodrzewiny. Najwięcej jest lasów iglastych regla górnego i lasów mieszanych regla dolnego. Dosyć częstym elementem sudeckiej roślinności są torfowiska i inne tereny podmokłe, które wytworzyły się m.in. na płaskich równiach Karkonoszy, Gór Izerskich i Gór Stołowych, a także w zagłębieniach kotlin.

W Sudetach znajdują się dwa parki narodowe – Karkonoski Park Narodowy i Park Narodowy Gór Stołowych. Karkonoski PN jest też rezerwatem UNESCO „Man And Biosphere”. Oprócz tego na terenie gór i przedgórza wyznaczono kilka parków krajobrazowych oraz dziesiątki innych obszarów

chronionych.

Warto wiedzieć

W Sudetach jest największe w Polsce skupisko muﬂonów, które żyją głównie w Górach Sowich.

Z innych rzadkich zwierząt na skałach Karkonoszy spotkać można niekiedy kozice, a w lasach poniżej sporadycznie rysia i niedźwiedzia brunatnego. Na Przedgórzu i Pogórzu żyje stosunkowo dużo rzadkich ptaków – głuszców i cietrzewi.

(10)

Polecenie 5

Korzystając z mapy ochrony przyrody, przypomnij podstawowe informacje o sudeckich parkach narodowych.

Polecenie 6

Wybierz jeden z sudeckich parków krajobrazowych i korzystając z różnych źródeł sporządź w zeszycie jego krótki opis.

Podsumowanie

Sudety to stare góry średnie, leżące na południowym zachodzie Polski, wzdłuż naszej granicy z Republiką Czeską.

Góry te dzielą się na Sudety Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz Pogórze Zachodniosudeckie.

Przedgórze Sudeckie formalnie nie zalicza się do Sudetów, ale rzeźba jego terenu w pewnym stopniu była kształtowana przez te same ruchy górotwórcze, co rzeźba Sudetów.

Najwyższym pasmem Sudetów są Karkonosze ze szczytem Śnieżka o wysokości 1602 m n.p.m.

Najstarsze pasmo Sudetów to Góry Sowie, które są zbudowane z prekambryjskich gnejsów liczących około 1 miliarda lat (najstarsze skały w Polsce).

Budowa geologiczna całych Sudetów jest bardzo złożona, gdyż występuje tam wiele różnorodnych skał – magmowych, osadowych i metamorﬁcznych. Na przykład trzon Karkonoszy zbudowany jest z granitu, Góry Stołowe z piaskowców i margli, a Masyw Śnieżnika z gnejsów.

Sudety pierwotnie zostały wydźwignięte podczas paleozoicznych ruchów górotwórczych – kaledońskich i hercyńskich. Potem mezozoiczne osady morskie oraz wietrzenie i erozja znacznie wyrównały teren gór. W orogenezie alpejskiej nastąpiło odmłodzenie rzeźby poprzez ruchy tektoniczne, które utworzyły liczne uskoki, a między nimi wypukłe zręby i wklęsłe kotliny. W ten sposób powstały góry zrębowe z widocznymi w wielu miejscach prostymi liniami uskoków (pionowymi i poziomymi). Największy uskok to tzw. Krawędź Sudecka, która ma około 100 km długości i do 300 m wysokości; oddziela ona Sudety od Przedgórza Sudeckiego.

W Karkonoszach podczas zlodowaceń plejstoceńskich występowały lodowce górskie, które zostawiły po sobie duże kotły polodowcowe.

W Sudetach panuje klimat górski, choć nie jest on tak surowy, jak w Karpatach, z uwagi na niższe wysokości bezwzględne Sudetów i bliższą odległość do Oceanu Atlantyckiego.

Ze względu na podwyższone opady Sudety są obszarem zasobnym w wody – zarówno powierzchniowe jak i podziemne.

W Sudetach dominują słabe gleby górskie oraz kwaśne brunatne i płowe.

Roślinność Sudetów występuje w układzie piętrowym, choć nie ma tu turni ze względu na stosunkowo niewielką wysokość nad poziomem morza.

W Sudetach utworzono dwa parki narodowe – Karkonoski Park Narodowy i Park Narodowy Gór Stołowych.

Praca domowa Polecenie 7.1

Do tabeli (załacznik) wpisz rodzaje skał, z jakich zbudowane są poszczególne pasma i masywy górskie Sudetów. Skorzystaj z różnych źródeł informacji, w tym map geologicznych.

(11)

Nazwy skał staraj się wpisywać do tabeli w takim układzie, jak występują one w skorupie ziemskiej, tj. skały osadowe na górze, a skały magmowe głębinowe na dole.

Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

 



 



(12)

Skały budujące Sudety

Region Sudetów Główne skały

Góry i Pogórze Izerskie

OSADOWE – gliny stokowe, piaski i żwiry METAMORFICZNE – gnejsy, łupki łyszczykowe MAGMOWE – granity

Karkonosze

Góry i Pogórze Kaczawskie Góry Stołowe

Góry Kamienne Góry Sowie Masyw Ślęży Góry Złote Masyw Śnieżnika

\*Jesioniki

\*Góry Opawskie

Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

Zobacz także

Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze Wietrzenie skał

Geologiczna przeszłość Polski

Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce

Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne Surowce mineralne Polski

Cechy klimatu Polski

Wody powierzchniowe i podziemne w Polsce Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski Ochrona środowiska w Polsce

Geograﬁczne regiony Polski

Słowniczek

masyw górski

mały zwarty górotwór obejmujący kilka lub kilkanaście sąsiadujących wzniesień, np. Masyw Śnieżnika, Masyw Ślęży; może też to być większy obszar górski ukształtowany w wyniku tych samych, głównie tektonicznych i wulkanicznych ruchów górotwórczych, niemający wydłużonego kształtu

charakterystycznego dla gór fałdowych, np. Masyw Centralny czy Masyw Czeski, którego częścią są Sudety

pogórze

peryferyjna część obszaru górskiego charakteryzująca się obniżonymi wysokościami i bardziej wyrównaną powierzchnią w stosunku do głównej części gór, do czego przyczynić się mogły słabsze ruchy górotwórcze oraz silniejsza denudacja

(13)

przedgórze

lekko pofałdowany obszar w bezpośrednim sąsiedztwie gór, na którego rzeźbę terenu w pewnym niewielkim tylko stopniu wpłynęły ruchy górotwórcze

uskok tektoniczny

rozerwanie i przesunięcie warstw skalnych skorupy ziemskiej, powstałe w wyniku geologicznych procesów wewnętrznych, np. ruchów górotwórczych, trzęsień ziemi, zjawisk wulkanicznych;

w zależności od kierunku przesunięcia wyróżnia się uskoki pionowe, ukośne (normalne), poziome (przesuwcze), a także rotacyjne, nożycowe, zawiasowe i inne

Zadania

Ćwiczenie 1

Wskaż nazwę regionu niezaliczającego się do Sudetów.

Przedgórze Sudeckie Pogórze Zachodniosudeckie Sudety Środkowe

Sudety Wschodnie Sudety Zachodnie

Ćwiczenie 2

Ułóż nazwy sudeckich regionów w porządku takim, jak regiony te występują na mapie, tj. od północnego zachodu do południowego wschodu.

Masyw Śnieżnika Góry Opawskie Góry Stołowe Pogórze Izerskie Kotlina Kłodzka Karkonosze

(14)

Ćwiczenie 3

Wymienione nazwy regionów Sudetów przyporządkuj do kategorii wskazującej ich właściwe położenie.

Góry Sowie, Góry Stołowe, Karkonosze, Góry Opawskie, Góry Kaczawskie, Kotlina Jeleniogórska, Góry Izerskie, Jesioniki, Kotlina Kłodzka

częściowo w Polsce i w Republice Czeskiej

w całości w Polsce

w całości w Republice Czeskiej

Ćwiczenie 4

Podane wysokości bezwzględne dopasuj do odpowiednich nazw szczytów.

1602 m n.p.m., 1425 m n.p.m., 718 m n.p.m.

Ślęża Śnieżka Śnieżnik

(15)

Ćwiczenie 5

Ułóż opisy wydarzeń geologicznych w takiej kolejności, w jakiej kształtowały obszar Sudetów (najstarsze na dole, najmłodsze na górze).

powstanie gór zrębowych w orogenezie alpejskiej tworzenie się gnejsów Gór Sowich

żłobienie dolin przez rzeki spływające z gór mezozoiczne osady morskie

kaledońskie ruchy górotwórcze lodowce górskie w Karkonoszach hercyńskie ruchy górotwórcze

Ćwiczenie 6

Krawędź Sudecka to

uskok tektoniczny oddzielający Sudety od Przedgórza Sudeckiego.

pasmo górskie oddzielające Przedgórze od Pogórza Sudeckiego.

pasmo górskie oddzielające Sudety Zachodnie od Sudetów Wschodnich.

rów tektoniczny oddzielający Sudety od Pogórza Sudeckiego.

Ćwiczenie 7

Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.

Prawda Fałsz

Cała polska część Sudetów należy do dorzecza Odry i tym

samym do zlewiska Morza Bałtyckiego.

□ □

Klimat Sudetów jest łagodniejszy od klimatu Tatr ze

względu na niższe wysokości i bliskość Atlantyku.

□ □

Dzięki zróżnicowanej budowie geologicznej w Sudetach utworzyło się dużo dobrych

gleb brunatnych i rędzin.

□ □

W Sudetach, ze względu na ich niższe wysokości, nie występują łąki wysokogórskie

i kosodrzewina.

□ □

(16)

Ćwiczenie 8

Wskaż nazwy sudeckich regionów, na terenie których utworzono parki narodowe.

Góry Stołowe Karkonosze Góry Izerskie Góry Sowie Góry Złote

Kotlina Jeleniogórska Kotlina Kłodzka Masyw Śnieżnika

Ćwiczenie 9