"Dzieje Końskowoli", pod red. Ryszarda Szczygła, Lublin 1988 : [recenzja]

618

ze w zg lęd u n a jej d o m in u ją cą rolę w b u d zen iu i ro zw o ju św ia d o m o śc i i aspiracji n a r o d o w y c h O rm ian. W a rto o d n o to w a ć , że sp o r o m iejsca p o ś w ię c o n o tu O r m ia n o m m ieszk a ją cy m w szlach eck iej R z e c z y p o sp o lite j, a k ilk a k r o tn ie w z m ia n k o w a n o o L w o w ie (3 5 9 , 3 70, 3 93, 4 0 0 i in.).

N a p o z y ty w n ą w zm ia n k ę za słu g u je sp o k o jn y to n w y k ła d u . R zeteln ie b ez p rzesa d n y c h em ocji p iszą a u to r z y o stra szliw y ch tureck ich rzeziach i d ep o rta cja c h O rm ia n , w za jem n y c h m asak rach m u z u łm a n ó w i ch rześcijan, k ró tk im ż y w o c ie n ie p o d le g ły c h republik o rm ia ń sk ich , „ sz o k u k o le k ­ ty w iza cji” i tru dn ych w sp ó łc z e sn y c h p r o b le m a c h tery to ria ln y ch teg o n a ro d u . N a k artach książk i zn a jd u jem y p o d sta w o w e in fo r m a cje o u p rzem y ło w ien iu i w a lce z a n a lfa b e ty z m e m , o terrorze sta lin o w sk im (g d y p o d c z a s jednej n o c y 1937 r. a r e sz to w a n o p o d o b n o 10 tys. o s ó b ) i u d zia le n arod u w II w o jn ie św iatow ej.

Z w ię zła ch a ra k tery sty k a w a żn iejszy c h p u b lik acji d o p o sz c z e g ó ln y c h r o z d z ia łó w , sz c z e g ó ło w a c h r o n o lo g ia i w a r to śc io w y z esta w czy te ln y c h fo to g r a fii sta n o w ią d o d a tk o w e w a lo ry książk i.

N ie w ie lk ie za strzeżen ia m o ż e b u d zić c h a ra k tery sty k a zm ian w rekrutacji u rzęd n ik ó w i k orp u su ja n c z a r ó w , a zw ła sz c z a je g o roli w p a ń stw ie tureck im w X V I— X V II w ., i n iew ielk ie p o m n iejsz en ie p rzy tej o k a zji roli O rm ian (s. 351— 3 5 3 ). N ie k ie d y n u żą ce są ro z b u d o w a n e in fo r m a cje o w ew n ętrz­ n y ch w a lk a ch m ięd zy w ła d ca m i a feu d a ła m i c z y p reten d en ta m i d o p a n o w a n ia (c z ę sto rozw ijające się r ó w n o le g le d o p o d o b o ju kraju p rzez są sia d ó w ).

N ie c o sz o k u je fa k ty czn e p rzerw anie sy ste m a ty c z n e g o w y k ła d u d ziejó w n a sc h y łk u X V I I stu lecia i w z n o w ie n ie g o o d X I X w ., ale w gru n cie rzeczy je st to u sp ra w ied liw io n e o b c y m p a n o w a n ie m nad krajem , b rak iem ja k ie jk o lw iek w łasn ej a k ty w n o ś c i (p o z a g o sp o d a r c z ą ) sp o łe c z e ń stw a o rm ia ń sk ieg o . D z ię k i tej śm iałej decyzji a u to rzy tw o rzą n a p ra w d ę k o n se k w e n tn ą , n o w ą k o n cep cję d ziejó w n arod u .

J. S.

D z ie je K o ń sk o w o li, p o d red. R y sza rd a S z c z y g ł a , L u b lin 1988, s. 126.

H isto r y c y sk u p ien i w U n iw e r sy te c ie M . C u rie-S k ło d o w sk iej w L u b lin ie, a z w ła szcza dr R . S z c z y g i e ł up raw iają p ło d n ą d z ia ła ln o ść w zak resie h isto rii lok aln ej m ia steczek L u b elszczy zn y . O b ecn ie p rzyszła kolej n a K o ń sk o w o lę , k tó r a b yła ty p o w y m m ia steczk iem ta k ic h p ierw szy ch ro d ó w m a g n a c k ic h R z e c z y p o sp o lite j, ja k T ę c z y ń sc y c z y C zartoryscy.

C zęść J a n a G u r b y z a ty tu ło w a n a „ O k o lic e K o ń sk o w o li w św ie tle a r c h e o lo g ii” zo sta ła p o tr a k to w a n a w sp o s ó b tw ó rczy , a zarazem p o p u la r n y . W sk azu je o n a , że bardziej z a sie d lo n e b yły w p ra d a w n y ch cz a sa c h w y ży n y . Z d u żą p r a c o w ito śc ią p o tr a k to w a ła sw ą śr ed n io w ie czn ą część „P rzed n a d a n ie m p ra w a m ie jsk ie g o ” A n n a S o c h a c k a , ale k w estia p o p u la r y za cji z o s ta ła tu p r z e o c z o n a , g d y ż n a s. 26— 3 4 n a zw a K o ń sk o w o la n a w et n ie p a d a , a m ó w i się je d y n ie o W itow sk iej w zg lę d n ie K o n iń sk iej W o li (d a w n e n a zw y K o ń sk o w o li).

O k res „O d lok acji (1 5 3 2 ) d o u p a d k u szlach eck iej R z e c z y p o sp o lite j” o m ó w ił n a p o d sta w ie b o g a ty c h m a ter ia łó w R . S z c z y g i e ł , ale p o m in ą ł te ż k w estię, k ied y n a z w a K o n iń sk a W o la p rzem ien iła się o sta te c z n ie w K o ń s k o w o lę (jeszcze w 1712 r. u ż y w a n o starej n a z w y ). N a jsta rsz y zap is o tu tejszym szp ita lu d o ty c z y tu 1613 r., p o d c z a s g d y ju ż w 1548 r. z a m o ż n y ziem in in M arcin S k o w ie sk i za p isa ł testa m e n tem , k tó r e g o c z o ło w y m e g zek u to rem b ył d z ie d z ic K o n iń sk iej W oli A n d rzej T ę c z y ń sk i, c zy n sz d la b ied n y ch o w e g o sz p ita la (A P L u b lin , Z iem ie lu b elsk ie za p isy nr 18, k. 6 1 9 r — 6 2 0 r). U w a d z e a u to r a u lecia ła ta k ż e tro ch ę d ru g a p o ło w a X V II w . N ie p rzek o n u je rów n ież sfo r m u ło w a n ie S zczy g ła , że w 1821 r. „ d o m y m u r o w a n e sta n o w iły t y l k o 1/3 z a b u d o w y m ia sta ” (s. 58). S tr o n y 64— 65 w sk a z u ją , że d zięk i sta ra n io m C za rto ry sk ic h b y ło ich a ż 3 7 % , cz y li d u ż o n a skalę śr o d k o w e j P o lsk i.

K o ń s k o w o la rozw ijała się i n iszc za ła w ra z z dziejam i n a ro d u , n ie p rzek o n u je jed n a k tw ierd zen ie części S ta n isła w a W i ś n i e w s k i e g o „ P o d rząd am i z a b o r c ó w 1795— 1918” , ja k o b y d egrad ację m ia steczk a s p o w o d o w a ły w ojsk a z a b o rcze w d z iew ięćd ziesią ty ch la ta ch X V I II w . (s. 61), b o szybki

Z A P I S K I

6 1 9

r ozw ój m ia sta w id a ć d o 1810 r. (p o r . s. 64— 6 5 ). D z ia ła ln o ść C za rto ry sk ic h (d o 1830 r.) z a k ty w iz o w a ła g o sp o d a r c z o m ia ste c z k o i w 1914 r. o sią g n ę ło o n o sw ó j szczy t lu d n o śc io w y , liczą c p rzeszło 56 0 0 Ż y d ó w , P o la k ó w i N ie m c ó w (to o sta tn ie b y ło n a L u b elszczy źn ie w y ją tk o w e ). C iek a w ie ujął S. W iśn iew sk i d zieje d zie w ię tn a sto w ie c z n e j k u ltu ry, ale za b ra k ło p rzed sta w ien ia a lfa b e ty za cji na p o d sta w ie k sią g sta n u c y w iln e g o . M ia s te c z k o b y ło d o ść u p r z e m y sło w io n e (w łó k ie n n ic tw o ) i o d ­ z n a c z a ło się ra d y k a lizm e m sp o łec zn y m .

C zęść Z b ig n iew a Z a p o r o w s k i e g o („ W cza sa ch n a jn o w s z y c h ” ) i H a lin y B e d n a r s k i e j („ T era źn iejsz o ść i p ersp e k ty w y r o z w o ju ” ) w sk a z u ją , iż p rzy k on k u r en cji P u ła w o ra z p o zn isz ­ c z e n ia c h o b u w o jen św ia to w y c h K o ń s k o w o la sk arlała (d o 1700— 2 5 0 0 lu d zi) i p o w r ó c iła p o części d o zajęć ro ln iczy ch . B o p rzecież tru d n o u z n a ć za p ra w d ę sfo r m u ło w a n ie n a s. 106, że o k u p a cja h itler o w sk a p rzeszła „ b ez w ię k sz y c h u sz c z e r b k ó w ” , jeśli w y g in ęła w te d y o k o ło p o ło w a m ie sz k a ń ­ c ó w , to je st Ż yd zi. O g ó ln ie b io rą c z b io r o w ą m o n o g r a fię K o ń sk o w o li cech u je fa c h o w o ś ć i w y so k i p o z io m o p r a c o w a n ia . N a s. 76 je d n a k n ie p r a w id ło w o ro zró ż n ia się c h y b a „ z b o ż a ja r e ” i J a r z y n y ” (w k o r c a c h w y sie w u ), n a s. 98 za ś Z. Z a p o r o w sk i n ie p o tr a fi j u ż o d m ie n ia ć n a zw isk a M o rd k i F in k ielsztejn a . W . U.

T h o m a s L i n d k v i s t , P lu n dring, s k a t te r och den fe c d a la s ta te n s f r a m v ä x t.

O rg a n isa to risk a ten den ser i S v e rig e under övergan gen f r à n v ik in g a tid till tid ig m e d e ltid ,

„ O p u scu la H isto r ic a U p sa lie n sia ” 1, U p p sa la 1988, s. 78.

Praca T h o m a sa L i n d к v i s t a , „ R a b u n e k , p o d a tk i i p o w sta n ie p a ń stw a fe u d a ln e g o ” , jest p ierw szą p u b lik a cją w serii „ O p u sc u la H isto r ic a U p sa lie n sia ” w y d a w a n ej p rzez In s ty tu t H isto r y c z n y U n iw e r sy te tu w U p p sa li. W n o w ej serii p u b lik o w a n e b ęd ą , w fo rm ie ro z b u d o w a n y c h a rty k u łó w , prace h isto r y k ó w zw ią za n y ch z In sty tu tem H isto ry czn y m w U p p sa li.

P rezen to w a n a p raca sta n o w i stu d iu m w stęp n e d o m o n o g r a fii p o św ię c o n e j p rzem ia n o m sp o łe c z e ń stw a sz w e d z k ie g o w o k resie p o w sta w a n ia m o n a r ch ii feu daln ej (1 0 0 0 — 1300).

A u to r w y c h o d z i o d ró żn ic p o m ię d z y sy stem a m i p o b o r u p o d a tk ó w w r ó ż n y c h p row in cjach Szw ecji w k o ń c u X II i n a p o c z ą tk u X I V w ie k u (sy ste m y te zn a n e są d zięk i z a c h o w a n y m p ra w o m p ro w in c jo n a ln y m ( la n d sk a p sla g a r) i w sk a z u je, iż ich o d m ie n n o ść je st k o n sek w en cją ró żn y ch o k o lic z n o ś c i, w ja k ic h k sz ta łto w a ła się w c z e sn o śr e d n io w ie c z n a m o n a r c h ia sz w ed zk a . S ystem y p o d a tk o w e w V ä sterg ö tla n d i Ö ste r g ö tla n d o p a rte b y ły n a za sa d z ie p o b o r u p o d a tk u o d d ym u . N a z w a p o d a tk u , gen g à rd , w sk a z u je, iż w y b iera n ie g o w y w o d z iło się z tradycji u d ziela n ia g o śc in y p o d ró żu ją c em u p o kraju w ła d cy . P o d a tk i o b o w ią z u ją c e w rejonie M ä la ru (U p p la n d , V ä stm a n a la n d i S ó d e r m a n a la n d ) m ia ły ch a ra k ter z o b o w ią z a ń k o le k ty w n y c h i o p a r te b y ły n a m ilitarn ej organ izacji zn an ej ja k o ledung.

D la w y ja śn ien ia gen ezy w yżej o p isa n y c h ró żn ic a u to r p r o p o n u je w p r o w a d z e n ie r o zró ż n ien ia p o m ię d z y ek sp lo a ta c ją w ew n ętrzn ą i zew n ętrzn ą . U p o w sz e c h n ie n ie się tej p ierw szej je st c o n d itio sine

qua non dla p o w sta n ia fe u d a ln e g o sp o s o b u p ro d u k cji, gd zie cz ę ść n a d w y żk i p rod u k cyjn ej regularnie

p rzejm o w a n a je st p rzez k la sę rząd zącą. P o w sta n ie sp o łe c z e ń stw a fe u d a ln e g o o p a r te g o n a e k s­ p lo a ta c ji w ew n ętrzn ej p o p r z e d z o n e b y ło ok resem ch a ra k tery zu ją cy m się p rzew a g ą ek sp lo a ta cji zew n ętrzn ej, w form ie b ą d ź w y p ra w łu p ieżczy ch , b ą d ź k o n tro li nad e m p o ria m i h a n d lo w y m i (B irk a). E k sp lo a ta cja zew n ętrzn a b y ła w a żn y m sp o s o b e m z d o b y c ia b o g a c tw a i p o zy cji sp ołeczn ej dla c z ło n k ó w k ształtującej się k la sy rząd zącej. W m iarę w z r o stu o p o r u ze stro n y lu d ó w p ad ających o fia rą w y p ra w ra b u n k o w y ch o rg a n iza cja n o w y c h ekskursji w y m a g a ła c o r a z w ię k sz e g o sto p n ia k o n tr o li w ew n ętrzn ej n ad lu d n o śc ią . W ten sp o s ó b tw o rzy ły się w a ru n k i dla p o w sta n ia m o n a rch ii feu daln ej.