144 Z A P I S K I
p ochodzenia, p ow iązań i p rzy n a leżn o ści do e lity sp o łeczn ej i k u ltu ra ln ej. B yt on zresztą p rzy ja cielem P e r y k le sa zn a n eg o w ła śn ie z k o n ta k tó w z cz o ło w y m i in te le k tu a lista m i (w arto p rzyp om n ieć tu p od sta w o w ą c ią g le dla tej sp ra w y p racę V. E h r e n b e r g a , “S op h ocles an d P e r ic le s”, O xford 1954). Sam p och od ząc z a ry sto k ra cji b y ł też P e r y k le s zw ią z a n y i sp o w in o w a co n y z n a jzn a k o m itszy m i i n a j b ogatszym i rodam i a ry sto k ra ty czn y m i.
Z w iązk i z a ry sto k ra cją i sto su n k i P e ry k lesa z w p ły w o w y m i k o teria m i a ry sto k ra ty czn y m i to drugi in te r e su ją c y w ą te k o m a w ia n ej k siążk i. Z d an iem P lu tarch a zw ią za n y w p ie r w z a ry sto k ra cją P e r y k le s p rzeszed ł do obozu d em o k ra tó w ty lk o d latego, że n ie m ia ł szan s n a o d eg ra n ie p ierw szo p la n o w ej ro li w gru p ie p o lity k ó w a ry sto k ra ty czn y ch , k tó ry m p rzew o d ził K im on. W k a żd y m razie i jego p ierw sze m a łżeń stw o przed zw ią zk iem z A spazją, i jego p o sta w a w ok resie p rocesu K im ona zd ają się w sk a z y w a ć na b lisk ie k o n ta k ty z grupą p ozorn ie k o n se k w e n tn ie przez n ieg o zw alczan ą. Z a g a d n ien ie to, poru szan e jeszcze p rzez B e 1 о с h a, d oczek ało się n o w szy ch u jęć w stu d ia ch S e a l e y a i B i c k n e l l a , c ią g le jed n a k p an u je sk ło n n ość do m ech an iczn ego p r z e c iw sta w ia n ia „ d em ok ratów ” z k ręgu P e ry k lesa gru p ie a ry sto k ra ty czn ej dążącej rzek om o od w y g n a n ia K im ona do p rzew ro tu p o lity czn eg o . W łaśn ie k siążk a L eviego m oże s ię p rzyczyn ić do lep szego zrozu m ien ia w za jem n y ch p o w ią za ń p o szczeg ó ln y ch p o lity k ó w oraz ca łeg o u k ład u p o lity czn eg o o k reślan ego często przez zw ią zk i rod zin n e i to w a rzy sk ie
A utor p rzed sta w ia lo sy sw eg o b oh atera w u jęciu ch ro n o lo g iczn y m prow adząc n arrację od jeg o p ierw szeg o p o ja w ie n ia się w - ż y c iu p u b liczn y m (choregia w roku 473— 472, k ie d y to w raz z c a łą tetra lo g ią w y s ta w ił A jsch y lo s „ P ersó w ”) do śm ierci w początk u w o jn y p elo p o n esk iej. C zasem jed n a k g in ie tro ch ę z p ola w id zen ia sam c z ło w ie k a zo sta je ep ok a z b o g a ctw em w y d a rzeń i w sp o m n ia n y ju ż b oh ater zb io row y. T rudno się oprzeć w ra żen iu , że n a sze w y s iłk i zm ierza ją ce do lep szeg o p o z n an ia tej k o n tro w ersy jn ej p o sta ci sk a za n e są z góry na n iep o w o d zen ie. M oże d la teg o , że, ja k p isze P lu ta rch , sam P e r y k le s w y p ra co w a ł so b ie sta ra n n ie pozę s a m otnego, dostojn ego p o lity k a i zaraz po d ojściu do zn a czen ia „ zm ien ił zu p ełn ie sw ó j sposób ż y c ia ”. J e ś li n a w e t p o zw o liło m u to „utrzym ać sw ą św ia d o m ie p ozo w a n ą d osto jn o ść”, to zarazem zata rło ch yb a in d y w id u a ln e c e ch y p o sta ci tak różn ie o cen ia n ej i ta k n iejed n ozn aczn ej ju ż w starożytn ości.
W.L.
P eter F u n k e , H om on oia u n d A rch e. A t h e n u n d d ie g riechische
S t a a t e n w e l t v o m E nde d e s p e lo p o n n e s isc h e n K r i e g e s bis z u m Königärt f r ie d e n (404/3— 387/6 v.Chr.), „H istoria: E in z e lsc h r ifte n ” z. X X X V II,
F ranz S tein er V erlag, W iesbaden 1980, s. 197.
O ży w ien ie od la t k ilk u n a stu b ad ań nad h isto rią G recji IV w . z a o w o co w a ło już w ie lo m a m on ografiam i i stu d ia m i d otyczącym i i ta k zw a n eg o k ry zy su polis, i h is to r ii w ew n ętrzn ej A ten , T eb czy S p a rty teg o o k resu a w r e sz c ie te ż p racam i nad h isto rią sto su n k ó w p o lity czn y ch w G recji.
P raca m łod ego h isto ry k a z K o lo n ii uk azała się n ie m a l jed n o cześn ie z k siążk ą zn an ego już b ad acza a m ery k a ń sk ieg o , Ch. D. H a m i l t o n a , “S p a rta ’s B itter V icto ries. P o litic s and D ip lo m a cy in th e C orin th ian W ar” (Ithaca—L on d on 1979). O bie sta n o w ią w tej c h w ili n ieza stą p io n e o p ra co w a n ie h isto r ii p o lity czn ej G recji p ierw szej ć w ie r c i IV w .p.n.e.
P o św ięco n a w zasad zie p o lity c e zew n ętrzn ej A te n k sią żk a zw raca też w d u ży m sto p n iu u w a g ę n a za g a d n ien ia sy tu a c ji w ew n ę tr z n e j tego p a ń stw a . N ie w ą tp li w y m osią g n ięciem autora je s t o d e jśc ie od sw o iste g o sch em a tu n a zb y t często p rzy j m o w a n eg o w b ad an iach nad czw a rto w ieczn y m i A ten a m i, w m y ś l k tó reg o w a lk i
Z A P I S K I 145
p o lity czn e tego ok resu sta n o w ią n iem a l w y łą c z n ie zm agan ia d w óch obozów — d e m ok ratów i olig a rch ó w , przy czym w sz e lk ie d zia ła n ia p ro sp a rta ń sk ie in terp retu je się jako w y r a z p rzew a g i oligarch ów , a te n d en cje w r o g ie S p a rcie tłu m aczy się d oj ściem do głosu dem ok ratów . A u tor k o n se k w e n tn ie bada u k ład s ił w ew n ą trz A ten w p o w ią za n iu ze zm ien n ą sy tu a cją na teren ie G recji w sk a zu ją c zarazem na s t a b iln y jak ch yb a n ig d y p rzed tem k szta łt d em o k ra ty czn eg o u stroju p ań stw . W za j m u jącym au tora o k resie n ie w y stę p o w a ło b o w iem , w p r z e c iw ie ń stw ie do sch y łk u V w .p.n.e. i ok resu ca łej m oże w o jn y p elo p o n esk iej zagrożen ie zm ian ą u stro ju przez zw o le n n ik ó w o lig a rch iczn ej fo rm y rządów . P rzy w ó d cy p o lity czn i tego okresu w y w o d zą się w s z y sc y z obozu d em ok ratyczn ego, a sam ustrój d em o k ra ty czn y zn a la z ł w te d y w łS śn ie sw ą n a jp ełn iejszą i najb ard ziej k o n sek w en tn ą form ę. To o sta t n ie stw ie r d z e n ie je s t w p ełn ej zgod zie z w y n ik a m i n a jn o w szy ch stu d ió w nad u stro je m A ten teg o okresu, nad procedurą n o m o th e sii, nad rolą boule , zgrom ad zen ia czy tryb u n ałów .
A n a lizie sto su n k ó w p o lity czn y ch m ięd zy p a ń stw a m i G recji w ok resie w o jn y k oryn ck iej p o św ięco n a je s t druga część k sią żk i (s. 75— 167), gd zie au tor szczeg ó ło w o i p rzek on yw ająco, w op arciu o p e łn y m a teria ł źród łow y, b u d u je obraz załam u jącej s ię p o tęg i A ten , k tó re n a w e t po od b u d ow ie w o k resie p ó źn iejszy m Z w iązk u M or sk ieg o n ie sta ły się ju ż n ig d y siłą o d ecy d u ją cy m zn aczen iu dla d alszych lo s ó w G recji. Z d an iem au tora i w ty m p ierw szy m ok resie, i p óźn iej, grupą k iero w n iczą i d ecyd u jącą o p o lity c e p a ń stw a b yła ta sam a w a r stw a sp ołeczn a złożona z dość zam ożn ych p r z e d sta w ic ie li k la sy śred n iej, której za jm u ją cy się p o lity k ą p rzed sta w ic ie le m ie li z grubsza te n sam ogóln y program działan ia i pod ob n ie p rod em ok ra- ty czn e n a sta w ie n ie . D o p ro w a d ziw szy jed n ak , w sk u te k sp lo tu czy n n ik ó w zew n ę tr z nych, do n iep o w o d zen ia ek sp a n sjo n isty czn y ch dążeń A ten , n ie zd o ła li ju ż ci p rzy w ó d cy p rzy w ró cić p a ń stw u jego d aw n ej św ie tn o śc i.
Do bardzo w a ż n y c h u sta leń k sią żk i n a le ż y w ła śn ie w y k a z a n ie p rzew a g i teg o dem ok ratyczn ego k ieru n k u w p a ń stw ie przez c a ły czas trw a n ia w o jn y k o ry n ck iej oraz tłu m a czen ie p o k o ju „ k ró lew sk ieg o ” u w a ru n k o w a n ia m i m ilita rn o -zew n ętrzy m i a n ie n a g ły m d ojściem do gło su n iech ętn y ch w o jn ie e le m e n tó w o ligarch iczn ych . P o p a rł tę tezę autor p rzek on u jącym d ow odem , że m ea n d ry p o lity k i a teń sk iej teg o ok resu dadzą się w y tłu m a c z y ć ż y w y m r ea g o w a n iem na w y d a rzen ia w G recji a n ie w a lk a m i p o lity czn y m i w e w n ą tr z p ań stw a.
H istoria A ten teg o okresu ja w i się w k siążce F u n k e g o jako ciąg prób p o d ejm o w a n y ch przez d em ok ratyczn ą polis dla od b u d ow an ia d aw n ej, d em ok ratyczn ej w sen sie u stro ju p o lis-h eg em o n a , arche a teń sk iej. N a p y ta n ie o p rzy czy n y teg o n iep o w o d zen ia od p ow iad a autor w sk a zu ją c n a rozw ój i p o tęg ę Sparty, k tóra zn a czn ie siln iej niż w w ie k u V o k reśla ła w ó w c z a s ca ło k szta łt sto su n k ó w w G recji.
M onografia F u n k eg o sta n ie się za p ew n e na d łu go p o d sta w o w y m o p racow a- nien > tem a tu i n a leży jej ty lk o życzyć szy b k ieg o w e jśc ia w obieg n a u k o w y , co zresztą g w a ra n tu je jej fa k t w y d a n ia w zn an ej i cen io n ej serii w y d a w n iczej pro w ad zon ej p rzez jed n o z najb ard ziej u zn a n y ch cza so p ism fach ow ych .
W. L.
Franz J. F e l t e n , Ä b t e u n d L a i e n ä b t e i m F ran ken reich . S tu d i e
z u m V e r h ä lt n is v o n S t a a t u n d K i r c h e i m f r ü h e r e n M i tt e la l te r , „M ono
gra p h ien zur G esch ich te des M itte la lte r s” t. X X , in V erb in d u n g m it F ried rich P r i n z hrsg. v o n K arl В o s 1, A n ton H iersem ann . S tu ttg a rt 1980, s. 378, 7 m ap poza tek stem .
N in iejsza k siążk a, która p o w sta ła w ram ach badań n ad w cz e sn o śr e d n io w ie c z n y m m on a sty cy zm em p ro w a d zo n y ch z ч in sp ira cji F ied rich a P r i n z a , jest w rów··
