Józef Kus
Z dziejów handlu Kazimierza
Dolnego w XVII - XVIII wieku :
instruktarze cła wodnego z 1616 i
1763 roku
Rocznik Lubelski 31-32, 235-241
JOZEF KUS
Z D ZIEJÓ W H A ND LU K A ZIM IER ZA DOLNEGO W X V II—X V III W IEK U
IN STR U K TA R ZE CŁA W ODNEGO Z 1616 I 1763 ROKU
G łów ną a rte rią gospodarczą p rzedrozbiorow ej Rzeczypospolitej była W isła. P ły n ę ły nią ju ż od X III w. p ro d u k ty rolniczo-leśne i inne tow ary. H andel m iał ogrom ny w p ły w na szybki rozw ój m iast leżących nad W isłą, zwłaszcza Sandom ierza, K azim ierza Dolnego, W arszaw y, Z akroczym ia, W yszogrodu, Płocka, W łocław ka, T orunia, Bydgoszczy i G dańska, oraz na bogacenie się ich m ieszkańców . N a spław ie budow ali sw oje fo rtu n y liczni przedstaw iciele m ag n a terii i s z la c h ty 1. S pław d aw ał rów nież dochód skarb ow i p a ń stw a w postaci op łat celnych p o b ieran ych w kom orach u sy tuow an y ch w w ażniejszych p o rta c h rzecznych. N ajw iększe znaczenie m ia ły: kom ora w e W łocław ku, przen iesion a w 1579 r. do B iałej G óry, a także kom ory w G rudziądzu, Fordonie, N ieszaw ie 1 2.
O prócz ceł królew skich bardzo liczne b y ły kom ory, z k tó ry c h o p łaty celne pobierano na rzecz m iast oraz u rzędników p ań stw ow y ch i ziem skich, a więc wojew odów , kasztelanów , staro stó w , w ojskich itp .3
N ieistniejące ju ż dziś a k ta K om isji S k a rb u K oronnego w yliczały ko m o ry celne, zn ajdu jące się w d ru g iej połow ie X V III w. na W iśle: K ra ków, W aw rzeńczyce, O patow iec, Szczucin, Połaniec, Sandom ierz, Zaw i chost, Józefów , K azim ierz, P u ław y , M agnuszew , G óra K alw aria, K arczew , W arszaw a, D obrzyń, N ieszaw a, Z łotoria, Dybów. Nie je s t to p e łn y w ykaz, niem niej o bejm uje większość kom ór celnych 4 5.
W obec fa k tu zniszczenia w czasie II w o jn y św iatow ej w iększości re jestró w i rach u n k ó w kom ór celnych, w y d aje się celow e publiko w anie n a w e t frag m en ta ry c z n y c h źródeł dotyczących in sty tu c ji cła w odnego s. Źró dłam i tak im i są in stru k ta rz e cła wodnego w K azim ierzu D olnym .
K om orze celnej w K azim ierzu h isto ry cy p rzy p isu ją Χ Η Ι-w ieczną m e try k ę . J u ż w te d y m iał on pełnić fu n k cje zw iązane z h an d lem i tra n s p o r
1 Zob. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r., pod red. A. Mą czaka, Warszawa 1981, hasła: spław, Wisła·, S. G i e r s z e w s k i , Wisła w dziejach Polski, Gdańsk 1982, passim; M. B o g u c k a , H. S a m s o n o w i c z , Dzieje m iast i m ieszczaństw a w Polsce przedrozbio row ej, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk —Łódź 1986, s. 198, 417, 425—428.
2 R. R y b a r s k i , Handel i p olityka handlowa Polski w X V I stuleciu, t. 1, Poznań 1928, s. 296—302; Encyklopedia..., hasła: celne komory , cło.
3 Np. w 1589 r. przywilej pobierania cła wodnego otrzymała Warszawa, w 1613 r. Sandomierz, w 1667 r. starosta oświęcimski (Volumina Legum, wyd. Ohryzko, Pe tersburg 1859—1860, t. II, s. 291, t. III, s. 89, t. IV, s. 441).
4 Z. G ó r a l s k i , Materiały dotyczące tr a k tó w i p rze p ra w od 1767 roku z zagi nionych a k t K o m isji S karbu Koronnego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” r. XIII:1965, nr 2, s. 376.
5 J. K a r w a s i ń s k a , A rch iw u m S karbow e d a w n e j Rzeczypospolitej, w: S tra t y archiw ów i bib liotek w arszaw skich w zakre sie rękopiśmiennych źródeł histo rycznych, t. I, A rch iw u m G łó wn e A k t Dawnych, Warszawa 1957, s. 88—90.
236 M A T E R IA Ł Y
tem to w a ró w e. W spisie ceł z 1356 r. cło kazim ierskie określono jak o „thelon eu m a n tiq u u m ” 6 7. Z ochroną po bo ru cła na W iśle m iało się w iązać pow stanie kam ien n ej b aszty obronnej w K azim ierzu.
W 1509 r. cło w raz z p rze p ra w ą w ydzierżaw ione zostało M ikołajow i F irle jo w i z D ąbrow icy, w ojew odzie lub elskiem u, za 130 grzyw ien. Z tego ro k u posiadam y pierw szą w iadom ość o opłatach celnych po b ieran y ch w K azim ierzu; od pełnego s ta tk u płynącego W isłą b u rg ra b ia p o b ierał 60 groszy 8 *.
W 1510 r. Z y g m u n t I zapisał M ikołajow i F irlejo w i 1800 florenów na staro stw ie kazim iersk im , a w ro k u n astęp n y m n ad ał m u cło i przew óz ®. O dtąd aż do 1644 r. staro stw o w ra z z cłem pozostaw ało w ręk a c h tej ro dziny m agnackiej. K o lejn y m i sta ro sta m i b y li R adziw iłłow ie i L ubom irscy, ostatn ia staro stw o d zierży ła A nna Teofila z S apiehów I o voto S anguszko- w a, 2o voto Potocka (do 1813 r . ) 10 11.
K om ora celna w K azim ierzu p rz e trw a ła do 1764 r., kiedy to na sejm ie konw o kacy jn ym uchw alono pow szechne cło generalne, znosząc jedno cześnie cła p a rty k u la rn e n .
Dochód z kazim ierskiego cła w odnego szacow ano w d ru g ie j połowie X V II w. na 1000 zł poi.12; w sto la t później, w 1766 r., „za skasow ane cło w iślane naznaczono zł. poi. 2000” 13.
Poniew aż nie istn iały jed n o lite ta ry fy celne dla całego k ra ju , w łasną ta ry fę m iała też kom ora w K azim ierzu. „Cło w odne w y b ie ra zam ek w e d łu g in stru k ta rz a sw ego” — czy tam y w lu stra c ji z 1661 r .14
Zachow ały się dw a in stru k ta rz e . P ierw szy — d a n y p rzez Z y gm u n ta III W azę w 1616 r. A ndrzejow i F irle jo w i — oblatow ano w grodzie lu b elsk im 22 lutego 1617 r .15 K ró l reg ulo w ał w nim cło w odne kazim ierskie na prośbę kupców krakow sk ich skarżący ch się na o p łaty „w iętsze nad zw y czaj d a w n y ”.
D rugi in stru k ta rz , „podług d aw n y ch in stru k ta rz ó w sp isa n y ” 25 czerw ca 1763 r., zatw ierd ził książę F ran ciszek L u b o m irs k i16.
6 K. M a l e c z y ń s k i , N ajsta rsze targi w Polsce i ich stosunek do m ia st przed kolonizacją na praw ie niemieckim, Lwów 1926, s. 128; R. S z c z y g i e ł , Początki m ie jskich d zie jó w Kazim ierza Dolnego, w: P ro b le m y d zie jó w i kon serw acji m ia st za b y tk o w y c h , Radom—Kazimierz Dolny 1990, s. 37.
7 J. T e o d o r o w i c z - C z e r e p i ń s k a , K a zim ie rz Dolny. Monografia histo- ryczno-u rbanistyczna, Kazimierz 1981, s. 18—19.
8 S. K u r a ś , S łow n ik history czno-geograficzny w o j e w ó d z tw a lubelskiego w średniowieczu, w: Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Warszawa 1983, s. 96. Wspomnieć na leży, że Kazimierz z przedmieściami i okolicznymi wsiami tworzył tenutę a na stępnie starostwo kazimierskie (tamże, s. 97).
8 J. T e o d o r o w i c z - C z e r e p i ń s k a , jw., s. 34; S. K u r a ś, jw., s. 96. 10 J. T e o d o r o w i c z - C z e r e p i ń s k a , jw., s. 72, 170—171.
11 J. B a s z a n o w s k i , Z d zie jó w handlu polskiego X V I—X V III w. Handel wołami, Gdańsk 1977, s. 34.
12 „Cło wodne wybiera zamek według instruktarza swego, które że niejedna kowy de anno in annum prowent czynić może, sieła też statków za juramentem i listami, także atestacyjami różnych panów, nic nie płaci, taksujemy je jednak, rok podle roku, na [...] fl. 1000”. (Lustracja w o j e w ó d z tw a lubelskiego 1661, wyd. H. Oprawko, K. Schuster, Warszawa 1962, s. 144).
13 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Księgi ziemskie lubelskie, sygn. 20777, f. 817.
14 Zob. przyp. 12.
15 APL, Księgi grodzkie lubelskie (dalej: GL), RMO, sygn. 47, f. 112—113. 16 APL, GL, RMO, sygn. 369, f. 279—283v.
P ubliko w ane m a te ria ły stanow ią cenne źródło do dziejów h a n d lu i in fo rm u ją nas o p ro d u k ta c h najczęściej sp ław ian ych W isłą do G dańska i „w g ó rę” rzeki. N a początku X V II w. b y ły to (oprócz zboża, głównego przed m io tu spław u): ołów, m iedź, żelazo, galm an, sa le tra , siark a, wino, śledzie i inne ry b y , owoce, a rty k u ły korzenne. Dziwi b ra k w ta ry fie celnej potażu i popiołu, któ re w ty m czasie tw o rzy ły znaczną pozycję polskiego ek sp o rtu , m im o spad k u p ro d u k cji w poró w n an iu z d ru g ą połow ą XVI w .17 B ardziej szczegółowy jest in stru k ta rz z 1763 r. W śród p ro d u k tó w p rze chodzących d ro g ą w odną przez K azim ierz fig u ru ją : zboże, słód, drew no, potaż, galm an, szpiglas, sa le tra , sm oła, kam ienie m łyń skie i budow lane, w apno, żelazo i w yro by żelazne, garnki, sól, wino, m iód, owoce, ty to ń , śledzie, w ódka gdańska, karczochy.
In s tru k ta rz te n w ym ienia po n ad to ty p y statk ó w sp o ty k an y ch n a j częściej na W iśle, a w ięc szk u ty — „d w u d ziestk i” , „szesnastki” ; d u b asy — „cztern asto w e”, „dw u n asto w e” , „dziesiątow e” , „ośm iow e” ; kozy i g a la r- ki — „ośm iow e” i „szóstow e”, g a la ry „jaro sław sk ie” , „na pojazd c z te ry ” i „na pojazd d w a ” ; b y k i i p ółbyki, łyżw y i łyżew ki a w reszcie tra tw y , tra te w k i i czółna 18 *.
Razem z in stru k ta rz e m oblatow ana została „P rzysięga skarbow ego pi sarza n a cle w odnym k azim irsk im ” . Je j treść w skazuje, że nadużycia po pełniane przez nieuczciw ych celników b y ły nagm inne.
T eksty źródeł przygotow ane zostały do d ru k u na podstaw ie In stru k c ji
w yd a w n iczej dla źródeł h isto ry czn y c h od X V I do połow y X I X w ,20 W e
dług jej zasad zm odernizow ano pisow nię obu in stru k ta rz y , zachow ując ch a ra k te ry sty c z n e cechy językow e. P ew ne zm iany w prow adzono także w układzie graficznym in stru k ta rz a z 1763 r. C iągły tek st ręko p isu czę ściowo zm ieniono na dw ie kolum ny; na lew y brzeg stro n y w y rzu cając nazw y statk ó w i tow arów , na p ra w y — staw k i op łat celnych. Zlikw ido w ano ponad to p o w ta rz a ją c e się w k ażdym n iem al w ierszu określenia jed n o stk i m o n etarn ej („złotych p o lskich ” i „groszy polskich ”).
11 S. G i e r s z e w s k i , jw., s. 46—47.
18 Wymienione nazwy statków pochodziły — jak łatwo się domyśleć — od liczby ludzi tworzących załogi wioślarskie (pojazda — wiosło) i wskazywały na roz miary i nośność statku. Por. H. O b u c h o w s k a - P y s i o w a , W arunki naturalne, technika i organizacja spław u wiślanego w XV II wieku, KHKM, r. XIII:1965, nr 2, s. 287—290; P. S m o l a r e k , S ta tk i żeglugi sp ła w o w e j z drugiej połow y X V III w i e ku, „Nautologia” r. XXI:1986, nr 1, s. 15.
18 J. B a s z a n o w s k i , jw., s. 46—47.
20 Instrukcja w y d a w n icz a dla źródeł history cznych od X V I do p o ło w y X I X w i e ku, Wrocław 1953.
238 M A T E R IA Ł Y Warszawa, 1 czerwca 1616 Zygmunt III, król polski, daje Andrzejowi Firlejowi, staroście kazimierskiemu, in struktarz cla wodnego w Kazimierzu.
Oryg. nieznany
Kop.: Księgi grodzkie lubelskie, RMO, sygn. 47, f. 112-—113 pt. Litteram Sacrae Re giae Majestatis oblata. Wpis w dniu 22 lutego 1617 r. na podstawie oryginalnego dokumentu przedstawionego przez „szlachetnego” Wojciecha Jemielnickiego.
[f. 112] Z y gm un t Trzeci z Bożej łaski k ró l polski, w ielkie książę lite w skie, ruskie, p ru sk ie, m azow ieckie, żm udzkie, inflanckie i szw edzki, gocki, w an d alsk i dziedziczny kró l [f. 112v] U rodzonem u A ndrzejow i F irle jow i z D ąm brow ice, k azim irskiem u naszem u staroście w ier[nie] nam m i łem u łaskę naszą królew ską. U rodzony w iernie nam m iły. Przełożona jest żałoba n iek tó ry ch m ieszczan i kupców krako w sk ich o czło wodne kazi- m irskie, k tó re by snadź a d m in istrato ro w ie tam ecznego czła wierfność] tw a od tow aró w przez te kupce na dół i na górę w yszły prow adzące, w iętsze nad zw yczaj d a w n y w y b ierać m ieli, nie chcąc aby się z tej m ia ry bezpraw ie onym dziać się m iało, ale żeby w edług daw nego zw yczaju od tow arów płacili. R ozkazujem y w ierfności] tw ej, abyś tego przestrzeg ł i a d m in istra to ry swe napo m in ał, jak o b y się n a p o ty m tego nie w ażyli, ale w edług in stru k ta rz a tego naszego, k tó ry się wierfności] tw ej d aje, to jest: od ołowów c e tn a ru każdego po szelągu jed n em u albo więc ogółem od każdego s ta tk u ołownego złotych polskich dw adzieścia; od c e tn a ru m iedzi po groszu; od beczki g ałam an u groszy dw a; od beczki sia rk i groszy dw a; od żyta i soli od każdej p o jazd y po groszy p ółczw arta; od beczki śledzi grosz jeden; od śliw beczki po groszy dw a; od sadzu ry b po groszy dwa; od w ielkiego sadzu ry b po kopie; od beczki w ina w ęgierskiego po groszy szeszci; od k u fy m ałm azy ji groszy piętnaście; od k u fy lim onii groszy dzie sięć; od beczki oliw y groszy dziesięć; od sa le try każdej fasy groszy d w a dzieścia; od tow arów w szelakich, k tó re prow ad zą w odą ze G dańska w be lach i beczkach, jako od pieprzów , szafranów , m igdałów , cukrów i innego rozm aitego korzenia, od beczki po groszy dw adzieścia, od p ó łach telu po groszy ośmi, od m niejszy ch beczek po groszy sześć; od zboża, k tó re biorą na sta tk i na M azowsze, w edług daw nego zw yczaju, od każdego korca po k w a rtn ik u , także i lądow e. A na m ycie zaś lądow ym od każdego woza, k tó ry ze zbożem przez m iasto idzie, po groszu jednem ; od konia, co wiezie tow ar, od każdego [f. 113] po groszy piąci, a od tych , k tó rzy wolności m ają, w edle starego zw yczaju po groszy półtrzecia; od w ołu każdego po groszu jednem ; od chm ielu rogowe od woza śląskiego po złotem u, od litew skiego po groszy dw adzieścia; od żelaza c e tn a ru każdego po dw a szelągi; od sztu k i p łó tn a każdej po półgroszku. Co, aby ta k a nie inaczej w ybierać rozkazujem y. Inaczej w ier[ności] tw ej nie uczynisz, pod łaską naszą i pow inności u rzę d u swego. D an w W arszaw ie dnia pierw szego m ie siąca czerw ca ro k u tysiąc sześćset szesnastego, panow ania K ró lestw n a szych .Polskiego X X IX , Szw edzkiego X X III roku.
b.m. 25 czerwca 1763 Franciszek Lubomirski, starosta kazimierski, zatwierdza instruktarz cła wodnego w Kazimierzu.
Oryg. nieznany
Kop.: Księgi grodzkie lubelskie, RMO, sygn. 369, f. 279—283v. pt. Instructionis thelo- nei aquatici ad capitaneatum casimiriensem spectantem oblata. Wpis w dniu 25 czer wca 1763 na podstawie oryginalnego dokumentu przedstawionego przez „urodzo nego” Kajetana Leszczyca Skarszewskiego subdelegata grodu lubelskiego.
{f. 279] In s tru k ta rz cła w odnego k o m ory w sta ro stw ie kazim irskim podług daw nych in stru k ta rzó w spisany dnia dw udziestego p iątego czerwca tysięcznego siedem setnego sześćdziesiątego trzeciego roku.
[zł. pol.] [gr.] od szk u ty d w u dziestk i 72
od szk u ty ośm nastki 54 od szk u ty szestn astk i [f. 279v] 36 od d u b asa czternastow ego 24 od d u b asa dw unastow ego 20 od d u b asa dziesiątow ego 18 od kozy i g a la rk u ośm iow ych 16 od kozy i g a la rk u szostow ej 14 od g a la rk a na pojazd cztery 10 od g a la rk u na pojazd dw a 6 od łyżw y dużej 50 od tra te w w gleni c z te ry 12
S ta tk i z ży tem [zł. poi.] [gr.] od szk u ty dw udziestk i z żytem 40
od szk u ty ośm nastki 34 od szk u ty szestnastki 32 od d u b asa czternastow ego 28 od dubasa dw unastow ego [f. 280] 24 od dubasa dziesiątow ego 20 od d u b asa ośmiowego 16 od kozy i g a la rk u szóstowego 12 od kozy i g a la rk u na pojazdów cztery 10 od kozy i g a la rk u na pojazdów dw a 8 od łyżw y dużej 40 od tra tw y w pojazd c z te ry 10 od tychże z jęczm ieniem 8 od tychże z reczką 8 od tychże ze słodem 8 od tychże z owsem 8 od galerów jaro sław sk ich od jed n e j p o jazd y 18 od czółna śliw suchych w rozen k i 20 od szk u ty dw u d ziestk i p o b itk i z to w arem 180 od szk u ty ośm n astki p o b itk i 162 od szk u ty szestn astk i 144 -od du basa czternastow ego 126
240 M A T E R IA Ł Y
Od in nych statk ó w p od łu g prop o rcji, ta k jed n a k uw ażać trz e b a, aby w yniosło od p o jazd u po złotych ośm naście.
od kopy an to n ia 8 od beczki śledzi szockich 6 od beczki śledzi ho llen d ersk ich 10 od w ina francu sk iego 1 8 od w ina w ęgierskiego 1 8
[f. 28] A ntałów d w a na beczkę rachow ać się pow inno.
od beczki m iodu w ęgierskiego 1 8 [zł. poi.] [gr.] Od tow aró w inszych do góry ze G dańska prow adzonych na sta tk a ch po d łu g k w itu spraw iedliw ego i tak sy z ko m ory inw en tarzo w ej fordońskiej w kw icie w y rażonych na złote p ru sk ie, więc od sta po złotych dw a. od tra tw y garkó w na lu d zi ośm 108
od innych tra te w podług p ro p o rc y ji
od półbyka garków 162 od naczynia ulanow skiego z m alow anie, od dubasa
lub g a le ru 36 od sk rz y n i ry b 12 od m ydła barskiego sk rz y n i 2
od p u z d ra w ódki gdańskiej 15 od szabel [f. 28 lv] k rakow sk ich b u n ta 1 8 od k lepek tra tw y w gleni cztery 30
od tra tw y balów 36
od b y k a w ap n a na jed n e j pojezccie 2 16 od p otaziu fasy 2 16 od galom onu fasy 15 od szpiglasu fasy 2
od kam ien i m łyńskich, od tra tw y w gleni cztery 15 od tra tw y kam ien i inszych w odą prow adzonych 8 od ty tu n iu w ęgierskiego k am ien ia 6 od beczki sm oły 13 od beczki sm oły zuzow ej 6
[f. 282] od s a le try fasy 2 16 od tarcic kopy 1
od d rzew a próżnego, od glenia 1 8 od sk rzy n i łyżek 1 8 od szafranów b u n ta 1 8 od żelaza w ęgierskiego c e tn a ru 15 od tra te w k i p le tu 1 8 od czółna karczochów 1 8 od łyżew ki k rak ow sk iej z jab łk a m i 30
od p a ry pojazdów solnych 7 opow iednego od statk ó w szlacheckich 6 od tra te w balk ó w 12 20
F. L u b o m irsk i M .K.S. [f. 282v] K az. Locus sigilli genu ini in r u b ra cera expressi.
P rzy sięg a skarbow ego p isarza na cle w odnym kazim irskim .
Ja , Józef, przysięgam P a n u Bogu w szechm ogącem u w T rójcy Ś w iętej Je d y n em u , iż fu n k cy ji m ojej p isarsk iej w ekzakcy ji cła trzeźw ię, sp ra w iedliw ie, pilnie, nie uwodząc się żadną k o rru p c y ją, ta k oczywiście jako i p otajem n ie, ani od kupców , an i od szlach ty dla siebie prokurow ać, ani też dobrow olnie d aw an ej brać, an i p rzy ja źn ią żadną robić in te resu do ek zek u cy ji cła należącego nie m am , ani w ięcej od szlachty i kupców nad in stru k ta rz m i podany w yciągać nie pow inienem , ale isto tn ie sam ej rze telności nie czyniąc [f. 283] żadnych podstępów pod S k arbem , ani żadnych nie zażyw ając w y k rę tn y c h fortelów , ta k z rew izorem , k tó ry m i p rzy d an y będzie ,jako i kupcam i, co by było z k rzy w d ą S k a rb u pańskiego, nie będę. M onetę lubo złoto in q u ali q u a n lita te e t q u a lita te odbiorę in eadem toto w re g e stra zapisyw ać jako i do sk rzy n i kłaść, nie p rz y trz y m u ją c przy sobie na żaden han d el an i kom u pożyczać nie będę. E kspedycyje m inoris e t m ajo ris v aloris sam de persona z p rzy d an y m m i rew izorem , nie zaży w ając ani up raszając sub a lte rn a , czynić będę, szczególnie ty lk o, strzeż Boże, słabości m ojej lu b gdy będę m iał gdzie w yjechać za pozw oleniem Ja śn ie Oświeconego K siążęcia Jegom ości D obrodzieja, [f. 283v] Rzeczy różne, jako to cybule, czosnki, śliw y, ry b y , kasze i inne w łaśnie na S k arb prow en ien cy je należące, ani sam zażyw ać an i kom u darow ać nie m am , ale ty lk o z swego m i w yznaczonego m i solarium i z akcydensów w in s tru k ta rz u m i pozw olonych bez e k sto rsy ji żyć będę. K tó re to tu w yzna czone p u n k ta, bez żadnej re stry k c y ji, tera z przysięg ając e t in post pow i nienem . T ak m i Boże dopom óż w T ró jcy Ś w iętej Je d y n y i niew inna M ęka Jego.
