Medycyna Wet. 2008, 64 (4B) 525
Artyku³ przegl¹dowy Review
Farmakologiczne sterowanie owulacj¹ i cyklem p³cio-wym s³u¿y w praktyce lekarsko-weterynaryjnej do popra-wy organizacji rozrodu w du¿ych stadach zwierz¹t, jak równie¿ stanowi integraln¹ czêæ programów hodowla-nych obejmuj¹cych pozyskiwanie i przenoszenie zarod-ków (5, 27, 30). Do tej pory na wiecie i w kraju opraco-wano wiele metod synchronizacji rui i superowulacji; nie s¹ one jednak pozbawione wad. Badania przeprowadzo-ne w wielu wiatowych i krajowych orodkach okreli³y skutecznoæ ró¿nych preparatów gonadotropowych, ge-stagenowych oraz analogów/preparatów prostaglandyny F2á (PGF2á) ze wzglêdu na wyniki synchronizacji rui u krów (9, 10, 25, 27, 30). Badania te wykaza³y ró¿n¹ skutecznoæ poszczególnych metod biotechniki i stoso-wanych preparatów hormonalnych, w zale¿noci od kon-dycji zdrowotnej, warunków ¿ywieniowych i utrzymania, co ostatecznie rzutowa³o na wyniki synchronizacji rui, su-perowulacji, jakoæ i liczbê uzyskiwanych zarodków zdol-nych do transferu (11, 13, 18, 25, 27). Wiêkszoæ badañ opisuj¹cych metody synchronizacji i/lub superowulacji koncentrowa³a siê jednak na wskanikach ilociowych:
skutecznoci superowlacji, skutecznoci i czasu pojawie-nia siê rui, rzadko uwzglêdpojawie-niaj¹c wp³yw i mechanizm dzia-³ania stosowanych preparatów farmakologicznych na funkcje ¿yciowe komórek cia³ka ¿ó³tego (CL), jajnika, jajowodu i macicy w cyklach nastêpuj¹cych po farmako-logicznej ingerencji, co mo¿e bezporednio wp³ywaæ na wczesny rozwój i implantacjê zarodka.
Cia³ko ¿ó³te regulacja i podstawowe funkcje
Cia³ko ¿ó³te (corpus luteum, CL) jest gruczo³em do-krewnym powstaj¹cym z pozosta³ych po owulacji elemen-tów pêcherzyka jajnikowego: z komórek warstwy ziar-nistej i os³onki wewnêtrznej pêcherzyka (6, 12). G³ówn¹ funkcj¹ CL jest produkcja progesteronu (P4), który jest jednym z najwa¿niejszych czynników kontroluj¹cych cykl jajnikowy i zapewniaj¹cy w³aciwy rozwój zarodka i p³o-du, a wiêc hormonem decyduj¹cym o efektywnoci roz-rodu (6). Oprócz komórek steroidogennych, stanowi¹cych od 25% do 40% liczby wszystkich komórek CL krowy, w jego sk³ad wchodz¹ tak¿e komórki ródb³onka naczyñ, komórki tkanki ³¹cznej oraz komórki uk³adu immuno-logicznego (6, 12). Rozwój i trwanie tego z³o¿onego kom-pleksu komórkowego podczas cyklu jajnikowego i ci¹¿ySynchronizacja rui i superowulacja wp³ywaj¹
na funkcje cia³ka ¿ó³tego krowy: czy manipulacje
hormonalne zawsze przynosz¹ oczekiwane efekty?*
)
WOJCIECH PILAWSKI*,**, MARTA J. SIEMIENIUCH*, DARIUSZ J. SKAR¯YÑSKI* *Zak³ad Immunologii Rozrodu Instytutu Rozrodu Zwierz¹t i Badañ ¯ywnoci PAN, ul. Tuwima 10, 10-747 Olsztyn
**Prywatna Lecznica Zwierz¹t w £apach, ul. Brañska 2, 18-100 £apy
Pilawski W., Siemieniuch M. J., Skar¿yñski D. J.
Influence of estrus synchronization and superovulation on corpus luteum functioning in cattle.
Does hormonal manipulation always provide desirable effects?
Summary
The main function of the corpus luteum (CL) is progesterone (P4) production, a factor which regulates the estrous cycle and provides proper embryo and fetus development, the hormone that determines the efficiency of reproduction. Estrus synchronization is one of the basal methods applied in reproductive biotechnics. However, pharmacological manipulation of the estrous cycle may cause various CL dysfunctions, including abnormal P4 synthesis after superovulation or synchronization of the cycle. In the authors studies the influence of different methods of estrous synchronization (injection of PGF2á analogues: dinoprost, cloprostenol and luprositiol; or gestagens treatment: norgestomet) on CL sensitivity to luteotropic factors (LH and PGE2) was investigated. With the use of PGF2á analogues the lower action of luteotropic factors on the CL function was demonstrated in the CL after estrus synchronization. Physiological CL sensitivity to the stimulation was observed in CL from the cows with norgestomet-synchronized cycles. The only effects of dinoprost on CL functioning in vitro were conferrable and similar to the natural PGF2á action. Other PGF2á analogues much more powerfully and differently influenced the cells/tissues of the bovine reproductive tract compared to natural PGF2á action. Lower P4 production in the CL after hormonal manipulation may cause insufficient protection of the embryo by the CL products during the first critical pregnancy period and lead to the early termination of pregnancy.
Keywords: prostaglandin F2á, corpus luteum, estrous synchronization, cow
*) Referat przedstawiony podczas XI Miêdzynarodowej Konferencji
Medycyna Wet. 2008, 64 (4B) 526
zale¿ne jest od wielu czynników i podlega z³o¿onym me-chanizmom regulacyjnym (15, 17, 21, 22). Bezporednio po owulacji rozpoczyna siê proces luteinizacji komórek warstwy ziarnistej i os³onki pêcherzyka zainicjowany wylewem z przysadki hormonu luteinizuj¹cego (LH). Hormon luteinizuj¹cy, chocia¿ jest podstawowym hormo-nem wspieraj¹cym i kontroluj¹cym funkcje CL, nie jest jedynym czynnikiem decyduj¹cym o jego wzrocie i roz-woju. Podkreliæ nale¿y lokalne mechanizmy regulacyj-ne wewn¹trz samego CL krowy i rolê auto/parakrynnych regulatorów, przede wszystkim prostaglandyn (PG) i in-nych metabolitów kwasu arachidonowego, a szczególnie PGE2 oraz innych czynników: czynniki wzrostu (IGF-1, EGF, FGF), hormony peptydowe (oksytocyna, angioten-syna, endotelina-1); steroidy jajnikowe (P4, estrogeny); cytokiny (czynnik martwicy nowotworu TNF-á, inter-feron IFN-ã) neuromediatory (noradrenalina i inne) (6, 15, 17, 21, 22).
Synteza i wydzielanie P4 zale¿ne s¹ od wzajemnego stosunku czynników luteotropowych (LH, PGE2, OT, P4, czynniki wzrostu) do luteolitycznych (PGF2á, cytokiny, w tym TNF-á, IFN-ã; tlenek azotu, endotelina-1) (6, 15, 17, 21, 22). Przewaga dzia³ania czynników luteotropo-wych nad luteolitycznymi jest warunkiem niezbêdnym dla w³aciwego rozwoju i funkcji wydzielniczych CL, implan-tacji zarodka, prawid³owego rozwoju p³odu, utrzymania i przebiegu ci¹¿y. Ust¹pienie luteotropowej dominacji, po-³¹czone z uwolnieniem z macicy czynnika luteolitycz-nego, jakim u krowy jest PGF2á, prowadzi do regresji CL (14, 20). Nieprawid³owoci w wydzielaniu hormonów oraz innych czynników regulacyjnych, za³amuj¹ce równowa-gê pomiêdzy dzia³aniem czynników luteotropowych do luteolitycznych mo¿e prowadziæ do zaburzeñ funkcji CL, czego skutkiem mog¹ byæ zmiany d³ugoci cyklu jajniko-wego (wyd³u¿enie, skrócenie), powstawanie CL rzeko-moci¹¿owych, a z drugiej strony do obni¿onej produk-cji P4, co mo¿e byæ przyczyn¹ wczesnej mierci zarod-kowej (8, 18). Wiele tych zaburzeñ mo¿e powstawaæ w wyniku niew³aciwie zastosowanej ingerencji farma-kologiczno-hormonalnej podczas zabiegów biotechnolo-gicznych (synchronizacja rui, indukcja superowulacji, transfer zarodków).
Wp³yw ró¿nych metod synchronizacji rui
i superowulacji na funkcje cia³ka ¿ó³tego
Synchronizacja rui z wykorzystaniem preparatu/analo-gu PGF2á polega na wywo³aniu regresji istniej¹cego na jajniku cyklicznego CL. W nastêpstwie tego na jajniku dochodzi do szybkiego wzrostu pêcherzyków i ich owu-lacji. Po owulacji na jajniku tworzy siê nowe CL, które w przypadku skutecznego krycia lub inseminacji powin-no zapewniæ odpowiedni poziom syntezy i wydzielania P4 celem utrzymania ci¹¿y. Pierwsze kilkanacie dni po zap³odnieniu decyduje o matczynym rozpoznaniu ci¹¿y i podtrzymaniu funkcji CL. Jak wspomniano wczeniej, P4 wydzielany przez CL chroni wczesn¹ blastocystê ju¿ podczas jej wêdrówki przez jajowód i dalej w macicy, zapewniaj¹c zarodkowi ochronê immuno-endokrynn¹ oraz korzystne rodowisko w macicy. W tych krytycznych dla zarodka chwilach mechanizmy ochrony luteotropowej musz¹ byæ wysoko sprawne. Sugeruje siê jednak nega-tywny wp³yw synchronizacji rui i/lub superowulacji nafunkcje wydzielnicze, czynnociowe oraz morfologiê komórek pêcherzyków jajnikowych i CL powsta³ych w cyklu rujowym nastêpuj¹cym zaraz po farmakologicz-nej manipulacji (7, 19, 28, 29).
We wczeniejszych badaniach w³asnych wykazalimy, ¿e niemal¿e 10-krotnie ni¿sza dawka analogu PGF2á (50-75 µg/zwierzê cloprostenolu) ni¿ dawka sugerowana przez producenta i stosowana w praktyce lekarsko-wete-rynaryjnej wywo³uje jeszcze regresjê CL w rodkowej i w pónej fazie lutealnej (19). Wykazalimy ponadto, ¿e czu³oæ CL krowy na luteolityczne dzia³anie analogów PGF2á wzrasta gwa³townie pod koniec fazy lutealnej (19). Efekt dzia³ania PGF2á na CL in vivo (4, 19) i in vitro (3, 21, 26) jest zale¿ny od fazy cyklu jajnikowego. Mo¿liwy jest te¿ wp³yw analogów PGF2á na przep³yw krwi przez jajnik (1, 2), co mo¿e porednio wp³ywaæ na funkcje oraz rozwój pêcherzyków jajnikowych i CL powsta³ych w efekcie synchronizacji rui. Nale¿y wiêc zastanowiæ siê, czy rekomendowane dawki analogów PGF2á, jak i stosowane modele synchronizacji rui (dwukrotne poda-wanie analogów PGF2á w odstêpie 10-14-dniowym, bez uwzglêdnienia fazy rozwoju CL i pêcherzyków jajniko-wych) s¹ w³aciwe i zawsze gwarantuj¹ wysok¹ zap³ad-nialnoæ w pierwszej rui po synchronizacji, póniejsze utrzymanie ci¹¿y i w efekcie wysok¹ p³odnoæ i pro-dukcyjnoæ krów. W praktyce zaobserwowano bowiem, ¿e w pierwszej rui po synchronizacji zap³adnialnoæ jest stosunkowo niska; zdecydowanie lepsze wyniki uzyska-no inseminuj¹c krowy w drugiej rui po synchronizacji (10). Mo¿na wiêc postawiæ pytanie, jaki wp³yw ma zastoso-wanie analogów PGF2á na nowo powstaj¹ce po synchro-nizacji CL i jego zdolnoæ (status hormonalny) do utrzy-mania ci¹¿y.
Badania Wierzchosia i wsp. (29) wykaza³y znaczne ró¿nice w uwalnianiu hormonów (P4, estradiolu i andro-genów) z komórek CL i pêcherzyków jajnikowych u owiec po synchronizacji rui za pomoc¹ analogów PGF2á oraz po superowulacji, w porównaniu do zwierz¹t kontrolnych ze spontanicznymi, fizjologicznymi cyklami p³ciowymi. Równie¿ Okada i wsp. (16) wykazali, ¿e po superowula-cji u owiec w nastêpnym cyklu tworz¹ siê niekomplet-ne CL luteal hypoplasia, ze znacznie krótszym okre-sem trwania i ograniczon¹ syntez¹ i wydzielaniem P4. Hansen i wsp. (7) porówna³ w swoich badaniach poziom wydzielania P4 w CL w naturalnym cyklu oraz zsynchro-nizowanym przy u¿yciu PGF2á. Badania te wykaza³y, ¿e w CL powsta³ych po synchronizacji rui mo¿e dochodziæ do zaburzenia steroidogenezy. Urbaniak i Jakowski (27) analizuj¹c wp³yw stosowania preparatów stosowanych do synchronizacji rui na wyniki zacieleñ u krów biorczyñ zarodków sugeruj¹, ¿e zaburzenia wydzielania P4 u krów mog¹ byæ przyczyn¹ wczesnej mierci zarodkowej i w konsekwencji rzutowaæ na niedostateczne wyniki zacie-leñ (9, 10). Potwierdzaj¹ to badania Shelton i wsp. (18), w których sugerowano obni¿enie wra¿liwoci CL krów z niedomog¹ lutealn¹ na czynniki luteotropowe. Usta-lenie statusu fizjologicznego CL w 6.-8. dniu cyklu na-stêpuj¹cym po synchronizacji rui wydaje siê niezwykle istotne dla rozwoju i implantacji zarodka szczególnie u ja³ówek/krów biorczyñ zarodków. Mechanizm powsta-wania zaburzeñ w wydzielaniu P4 w CL po synchroniza-cji rui mo¿e uwzglêdniaæ zmianê czu³oci/wra¿liwoci CL
Medycyna Wet. 2008, 64 (4B) 527 na endogenne czynniki regulacyjne (LH, PGE2) tê
hi-potezê weryfikowano w badaniach w³asnych (23, 24). Zbadano wra¿liwoæ CL powsta³ych po synchronizacji rui na czynniki luteotropowe (LH, PGE2) (24) oraz okre-lono wp³yw ró¿nych analogów PGF2á na komórki CL i aktywnoæ motoryczn¹ têtnicy jajnikowej (23). W po-równaniu do grupy kontrolnej (ruja spontaniczna) odno-towano s³absz¹ odpowied CL na podawane czynniki lu-teotropowe (LH, PGE2) u krów poddanych synchroniza-cji rui z zastosowaniem analogów PGF2á (cloprostenol, luprositiol). Jednak¿e zastosowanie do synchronizacji rui preparatu PGF2á (dinoprost) nie wywo³ywa³o tak znacz-nych objawów niedomogi lutealnej w porównaniu do dzia-³ania analogów PGF2á. Zbli¿on¹ do fizjologicznej wra¿li-woæ CL na stosowane stymulatory wykazano w CL krów po synchronizacji rui przy u¿yciu implantów gestageno-wych norgestomet (23, 24).
W drugiej czêci badañ w³asnych okrelono wp³yw ró¿nych analogów/preparatów PGF2á stosowanych w syn-chronizacji rui na steroidogenne komórki CL in vitro, analizuj¹c ponadto ró¿nice w potencjale dzia³ania poszcze-gólnych analogów/preparatów na komórki poprzez zmia-ny w wewn¹trzkomórkowym wyp³ywie jonów wapnia [Ca2+]
i (24). Naturalna PGF2á i dinolytic, podobnie jak LH,
stymulowa³y wydzielanie P4 z komórek. Nie wykazano wp³ywu cloprostenolu i luprositiolu na syntezê P4, wyka-zano za to bardzo silny wp³yw cytotoksyczny tych prepa-ratów na komórki CL krowy. Naturalna PGF2á oraz wszyst-kie zastosowane jej preparaty/analogi (dinoprost, clopro-stenol, luprositol) stymulowa³y uwalnianie jonów wap-nia [Ca2+]
i w komórkach CL krowy najsilniejszy efekt
mia³ jednak luprositiol (23). Wykazany zosta³ równie¿ wp³yw ró¿nych analogów PGF2á na aktywnoæ motorycz-n¹ têtnicy jajnikowej, co porednio pozwoli³o okreliæ wp³yw analogów PGF2á na funkcje jajnika (tworz¹cego siê pêcherzyka) poprzez ewentualne zmiany w przep³y-wie krwi (23). Najsilniejszy efekt kurcz¹cy na têtnicê jajnikow¹ wykazano po podaniu luprositiolu (23). Tylko dinoprost okaza³ siê byæ preparatem, którego dzia³anie jest analogiczne do naturalnej PGF2á. Cloprostenol, a szczególnie luprositiol, s¹ analogami znacznie silniej i odmiennie dzia³aj¹cymi od naturalnej PGF2á na komór-ki/tkanki uk³adu rodnego krowy.
Podsumowanie
Synchronizacja rui, w zale¿noci od metody i rodzaju stosowanego preparatu (szczególnie zastosowanie analo-gów PGF2á), mo¿e obni¿aæ wra¿liwoæ CL na endogenne czynniki luteotropowe, co mo¿e byæ przyczyn¹ niedomo-gi lutealnej. Obni¿one wydzielanie P4 w CL krów po hor-monalnej ingerencji mo¿e byæ przyczyn¹ niedostatecz-nej os³ony rozwijaj¹cego siê zarodka przez produkty CL w pierwszych, krytycznych fazach ci¹¿y, a przez to do-prowadzaæ do wczesnej mierci zarodkowej. Jednak¿e po synchronizacji rui z zastosowaniem implantów gestage-nowych lub preparatów naturalnej PGF2á (np. dinoprost) na jajniku tworz¹ siê CL najbardziej funkcjonalnie zbli-¿one do powstaj¹cych spontanicznie, w naturalnych cyk-lach jajnikowych. Obok stosowania implantów/wk³adów gestagenowych (CIDR, PRID, Crestar) zasadne wydaje siê te¿ stosowanie z³o¿onych metod synchronizacji rui (np. OVSYCH), ³¹cz¹cych podawanie analogów/preparatów
PGF2á z preparatami/analogami hormonów gonadotropo-wych (18, 25, 27). Dzia³anie luteolityczne analogów/pre-paratów PGF2á zostaje wtedy wzbogacone o ochronne/ stymuluj¹ce dzia³anie hormonów tropowych na dojrze-waj¹cy i owuluj¹cy pêcherzyk, co mo¿e póniej wp³y-waæ pozytywnie na formuj¹ce siê po owulacji CL.
Pimiennictwo
1.Acosta T. J., Miyamoto A.: Vascular control of ovarian function: ovulation, corpus luteum formation and regression. Anim. Reprod. Sci. 2004, 82, 127-140. 2.Acosta T. J., Yoshizawa N., Ohtani M., Miyamoto A.: Local changes in blood flow
within the early and midcycle corpus luteum after PGF2á injection in the cow.
Biol. Reprod. 2002, 66, 651-658.
3.Bah M. M., Acosta T. J., Pilawski W., Deptu³a K., Okuda K., Skar¿ynski D. J.: Role of intraluteal prostaglandin F2á, progesterone and oxytocin in basal and
pulsatile progesterone release from developing bovine corpus luteum. Prostaglan-dins Other Lipid. Med. 2006, 79, 218-229.
4.Beal W. E., Milvae R. A., Hansel W.: Oestrous cycle length and plasma P4 con-centrations following administration of PGF2á early in the bovine oestrous cycle.
J. Reprod. Fertil. 1980, 59, 393-396.
5.Bielañski A., Tischner M.: Biotechnologia rozrodu zwierz¹t. PAU, Kraków 1992, 117-136.
6.Hansel W., Dowd J. P.: New concepts of the control of CL function. J. Reprod. Fertil. 1986, 78, 755-768.
7.Hansen T. R., Randel R. D., Segerson E. C. Jr, Rutter L. M., Harms P. G.: Corpus luteum function following spontaneous or PGF-induced estrus in Brahman cows and heifers. J. Anim. Sci. 1987, 65, 524-533.
8.Humblot P.: The frequence and variation of embryonic mortality, and the use of pregnancy specific proteins to monitor pregnancy failure in ruminants. Reprod. Dom. Anim. 1999, 6, 19-27.
9.Jakowski J. M.: Superowulacja u krów rodzaje preparatów gonadotropowych i sposoby ich podawania. Medycyna Wet. 1996, 52, 347-349.
10.Jakowski J. M., Urbaniak K.: Wp³yw ingerencji hormonalnych na skutecznoæ zacieleñ u biorczyñ zarodków. Medycyna Wet. 2000, 56, 705-708.
11.Lafri M., Ponsart C., Nibart M., Durand M., Morel A., Jeanguyot N., Badinand F., De Mardi K., Humblot P.: Influence of CIDR treatment during superovulation on embryo production and hormonal patterns in cattle. Theriogenol. 2002, 58, 1141--1151.
12.Lei Z. M., Chegini N., Rao Ch. V.: Quantitative cell composition of human and bovine CL from various reproductive states. Biol. Reprod. 1991, 44, 1148-1156. 13.Lopez-Gatius F.: Effects of cloprostenol, human chorionic gonadotropin and estradiol benzoate treatment on estrus synchronization in dairy cows. Therio-genol. 1989, 32, 185-192.
14.McCracken J. A., Custer E. E., Lamsa J. C.: Luteolysis: A neuroendocrine-media-ted event. Physiol. Rev. 1999, 79, 263-323.
15.Meidan R., Levy N., Kisliouk T., Podlovny L., Rusiansky M., Klipper E.: The yin and yang of corpus luteum-derived endothelial cells: Balancing life and death. Dom. Ani. Endocrin. 2005, 29, 318-328.
16.Okada A., Kamada S., Jeon C. W., Miyamoto A., Fukus Y.: Incidence of abnormal corpus luteum in superovulated ewes. J. Reprod. Develop. 2000, 46, 397-402. 17.Pate J. L., Keyes P.: Immune cells in the corpus luteum: friends or foes?
Repro-duction 2001, 122, 665-676.
18.Shelton K., De Abreu G., Hunter M. G., Parkinson T. J., Lamming G. E.: Luteal inadequacy during the early luteal phase of subfertile cows. J. Reprod. Fertil. 1990, 90, 1-10.
19.Skar¿yñski D. J., Bogacki M., Kotwica J.: Changes in ovarian oxytocin secretion as an indicator of corpus luteum response to PGF2á. Theriogenol. 1997, 48, 733-742.
20.Skar¿yñski D. J., Bogacki M., Kotwica J.: Involvement of ovarian steroids in basal and oxytocin-stimulated PGF2á secretion from bovine endometrium in vitro.
Theriogenol. 1999, 52, 385-397.
21.Skar¿yñski D. J., Jaroszewski J. J., Okuda K.: Luteotropic mechanisms in the bovine corpus luteum: role of oxytocin, prostaglandin F2á, progesterone and
nor-adrenaline. J. Reprod. Develop. 2001, 47, 125-137.
22.Skarzyñski D. J., Jaroszewski J. J., Okuda K.: Role of tumor necrosis factor-á and nitric oxide in luteolysis in cattle. Domest. Anim. Endocrinol. 2005, 29, 340-346. 23.Skarzyñski D. J., Pilawski W., Bah M. M.: Analogues of prostaglandin (PG)F2á
regulate the function of the bovine corpus luteum (CL) differently. Reprod. Dom. Anim. 2006, 41, 356 (P187).
24.Skarzyñski D. J., Pilawski W., Woc³awek-Potocka I., Bah M. M.: In vitro asses-sment of the corpus luteum (CL) function in cattle following different estrus synchronization protocols. J. Vet. Pharmacol. Therap. 2003, 26 (Suppl 1), 189. 25.Thacher W. W., Moreira F., Pancarci S. M., Bartolome J. A., Santos J. E. P.:
Strategies to optimize reproductive efficiency by regulation of ovarian function. Dom. Animal. Endocrinol. 2002, 23, 243-254.
26.Tsai S. J., Wiltbank M. C.: PGF2á regulates distinct physiological changes in early
and mid-cycle bovine corpora lutea. Biol. Reprod. 1998, 58, 346-352. 27.Urbaniak K., Jakowski J. M.: Wp³yw CIDR-B lub hCG na wyniki zacieleñ
u krów biorczyñ zarodków. Medycyna Wet. 2000, 56, 793-797.
28.Voughan L., Fitzpatrick E., Boland M. P., Roche J. F.: A histological study of CL from superovulated beef heifers. Animal. Reprod. Sci. 1996, 43, 1-14. 29.Wierzcho E., Gregoraszczuk E., Stoklosowa S.: Follicles and CL function
fol-lowing spontaneous and PGF2á induced estrus and superovulation in ewes.
Endocr. Regul. 1995, 29, 121-126.
30.Zbylut J., Jakowski J. M.: Wspó³czesne metody synchronizacji rui u krów miês-nych. Medycyna Wet. 1998, 54, 97-100.
Adres autora: prof. dr hab. Dariusz Jan Skar¿yñski, ul. Tuwima 10, 10-747 Olsztyn; e-mail: skadar@pan.olsztyn.pl
